Дәріс 3. Қазақстанның экологиялық климаттық жағдайының сипаты

      Климаттың  ауыл  шаруашылығына  тигізетін  әсері  де  ерекше.Бір 

дақылдарға  -жылу  ,екіншілеріне  –ылғал,үшіншілеріне-жарық  көбірек 

керек.Республиканың солтүстік және орталық аудандарда егін суаруды қажет 

етеді. 

      Бірақ  климат  жағдайлары  адамның  шаруашылық  әрекетіне  барлық 

уақытта  қолайлы  емес.Қолайсыз,тіпті  зиянды  атмосфералық  құбылыстарға 

қуаңшылық,аңызақ,үсік, көктайғақ, шаңды дауылдарды жатқызуға болады. 

      Қазақстанның климаты жалпы құрғақтығымен ерекше көзге түседі,әсіресе 

оңтүстікте жаз өте ыстық болады. 

       Климатқа  адамның  шаруашылық  әрекеті  едәуір  дәрежеде  ықпал 

жасайды.Орманды  кесіп  азайту  жергілікті  жер  климатының  құрғауына 

апарып  соғады.Ал  қолдан  жасалған  зор  көлемді  су  қоймалары  ылғалды 

көбейтіп,климаттың континенттік дәрежесін бәсеңдетеді. 

       Дүние  жүзі  елдері  барған  сайын  әр  түрлі  мақсаттарда  отынды  көп 

жағуда.Соның  нәтижесінде  атмосферада  көмірқышқыл  газының  мөлшері 

артып  бара  жатқандығы  байқалады.Ғалымдардың  шамалауынша,бүкіл  Жер 

шарының  орташа  температурасы  XIX  ғ.  соңынан  бері  0,5°Cшамасында 

жоғарылаған.Егер  атмосфераның  жер  бетіне  таяу  қабатының  орташа 

температурасы    1-2°C-қа  артса,Антрактидамен  Гренландияның  мұз  сауыты 

ери бастауы мүмкін деген болжам бар.Ондай жағдайда  

әлемдік  мұхиттың  деңгейі  көтеріліп,материктің  жағалық  ойпаттарын  су 

басады. 

         Климаттың  өзгерісі  адамның  денсаулығына  және  шаруашылық 

әрекетіне  қолайсыз  әсерін  тигізетіні  анықталған.Сондықтан  қазіргі  кезде 

адамзаттың  алдына  атмосфераны  ластанудан  сақтау,  климаттың  жағымсыз 

өзгерістеріне жол бермеу     мәселесі қойылып отыр. 

Климат  өзгермей  қала  алмайды,  өйткені  уақыт  ішінде  оның  қалыптасу 

факторлары  өзгереді.  Бұрынғы  өткен  кездегі  Жердің  климаты  қандай 

болғандығы  туралы  организмдердің  қазба  қалдықтарын,  гидрологиялық 

процестердің  іздерін,  литогенездерді  т.  б.  зерттеу  үстінде  алынған  жанама 

деректер бойынша ғана пайымдауға болады. Бұл деректерді сөзсіз ақиқат деп 

айтуға болмайды, бірақ бұлар неғұрлым көп болса, соғұрлым қорытындының 

дұрыстығы  ықтималдырақ  болады.  Өткен  кездегі  климаттарды  қалпына 

келтірудің  ықтималдығы  Жердің  қазіргі  климаты  туралы  білімдердің 

дамуымен,  сондай-ақ  жанама  белгілерді  зерттеудің  жаңа  әдістерін 

қолданумен арта түседі. 

Зерттеушілердің  арқасында  соңғы  миллиард  жыл  ішінде  Жер  бетіндегі 

климат және жоғарғы ендіктер арасында қазіргіден температураның едәуір аз 

контрастары арқылы айырымдалады деп жобалауларына негіздер бар. Мұнда 

тропиктік  ендіктерде  температура  қазіргіге  жақын,  ал  қоңыржай  және 

жоғарғы  ендіктерде  қазіргіден  едәуір  асып  түскен.  Климаттық  зоналылық 

қазіргідей  нақтылы  айырымдалмаған.  Бірақ  жылы  климаттың  жалпы 

фонында  кезінде  жоғарғы  ендіктерде  мұздану  дами  алатын  біршама  қысқа 

мерзімді  (жүздеген  мың,  мүмкін,  миллиондаған  жыл)  суынулар  болған. 

