Түркі тілдес халықтарының

sipariş, 
talimat
, әзербайжан – 
order
, өзбек – 
buyurtma
; ағылшын – 
offset
, түрік – 
dengeleme
, әзербайжан – 
ofset
, 
өзбек – 
ofset
; ағылшын – 
resident
, түрік – 
oturan
, әзербайжан – 
rezident
, өзбек – 
rezident
; ағылшын – 
reforms
, түрік – 
reform
, әзербайжан – 
islahat
, өзбек – 
islohotlar
; ағылшын – 
summit
, түрік – 
zirve
, 
әзербайжан – 
sammit
, 
zirvә
, өзбек – 
sammit
; ағылшын – 
sanction
, түрік – 
yaptırım
, әзербайжан – 
sanksiya
, өзбек – 
sanksiya
; ағылшын – 
swіng
, түрік – 
sallamak
, әзербайжан – 
sving
, өзбек – 
tebranish
; 
ағылшын – 
swіtcһ
, түрік – 
şalter, değiştirmek
, әзербайжан – 
svitç
, өзбек – 
switch
; ағылшын – 
tender
, 
түрік – 
ıhale
, әзербайжан – 
tender
, өзбек – 
tender
; ағылшын – 
urbanization
, түрік – 
kentleşme
, 
әзербайжан – 
urbanizasiya
, өзбек – 
urbanizatsiya
; ағылшын – 
factor
, түрік – 
faktör
, әзербайжан – 
faktor
, 
amil, өзбек – 
omil
; ағылшын – 
economіst
, түрік – 
ekonomist
, әзербайжан – 
iqtisadçı
, өзбек – 
iqtisodchi
; 
ағылшын – 
jurisdiction
, түрік – 
yargı
, әзербайжан – 
yurisdiksiya
, өзбек – 
yurisdiktsiya
және т.б. 
Біздің байқағанымыз, шеттілдік терминдерге балама ретінде өз тілінің сөздік қорын қолдану 
түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал өзбек және қазақ 
тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен. Бұның бірден бір себебі әзербайжан тілінің түрік тілінен 
көп үлгі алатындығында болса керек. Ал қазақ тілі мен өзбек тілі әлі де болса, орыс тілінің 
акустикасы мен артикуляциясына сүйенетіндігі байқалады. 
3. Шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінің фономорфологиялық 
ерекшелігіне бейімделіп қолданылуы
Қазақ тіліндегі терминдер негізінен орыс тілі арқылы (орыс тіліндегідей жазылып, айтылады) 
қабылданғанымен, кейінгі кездері тіліміздің айтылуына «сындырып алу» процесі байқалады. 
Мысалы, ағылшын – 
euro
, орыс – 
евро
, қазақ – 
еуро
; ағылшын – 
eurobank
, орыс – 
евробанк
, қазақ – 
еуробанк
және т.б. 
Мұндай құбылыс салыстырылып отырған түрік, әзербайжан, өзбек тілдерінде қазақ тіліне 
қарағанда басымырақ. Мысалы, ағылшын – 
agent
, түрік – 
ajan
, әзербайжан – 
agent
, өзбек – 
agent
; 
ағылшын – 
base
, түрік – 
baz
, әзербайжан – 
baza
, өзбек – 
baza
; ағылшын – 
devaluation
, түрік – 
devalüasyon
, әзербайжан – 
devalvasiya
, өзбек – 
devalvatsiya
; ағылшын – 
dynamics
, түрік – 
dinamik
, 
әзербайжан – 
dinamika
, өзбек – 
dinamika
; ағылшын – 
logіstіcs
, түрік – 
lojistik
, әзербайжан – 
lojistik
, 
өзбек – 
logistika
; ағылшын – 
offshore
; түрік – 
off
-
shore
, әзербайжан – 
ofşor
; өзбек – 
offshor
; ағылшын – 
policy
; түрік – 
poliçe
, әзербайжан – 
polis
; өзбек – 
siyosat
; ағылшын – 
sector
; түрік – 
sektör
, әзербайжан 
– 
sektor
; өзбек – 
sektor
; ағылшын – 
strategy
; түрік – 
strateji
, әзербайжан – 
strategiya
; өзбек – 
strategiya
; 
ағылшын – 
cipher
; түрік – 
şifre
, әзербайжан – 
şifr
; өзбек – 
shifr 
және т.б. 

92 
Шеттілдік сөздерді (терминдерді) өз тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне бейімдеп 
қабылдау түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал қазақ және 
өзбек тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен. Бұған да беретін бағамыз жоғарыдағыдай.
4. Шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінің өзіндік формаларымен 
түрленуі
Бұл тәсіл әлемнің барлық тілдерінде кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі
–tion 
жұрнағы 
орыс тіліне 
–ция 
жұрнағымен аударылса, қазақ тілінде орыс тіліндегі нұсқасы сол күйінде 
қабылданады (
-ция
) немесе орыс тіліндегі нұсқасына
 –лау 
жұрнағы жалғанады; ағылшын тіліндегі 
-
ization
жұрнағы орыс тіліне 
–изация 
жұрнағымен аударылса, қазақ тілінде орыс тіліндегі нұсқасы сол 
күйінде қабылданады (
-изация
) және орыс тіліндегі нұсқасына
-деу/-дау/-леу, -ландыру, -тану, -
тендіру 
жұрнақтары жалғанады; ағылшын тіліндегі
-ing
жұрнағы орыс тіліне 
-ние, -инг
жұрнақтарымен аударылса, қазақ тіліндеорыс тіліндегі нұсқасы сол күйінде қабылданады (
-ние, -инг
) 
және
 -тау//-дау //-деу//-леу//-лау 
жұрнақтары жалғанады және т.б.
Мысалы, а) зат есім: ағылшын – 
importer
; орыс – 
импортер
; қазақ – 
импорттаушы; 
ағылшын – 
agency
; орыс – 
агентство
; қазақ – 
агенттік
; ағылшын – 
bankruptcy
; орыс – 
банкротство
; қазақ – 
банкроттық
; ағылшын – 
bootlegging
; орыс – 
бутлегерство
; қазақ – 
бутлегерлік
; ағылшын – 
keynesіanіsm
; орыс – 
кейнсианство
; қазақ – 
кейнсшілдік; 
ә) етістік: ағылшын 
– 
attestation
; орыс – 
аттетация
; 
аттетаттау
, ағылшын – 
commercialization
; орыс – 
коммерцализация
; қазақ – 
коммерцияландыру
, ағылшын – 
ratification
; орыс – 
ратификация
; қазақ – 
ратификация, ратификаттау
; ағылшын – 
regulation
; орыс – 
регламентация
; қазақ – 
регламенттеу; 
б) сын есім: ағылшын – 
absolute
; орыс – 
абсолютный
; қазақ – 
абсолюттік
; ағылшын 
– 
abstract
; орыс – 
абстрактный
; қазақ – 
абстрактілі
; ағылшын – 
affiliated
; орыс – 
аффилированный
; 
қазақ – 
аффилирленген
; ағылшын – 
audited
; орыс – 
аудируемый
; қазақ – 
аудиттелетін
; ағылшын – 
proportional
; орыс – 
пропорциональная
; қазақ – 
пропорционал
; ағылшын – 
autocratic
; орыс – 
автократический
; қазақ – 
автократиялық
және т.б.және т.б. 
Бұл тәсіл салыстырылып отырған өзге түркі тілдерінде де қолданылады. Мысалы, ағылшын – 
аmortіzatіon
; түрік – 
amortisman
, әзербайжан – 
amortizasiya
; өзбек – 
amortizatsiya;
ағылшын – 
reformer
; орыс – 
реформатор
; қазақ – 
реформалаушы
; түрік – 
reformcu
, әзербайжан – 
islahatçı
; өзбек 
– 
islohotchi 
және т.б. 
Қазіргі кезде «халықаралық» деп аталып жүрген шеттілдік терминдердің түркі тілдеріндегі 
қолданылуы шартты түрде төмендегідей топтарға бөлінді: 
- шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түпнұсқадағы немесе аралық (делдал) тілдегі 
формасын сақтап қолданылуы; 
- шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінің төл сөздерімен аударылып 
қолданылуы; 
- шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінің фономорфологиялық 
ерекшелігіне бейімделіп қолданылуы; 
- шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінің өзіндік формаларымен 
түрленуі. 
Шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) түркі тілдерінде қолданылу ерекшеліктері 
төмендегіше тұжырымдалды: 
- шеттілдік сөздердің (сондай-ақ терминдердің) қазақ, өзбек және әзербайжан тілдерінде 
түпнұсқадағы немесе аралық (делдал) тілдегі формасын сақтап қолданылуы бұл мемлекеттердің 
бұрынғы Кеңес одағының құрамында болуымен және орыс тілінің әсері күшті болғандығымен (әлі де 
болып отырғандығымен) түсіндіруге болады, ал түрік елінің саяси жүйесі басқа болғандықтан, 
мұндай әсер байқалмайды; 
- қазақ тілінде терминжасам тәсілдерінің бірі ретіндегі шеттілдік сөздердің (сондай-ақ 
терминдердің) баламасы ретінде төл тілдің сөздерін қолдану ХХ ғасырдың басында Алаш 
зиялыларының еңбектерінен бастау алғанымен, Кеңес одағы тұсында саяси жағдайдың ықпалынан 
әлсіреп қалып, тәуелсіздік алған жылдары біршама қарқын алды, ал шеттілдік терминдерге балама 
ретінде өз тілінің сөздік қорын қолдану түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында 
әзербайжан тілі тұрады, ал өзбек және қазақ тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен; 
- шеттілдік сөздерді (сондай-ақ терминдерді) өз тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне 
бейімдеп қабылдау түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал 
қазақ және өзбек тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен; 

93 
- шеттілдік сөздерді (сондай-ақ терминдерді) түркі тілдерінің өзіндік формаларымен (зат есім, 
етістік, сын есім) түрленуі бірдей деңгейде. 