Соңғы  төрттік  —  бұдан  600—700  мың  жыл  бұрын  басталған  дәуір  нақ  осы 

суық  кезеңге  жатады.  Осы  уақыт  ішінде  мұздану  талай  рет  ұлғайып  өсіп, 

қысқарды,  мұздық  дәуір  мұздық  аралықтарымен  алмасты.  Соңғы  мұздану 

бұдан  10  мың  жылға  жуық  бұрын  аяқталды.  Жоғарғы  ендіктердегі  мұздану 

қысқарды,  бірақ  жоғалып  кетпеді.  Қазіргі  климат  Жердің  «қалыпты» 

климатынан  суығырақ.  Осының  негізінде  қазіргі  дәуір  —  мұздықтықтың 

бөлігі деп жобаланады. 

Тарихи  уақыт  ішінде  климаттық  өзгерістері  туралы,  әрине,  ең  жақсысы 

аспаптық  метеорологиялық  байқаулардың  дерегі  бойынша  пайымдау.  Бірақ 

бұлар 200 жылдан сәл асатын уақыттан бері, ал жаппай аспаптар көмегімен 

бұдан  да  аз  не  бары  100  жылдан  бері  жүргізіледі.  Сондықтан  да 

археологиялық,  фольклорлық,  әдеби  (әсіресе  шежіре)  материалдардың 

маңызы  зор.  Климат  өзгерістерінің  табиғи  кепілдіктері  —  мұздықтардың, 

көлдердің,  өзендердің  ауытқулары,  ағаштардың  өсуі  т.  б.  пайдаланылады. 

Жинақталған  бұл  деректер  тарихи  уақыт  ішінде  климаттың  күрт  өзгерістері 

болмады,  бірақ  орта  күй  маңындағы  баяу  ауытқулар  үнемі  болып  тұрады, 

мұнда олардың белгілі ритмдері білінеді деп санауға мүмкіндік береді. Орта 

есеппен  11  жыл  ішінде  климат  ауытқулары  күдік  тудырмайды,  ал  80—90 

жылдық кезеңдер байқатып отыр. Ішкі ғасырлық кезеңдерден басқа ұзақтығы 

бірнеше жүз жыл (ғасырдан тыс) кезеңдер белгіленеді. 

Климат  өзгерістерінің  себептерін,  ең  алдымен  климат  түзетін 

факторлардан  —  Күн  радиациясынан  және  жердің  бетінің  сипатынан 

іздестіру  керек,  әсіресе  әңгіме  геологиялық  уақыт    көлеміндегі  климат 

өзгерістері  жөнінде  болса,  космостық  ықпалдарды  жоққа  шығаруға 

болмайды.  Мәселен,  Жер  галактикалық  жыл  ішінде  (кезең<200  млн  жыл) 

өзгеретін  қайсыбір  космостық  ықпалды  бастан  өткеріп  жатуы  мүмкін,  егер 

бұл  солай  болса,  климат  та  өзгеруге  тиіс.  Ауаның  интенсивті 

меридиональдық  ауа  тасымалын  тудыра  алатын  толысу  түзетін  күштердің 

күшеюі  Ай  мен  Күннің  1800—1900  жылда  бір  рет  болатын  ерекше  өзара 

орналасуы  кезінде  (бір  түзуде  және  бір  жазықтықта)  Жерге  ықпалынан  деп 

түсіндіреді. 

Жердің  бүкіл  тарихында  Күннің  шығарған  энергиясының  мөлшері 

өзгерді  ме,  өзгерсе,  нақ  қалай  өзгерді,  ол  жағы  белгісіз.  Алайда  оған 

қарамастан Жер бетіне түсетін Күн радиациясының мөлшері және оның Жер 

бетіне  таралуы  тұрақты  болып  қала  алмайды.  Жер  орбитасының 

эксцентриситеті 92000 жыл кезеңде ауытқитыны және тиісінше Жер мен Күн 

аралығы  да  өзгеретіні  мәлім.  40000  жыл  кезеңде  эклиптикаға  қарай  Жер 

осінің еңістігі өзгереді. Бұл еңістік неғұрлым аз болса, поляр облыстары Күн 

жылуын  соғұрлым  аз  алады.  Күн  жылуының  Жер  бетіне  таралуына 

прецессия ықпал етеді. 

Адамның  қызметіне  байланысты  көбейе  түсетін  атмосферадағы  көмір 

қышқыл газының болуы климатқа ықпал ететіні сөзсіз. 

Төселме  беттің  климатқа  ықпалын  қарастыра  отырып,  материктер  мен 

мұхиттарда  мұздың  таралуына  көңіл  аудармауға  болмайды.  Мұздардың 

түзілуі бір жағынан, климатпен байланысты, екінші жағынан, оның климатқа 

зор  ықпалы  бар.  Мұз  жамылғы  кеңейе  отырып  өтетін  облыстарда 

температураның  едәуір  төмендеуі  болады;  бұл  өз  кезегінде  мұздықтардың 

өсуіне жол ашады. Мұз жамылғы климатты «салқындатады». 

Төселме  бет  сипатының  өзгерістері  түрлі  көлемде  болуы  мүмкін  және 

олардың  климатқа  ықпал  дәрежесі  бірдей  емес.  Планетарлық  масштабта 

климатқа  құрлық  пен  Мұхиттың  алып  жатқан  ауданының  өзгерісі, 

материктер  орналасуының  өзгерістері  үлкен  ықпал  тигізуі  тиіс.  Мәселен, 

жоғары  ендіктердегі  құрлық  алаңының  артуы  Жер  үстінде  ауа 

температурасының  төмендеуін  тудыруға  тиіс,  әрі  керісінше  қыста  құрлық 

үстінде  қоңыржай  және  жоғарғы  ендіктерде  туатын  антициклондар  ауаның 

салқындауын күшейтеді. 

Рельеф  өзгерістерінің  ықпалы  да  өте  үлкен,  өйткені  таулардың  үстінде 

атмосфера сирелген, су буы мен тозаң тапшы, мұнда жылу шығыны көп. Жер 

бетінде  таулар  неғұрлым  көп,  неғұрлым  биік  болса,  соғұрлым  ауа 

температурасы  төмен.  Қазіргі  рельефті  толық      тегістеп      шығу,  ауа 

температурасын  0,7°-қа  арттырған  болар  еді.  Тау  түзілу  дәуірінде  ауа 

температурасы төмендеуге тиіс. 

Климат  өзгерістеріне  қандай  да  болсын  себептердің  шынайы  ролін 

анықтау,  олардың  ықпал  нәтижелерін  өзара  «салмалау»  салдарынан  өте 

күрделі болып келеді. 

1995  жылы  мамырда  Қазақстан  Біріккен  Ұлттар  Ұйымының  Климаттың 

өзгеруі  жөніндегі  негіздемелік  конвенциясын  (бұдан  әрі  –  БҰҰ  КӨНК) 

ратификациалады. 1999 жылы 12  наурызда Киото хаттамасына (бұдан әрі – 

КХ) қол қойды, ал 2009 жылы наурызда ратификациалады.  

Қазір  Қазақстан  Киото хаттамасының  мақсаттары  үшін  Конвенцияның 1 

Қосымшасының тарабы болып табылады және өзінің Киото хаттамасының Б 

Қосымшасына кіру жөніндегі ниетін білдірді. 

БҰҰ КӨНК ратификациалаған кейін Қазақстанның берілген халықаралық 

құжат шеңберінде мынадай міндеттемелері бар: 



 

БҰҰ  КӨНК  және  КХ  жүзеге  асыруды  үйлестіру  бойынша  ұлттық 

органды тағайындау; 



 

Елде  ПГ  шығарындыларының  барлық  көздерін  және  ПГ  сіңіргіштері 

абсорбцияларын анықтау бойынша ұлттық жүйе әрекет етуі керек; 



 

Парниктік  газдар  шығарындыларының  жылсайынғы  түгендеуін 

жүргізу және БҰҰ КӨНК Хатшылығына жіберу; 



 

Конвенция  мен  хаттама  ережелерін  жүзеге  асыру  жөніндегі  елдің 

Ұлттық хабарламаларын БҰҰ КӨНК Хатшылығына ұсыну; 



 

Парниктік  газдар  шығарындыларын  қысқартуға  бағытталған  іс-

шараларды іске асыру. 

2009  жылы  6  тамызда  ҚР  Үкіметінің  №  1205  Қаулысымен  Министрлік 

Уәкілетті ұлттық орган (УҰО/DFP) болып белгіленді. 