Қорытынды 
Қорытындылай келе, латын әліпбиін пайдаланатын түркі тілдерінің ішіндегі қазақ, түрік, 
өзбек, түркімен, әзірбайжан тілдеріндегі халықаралық терминдер деп аталып жүрген сөздердің ортақ 
түркіше атауы болуы керек. Бұл терминжасамдағы халықаралық термин деп аталып жүрген сөздердің 
тек еуропа тілдерінде ғана тән екен азия, африка, жапон, қытай, араб тілдері бұл терминдерді 
пайдаланбай-ақ өз дербестктерн сақтап келе жатқан жағы түркі тілдеріне үлгі болуы керек. Егер олай 
болмаған жағдайда қазақ, түрк, әзербейжан, өзбек, түркімен тілдері өз дербестіктерінен айрылады.
ХХІ ғасырдағы тілдің дамуы ғылым мен техниканың дамуына тәуелді. Бұған қоса жаһандану 
үдерісіне тап келген тілдер дамуының жеке өздік сипаты сақталуы үшін міндетті түрде терминдерді 
немесе жалпы кірме сөздерді атау үшін сол тілдің өзінен балама табуы керек. Тіпті болмай жатса, 
өзге түркі тілдерінен ұғым мағынасын ашатындай сөз тауып, қолданысқа енгізу керек. Сонда 
біріншіден, түркі халықтары тілдерінің арасында өзара байланыс болады, екіншіден, жекелеген түркі 
тілдері өз дербестігін сақтап қалады, үшіншіден, тіл тазалығы сақталады, төртіншіден, түркілдес 
халықтар бір-бірін еркін түсінуге жетелейді. Осылайша латын әліпбилі түркі тілдес халықтардың 
терминжасамында сөздерді игеру тәжірибелері арта түсіп, проблемалары азаяр еді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 
AĞAKAY, M. Ali (1956). 
Türkçede Yakin Anlamli Kelimeler Sözlügü
. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
AĞAKAY, M. Ali (1966), 
Türkçe Sözlük
, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 
АХМЕТОВ ӘДІЛ (2017). “Латын графикасы мен ағылшын тілінің әлем өркениетіндегі орны” Егемен 
Қазақстан, 26 Қыркүйек 2017, https://egemen.kz/article/158811-latyn-grafikasy-men-aghylshyn-
tilininh-alem-orkenietindegi-orny(25.02.2020). 
BAŞKAN, Özcan (1973-74) “Terimlerde Özleşme Sorunu”. 
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı BELLETEN
. 
TDK yayınları, ss.173-184. 
БАЙНИЯЗОВ А.-БАЙНИЯЗОВА Ж. (2007). 
Түрікше-Қазақша Сөздік
. (Алматы. Қ. А. Ясауи 
атындағы Халыкдралық қазақ-түрік университеті Шымкент институтының ғылыми кеңесі 
(хаттама N11,31.05.2006) ұсынған.) (https://w2mem.com/lang/az, 19.01.2020). 
БЕГИМОВА, Г.А. (2012). Түрік Терминологиясының Зерттелуі. 
КазГУ Хабаршысы
, №3 (60), ж., б. 
69-73 
DURSUNOĞLU, Halit (2011). “Cumhuriyet Döneminde Yapilan Sözlük Çalişmalari ve Türkçe Sözlükler 
Üzerine Bir Kaynakça Denemesi”
 
Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
, Sayı 31, s. 255-
271. 
ГАСАНЛИ Ш. (2009). Заимствованные слова в турецком литературном языке. // Вопросы 
терминологии. –Баку: «Эльм», с. 14-22. 
ҚҰЛМАНОВ С. (2018). “Шеттілдік терминдердің түркі тілдерінде қолданылу ерекшеліктері (қазақ, 
түрік, әзербайжан және өзбек тілдерінің материалдары негізінде)” // 
«Терминжасам 
қағидаттары жəне ұлттық терминология мəселелері» атты Республикалық ғылыми-
теориялық конференция материалдары
. Астана, бб. 47-53. 
МАМЕДОВА Н.Я. (2009). “Обогащение словарного состава турецкого литературного языка 
английскими заимствованиями” Ученые записки Таврического национального университета 
им. В.И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 22 (61). № 3. 2009 
г. –С. 137-142. 
ПАШАЕВА Г.Б. (2014). Функциональные особенности терминов (на материале азербайджанского 
языка) // (https://www.gramota.net/articles/issn_1997-2911_2014_12-2_34.pdf; www.gramota.net/ 
materials/2/2014/12-2/34.html 21.02.2020). 
ШИРИНОВА Е. (?). “Заимствование как способ обогащения банковско-финансовой терминологии 
узбекского языка”, 
Globalt internasjonalt vitenskapelig analytisk prosjekt 
(gisap.eu›ru›node/20180, 
22.02.2020)
. 
PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali (1980), 
Çağdaş Türkçe Sözlük
, Ankara: Maya Matbaacılık Yayıncılık. 
ZÜLFİKAR, Hamza (1991).
 Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları
, TDK Ankara.