2000  жылдан  бастап  елде  парниктік  газдар  (ПГ)  шығарындыларын 

түгендеу  жүргізіліп  жатыр.  2009  жылы  қыркүйекте  БҰҰ  КӨНК 

Хатшылығына І Қосымша елдері үшін талаптар бойынша орындалған, яғни  

CRF  үлгісінде,  ПГ  шығарындыларын  түгендеу  бойынша  есеп  ұсынылды. 

2010 жылы тамызда БҰҰ КӨНК Хатшылығы осы есепті орындауды тексеру 

бойынша  халықаралық  сарапшылар  тобын  құрып,  Қазақстанға  жіберді. 

Осылайша 2010 жылдан бастап парниктік газдарды түгендеуді халықаралық 

сарапшылар тобымен тексеру жылсайынғы негізде жүргізіледі. 

2012 жылы жасалған парниктік газдарды түгендеуге сәйкес 2010 жылға 

арналған  парниктік  газдар  шығарындыларының  жалпы  көлемі  СО2 

эквивалентінде 262 млн. тоннаны құрады. 

1998  жылы  Қазақстан  парниктік  газдарды  түгендеу  бойынша  Бірінші 

Ұлттық хабарламаны шығарды. 2009 жылы маусымда Бонн қаласында БҰҰ 

Климаттың  өзгеруі  жөніндегі  негіздемелік  конвенциясы  Тараптары 

конференциясының  Қазақстандағы  Екінші  Ұлттық  хабарламасы  ұсынылды. 

2011 жылдан Үшінші Ұлттық хабарламасын әзірлеу бойынша жоба басталды, 

ол І Қосымша елдері үшін талаптар бойынша орындалатын болады. 

Қазақстан  2020  жылға  дейін  парниктік  газдар  шығарындыларын 

базалық  1992  жылға  қатысты  15  %  азайту  бойынша  ерікті  мөлшерлік 

міндеттемерді қабылдады. 

Парниктік  газдар  шығарындылаын  азайту  бойынша  қабылданған 

мөлшерлік  міндеттемелерді  орындау  және  оларды  төмендету  бойынша 

ынталандырушы  тетік  құру  мақсатында  елде  ішкі  көміртекті  нарық  құру 

бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр. Қазіргі уақытта сауда тетігінің құқықтық 

шектері орнатылған, олар алдағы уақытта жетілдіріледі. 

ҚР Экологиялық кодексіне сәйкес көміртекті нарықтың бірінші әрекет 

ету кезеңі 2013 жылға айқындалған. 

Парниктік  газдар  шығарындылары  бойынша  мониторинг  және 

есептіліктің  ұлттық  жүйесі  құрылып  жатыр,  көміртегі  бірліктерінің 

мемлекеттік тізілімі қалыптастырылуда. 

Құрылып жатқан нарық қор үнемдеу, ең үздік технологияларды енгізу, 

энергия  сыйымдылық  пен  көміртегі  көлемі  көрсеткіштерін  төмендету 

бойынша мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік береді деп жоспарланып отыр. 

Соңғы жылдары бүкіл әлемде ауа-райының жаһандық өзгеруі жайында 

жиі  айтылуда. Қазақстанның географиялық орналасу ерекшеліктері теңіздер 

мен 

мұхиттардан 

алшақтығы, 

ауа-райының 

құрғақшылығы, 

су 

ресурстарының  дефициті  Қазақстанды  ауа-райының  өзгеруі  ерекше  әсер 

ететін  елдерге  жатқызуға  мүмкіндік  береді.  Ауа-райының  өзгеруіне 

адаптация  бойынша  уақытылы  және  дұрыс  шараларды  әзірлеу  және 

қабылдау үшін сапалы статистикалық деректер қажет.  

Қоғамды  ауа-райының  өзгеруі  туралы  ақпараттандыру  үшін  келесі 

негізгі көрсеткіштерді қадағалау және жариялау қажет: 

- ауаның температурасы; 

- атмосфералық жауын-шашын; 

- парниктік газдардың шығарындылары. 

Ауаның  температурасы  Жердің  ауа-райы  жүйесінің  жағдайымен 

тікелей  байланысты.  Көрсеткіш  температураның  орташа  жылдық  ауытқу 

тенденцияларын  сипаттайды  және  ауа-райының  табиғи  өзгеруінің 

циклдігімен  және  жаһандық  жылуға  антропогендік  әсерімен  байланысты 

өзгерулердің дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. 

Ауа температурасының өзгеруі Жердің ауа-райы өзгеруінің ең маңызды 

мәселелері туралы айғақтайды, бұл соңғы он жылдықтарда ерекше көрінуде. 

Ауаның  температурасын  байқау  ұзақ  уақыт  аралығында  жүргізілуде.  Соңғы 

кездерде  парниктік  газдардың  антропогендік  шығарындылары  көлемінің 

ұлғаюы температураның орташа жылдық мәндерінің тез өсу себептерінің бірі 

болып  табылады.  Температураның  абсолюттік  мәндерінің  өзгеруі  және  осы 

өзгерулердің  дәрежелері  Жер  ауа-райының  өзгеруінің  мүмкін  салдарын 

сипаттайтын маңызды параметрлерді білдіреді.  

Бұл  мұздардың  еруі,  теңіздерде  су  деңгейінің  жоғарылауы,  су 

тасқындары, құрғақшылық және басқа құбылыстар. Температураның орташа 

жылдық 

мәндерінің 

тенденциялары 

мен 

болжамдары 

мақсатты 

көрсеткіштермен  байланысты  болуы  мүмкін.  Жаһандық  температураның 

орташа  жылдық  мәндерімен  қатар  температуралық  өзгерулердің  дәрежелері 

мен  кеңістіктік  бөліну  табиғи  эко  жүйелердің  ауа-райының  өзгеруіне 

бейімделуге мүмкіндігін анықтау үшін маңызды 

Көрсеткіш Цельсий градустарында өлшенеді. 

1992  жылы  Қазақстан  қосылған  Бүкіләлемдік  метеорологиялық 

ұйымның 

конвенциясы 

мониторингтің, 

соның 

ішінде 

ауаның 

температурасын 

байқау, 

гидрологиялық, 

метеорологиялық 

және 

геофизикалық  станцияларды  жүргізу  гидрометеорологиялық  желілердің 

қызметі мен оларды жасауда халықаралық қарым-қатынасқа септігін тигізеді. 

Қазақстан  1995  жылы  БҰҰ  ауа-райының  өзгеруі  туралы  Негіздемелік 

конвенциясын 

(БҰҰ 

АӨНК) 

ратификациясын 

жасап, 

ауа-райы 

сипаттамаларының  өзгеруін  жүйелі  байқауды  жүргізеді.  Қазіргі  кезде 

Бүкіләлемдік  метеорологиялық  ұйымның  (БМО)  станциялар  тізіміне 

Қазақстанның  65  метеорологиялық  станциялары  кіреді.  Қазақстанның  14 

станциясы Ауа-райын байқаудың жаһандық жүйесіне(АБЖЖ) енгізілген.  

Ауаның  температурасын  байқау  гидрометеорологиялық  станциялар 

желілері көмегімен уақыттың ұзақ кезеңі аралығында жүргізуге ұсынылады. 

Ауа  температурасын  байқау  жүйесінің  барлық  пункттерінде  тәулігіне  сегіз 

рет  бірдей  уақытта  0,2

  о

С  дәлдігімен  өзгерту  қажет.  Алынған  деректер 

материалдың  сапасы  мен  біртектілігін  тексеру  үшін,  сондай-ақ  әр  түрлі 

сипаттамаларды (он күндіктер, айлар мен орташа жылдық және көпжылдық 

мәндер,  дисперсиялар  бойынша  орташа  температураларды)  анықтау  үшін  

гидрометеорологиялық  қызметте  өңдеуден  өтуге  міндетті.  Белгілі  бір  уақыт 

аралығындағы  температураның  көпжылдық  нормаларға  қатынасы  нормадан 

қатынасы ретінде анықталады және базалық орташа мәннен (1961-1990 жж.) 

байқалатын мөлшердің айырмасы ретінде есептеледі. 

Халықаралық  әдістер  мен  стандарттар  ретінде  Ауа-райын  байқаудың 

жаһандық  жүйесі  шеңберінде  әзірленген  әдістемелерді,  және  БМҰ  бірге 

үйлестірілетін  басты  геофизикалық  обсерваториясы  әзірлеген  «Байқауларды 

іске  асыру  бойынша  метеорологиялық  станциялар  мен  посттарға  берілетін 

ақыл-кеңестерді» пайдалануға ұсынылады. 

Қазіргі  кезде  Қазақстанда  ауаның  температурасын  жүйелі  байқауды 

Қазақстан  Республикасы  Қоршаған  ортаны  қорғау  министрлігінің 

«Қазгидромет» РМК іске асыруда. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дәріс 4. Геоэкологиялық құрылымның экологиялық жағдайлары.  

 

Негізгі сұрақтары: 

1.

 

Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына геологиялық құрылымның 

әсерінің әртүрлілігі  

2.

 

Геожүйелердің экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі факторлар 

 

Қоршаған  ортаның  жай-күйiн  экологиялық  нормалаудың  және 

табиғатты  пайдаланудың  әлемдiк  тәжiрибесi  нақты  табиғи  ортаны  қорғау 

және  өндiрiстiк  жүйелердің  даму  үрдісінен  пайда  болатын  қажеттiлiктерге 

байланысты прецеденттік әдiс арқылы ұзақ кезең бойы қалыптасты. 

Су-жер  ресурстарының  шекті  мүмкін  деңгейін  экологиялық  нормалау 

негізін  экожүйелік  тәсіл  құрайды,  ол  антропогендік  әсер  мен  табиғи 

нысандардың географиясына кешенді баға берумен айқындалады. 

Тұжырымдаманың  негiзiне  ресурстарды  жүйелi  түрде  барлау;  табиғи 

жүйелердің ластану ауқымдары; жерлердiң кең ауқымды тозуы; топырақтың 

жел, су эрозиясы, сортаңдану; фон экожүйелерiнде зат және қуат айналымын 

реттеу ырғағының бұзылуы секілді жағдайлар кiредi. 

Экологиялық нормалаудың үш кезеңі ажыратылады:  

1-ші  кезең  –  Экожүйелердің  қазіргі  жағдайын  бағалау  нақты 

аймақтарды  аудандастырудан  тұрады:  табиғи  экологиялық;  зоналық 

географиялық; ботаникалық-географиялық; ландшафттық; агроландшафттық; 

геоэкологиялық; 

әкімшілік-шаруашылық; 

әлеуметтік-экономикалық; 

экологиялық зоналау. 

Аумақтарды  аудандастырудың  түрлі  әдістері  (тәсілдері)  Қазақстан 

аймақтары,  әкімшілік  облыстары,  аудандары,  жергілікті  аумақтар 

шекарасында  нақты  жерлердің  экожүйелерінің  қазіргі  жағдайын  және 

ресурстық әлеуетінің жоғалу (шөлдену) сипатын бағалауға мүмкіндік береді. 

Осы әдістерге кешенді талдау жасау арқылы экожүйелер кешенінің жағдайы 

мен көрсеткіштерін сипаттайтын шөлдену қаупі мен дәрежесін анықтау үшін 

аумақты  экологиялық  зоналауға  мүмкіндік  береді  (қауіп  зоналары:  күшті, 

орташа, әлсіз). 

Жалпы, экологиялық нормалаудың бірінші  кезеңі  ресурстық әлеуеттің 

тозу 

дәрежесін 

(экожүйелердің 

түрлілігі); 

көрсеткіштер 

кешенін, 

экожүйелерде  жиналған  бұзушылықтарды;  қауіп  зоналары  мен  ресурстарды 

жоғалту қаупін/шөлденуді анықтайды.  

2-ші  кезең  –  Экожүйелердің  өзгеру  дәрежесіне  жүйелердің  қызметтік 

маңыздылығын  бағалау  (ландшафттық-тұрақтандырушы,  орта  түзуші,  су 

реттеуші,  су  эрозиялық,  жер  бедерін  тұрақтандырушы);  ресурстық  әлеуетін 

жоғалтудың  ішкі  (табиғи)  қауіптілігі  (шөлдену:  құмды,  тастақ,  орман 

аумақтары); экожүйелердің бұзылу түрлері мен дәрежесі (шөлдену) жатады. 

Бұдан  басқа,  экожүйелер  тозуының  арнайы  белгілері  мен  көрсеткіштері:  су 

экожүйелерінің  тозуы,  топырақтың  тозуы;  өсімдіктердің  тозуы;  жерлердің 

тозуы ескеріледі. 

3-ші  кезең  –  Аумақтың  экологиялық  залалын  бағалау  Қазақстан 

Республикасы Экологиялық кодексінің қоршаған ортаға келтірілген залалды 

экономикалық бағалау, тікелей және жанама әдістері, залалды экономикалық 

бағалау  ережелері  бойынша  баптармен  (I  бөлім;  108  –  110  б.)  реттеледі  [1]. 

Қоршаған  ортаның  ластануынан  болған  залалды  экономикалық  бағалау 

ережесі  Қазақстан  Республикасы  Үкіметімен  бекітіледі  (ҚР  Экологиялық 

кодексі 16 бап, 6 т.) [2]. 

Табиғи  жүйелер  мен  урбандалған  аумақтарға  келтірілген  залалды 

бағалау  және  өтеу  құнымен  байланысты  негізгі  мәселелер  бірегей 

әдіснамалық  тәсілдің  жоқтығы;  әлеуметтік-экономикалық  салдарды 

(денсаулыққа,  мүлікке  залал  келу)  ескерместен  әдістерді  пайдалану; 

экожүйелерді және табиғи-антропогендік кешендерді, су, жер қойнауы, қала 

топырақтары;  ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтардың  экожүйелері;  орман 

қорына  жатпайтын  өсімдіктер,  өсімдіктер  мен  жануарлардың  сирек 

кездесетін  түрлері,  сонымен  қатар  мұнаймен  ластанудың  кері  әсері  және 

түсініктердегі біртұтастылық бағалаудағы мәселелер.  

Залалды  бағалау  кезінде  табиғи  ресурстың  қалпына  келу 

жылдамдығын,  яғни  экожүйенің  фондық  жағдайға  қайта  келуіне  қажет 

уақытты;  топырақ,  су,  атмосфераны  ластағыштарды  адсорбциялау  және 

зарарсыздандыру  бойынша  табиғи  мүмкіндіктеріне  сай  табиғи  жүйелердің 

ластану ауқымын жоюға кететін уақытты; топырақтың жел, су эрозиясының, 

тұзданудың  дамуы  және  фондық  экожүйелерде  зат  пен  энергияның 

алмасуының  реттелу  ырғағының  бұзылуы  есебінен  жерлердің  кең  алқапты 

деградациясын қалпына келтіру жылдамдығын ескеру керек.  

Шығындар  нақты  нұқсандардан  тұрады,  сондай-ақ  жоғалған  пайданы 

қоса 

алғанда: 

жүйелерді 

қалпына 

келтiруге 

кеткен 

шығындар 

(рекультивация,  суаттарды  ластағыштардан  тазалау,  су  құрылымдарды 

қалпына  келтіру,  орман  жолағын,  жасыл  желектер  отырғызу,  флора  мен 

фаунаны 

қалпына 

келтiру; 

алынып 

болмаған 

табыстар 

(мал 

жайылымдарының 

және 

мал 

шаруашылығының, 

ауылшаруашылық 

жайылымдардың  өнiмiнің,  аңшылық  кәсiпшiлiктің,  дәрiлiк  өсiмдiктер, 

балықшылықтың аз өнiм беруі). 

Залалдың  нақты  бағасын  беру  үшін  ауыл  шаруашылығы,  өндірістік 

кәсіпорындар  мен  жеке  бизнес-құрылымдар  әрекетінің  экологиялық  аудит 

нәтижелерін пайдалануды ұсынамыз. 

Қоршаған  ортаға  зардабын  төмендету  мақсатында  табиғи  және 

шаруашылық  жүйелерді  орнықты  пайдалану  тұжырымдамасын  ұсынамыз. 

Бұл тұжырымдаманың мақсаты антропогендік іс-әрекеттедің экономикалық-

әлеуметтік қырларын экологиялық қауіпсіз деңгей балансына жеткізу болып 

табылады [3]. 

Табиғи-шаруашылық  жүйелерде  ресурстарды  пайдалану  тиімділігінің 

көрсеткіштерін  арттыру  үшін  оларды  ландшафттық  аудандастыру  қажет; 

геохимиялық  жай-күйін;  антропогендік  қысымға  тұрақтылығын  және 

жүйелердің  әртүрлілігін  бағалау;  табиғи-шаруашылық  жүйелердің  өзгеру 

дәрежесін,  су  қорларын  (жер  беті  және  жерасты);  ластану  дәрежесін, 

типтерін, механикалық құрамын, сортаңдану, батпақтану, ауыр металдармен 

ластану  дәрежесін  (геохимия)  анықтау,  топырақ  бонитетін,  климаттық 

өзгеруіне  аумақтың  қауіп  дәрежесін  анықтау.  Табиғи-шаруашылық 

жүйелерді  орнықты  пайдаланудың  экологиялық  қауіпсіз  деңгейін  әзірлеу 

және  ресурсты  ұтымды  пайдаланатын  технологияларды  енгізу  бойынша 

жұмыстар жүргізу үшін аумақтың әлеуетіне кешенді бағалау жүргізу керек. 

Табиғи-шаруашылық 

жүйелердің 

өнiмдiлiгін 

жоғарылатуды 

қамтамасыз  ету  үшiн  табиғи  қорларды  тиiмдi  пайдалану;  экожүйе 

қызметтерiн инвестициялау (су сақтайтын және қор сақтаушы технологиялар, 

жер  бетi  және  су  экожүйелерін  басқару,  табиғи-шаруашылық  жүйелердің 

биоәртүрлiлігін  қорғау);  аэро-,  ғарыш  -,  фото  -  түсірілімдердің, 

статистикалық  мәліметтердің  мониторинг  жүйесін  құру,  зертханалық 

зерттеулер  үшін  экотоксиканттардың  мөлшерін  анықтауға  алынған 

сынамалар  мәліметтерінің,  метеорологиялық  мәліметтер  жүйесін  құру; 

жағдаяттық орталықта мәліметтерді өңдеу; төтенше жағдайларда шұғыл әсер 

ету  базасын  құру;  табиғи-шаруашылық  жүйелердің  жай-күйі  мәлiметтерінің 

ақпараттық базасын құру бойынша жұмыс өткiзуді талап етедi [4].  

Жүйе  ұлттық  және  халықаралық  деңгейде,  әсіресе  ҚР  ҚОҚМ 

жүйелерінде  қызмет  ететін  қолдағы  ақпараттық  жүйелермен  толығымен 

үйлесімді болу керек. 

Табиғи-шаруашылық  жүйелердің  экологиялық  орнықтылық  индексiн 

көбеюту  үшiн  аумақты  пайдалануына  қарай  өзара  байланысты,  өзара  тиімді 

мемлекеттiк,  жеке  және  бизнес-құрылымдар  бойынша  антропогендік 

қызметтiң қауiпсiз деңгейiн қамтамасыз ету арқылы экожүйелік тәсiлді енгiзу 

қажет.  Аумақтың  экологиялық  жай-күйі  мен  ресурстық  маңыздылығын 

ескеріп,  кешендi  басқару  тетіктерін  әзірлеу.  Табиғи  ресурстарды  барлау 

шегін  анықтау;  көмiртектi  нарықтың  қызмет  етуін  қамтамасыз  ету; 

корпоративтiк  негiзде  ресурстық  әлеуетін  пайдалануыды  қамтамасыз  ету 

және  жасыл  желектер,  екпе  ағаштар,  орман  алқаптарын  отырғызу,  жеке 

ЕҚТА,  аңшылық  және  балық  аулау  шаруашылығын  дамыту  үшін  қолайлы 

шарттар  жасау;  табиғи-шаруашылық  жүйелерді  қалпына  келтiру  бойынша 

жобалар  жасау  үшiн  жергілікті  халықты  ынталандыру  шараларын  әзірлеу 

(көлдерді  тазалау,  жақын  аймақтарды,  өзен  сағаларын,  жол  маңындағы 

отырғызылымдарды  тазалау,  құмдарды  себу,  сортаңданған  аумақтарды 

қалпына  келтіру)  және  дағдарыс  және  дағдарыс  алды  аумақтарды 

пайдалануда  ерекше  экологиялық  талаптар  қою.  «Жасыл  Қазақстан» 

жобасына  инвестицияны  (ұлттық  инвесторлар,  халықаралық  инвесторлар, 

«Жасыл даму» бағдарламасы) тарту және  оған ағашты, қалдықтарды өңдеу, 

биоотын  өндіру,  елді-мекендерді  жайғастыру,  ерекше  қорғалатын  табиғи 

аумақтарды, 

көшет 

бақтарын 

(питомниктер) 

орналастыратын 

кәсіпорындардың (кредит алушылар) қатысуын қамтамасыз ету 

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: