ТУҒан тіл / №1 (20), 2014 Редакция алқасы

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

26

үйренері ғана емес, үйретері де бар елге айналуға 

ұмтылсақ.  Әуелі  өзімізді  танытсақ,  одан  кейін 

өзімізді  мойындатсақ,  ке ңестен  кейінгі  кеңістікте 

бірінші  болып,  түркі  дүниесінде  бірінші  болып, 

мұсылман әлемінде бірінші болып ЕҚЫҰ сияқты 

ерен ұйымға төр ағалық етсек, оның 11 жылдан бері 

өткізілмей келе жатқан Саммитін өткізсек, әлемнің 

талай қаласы жарысқа түскен бәсекеде оза шауып, 

дүниежүзілік  көрмені  елордамызда  ұйымдастыру 

құқын  жеңіп  алуға  қол  жеткізсек,  тіпті  елімізді 

Олимпиада шақыруға шамасы келетін мемлекеттер 

қатарында үміткер еткізсек, осының бәрі айналып 

келгенде  алдымен  өзімізді  өзімізге  құрметті  ет-

кеніміз,  өзгелерге  өзімізді  құрметтеткеніміз  емей 

немене?

«Саясат  –  қолдан  келетінді  жасай  алу  өнері». 

Қазақ елінде әлі көп шаруа жасалмағаны анық. Қазақ 

елінде бұған дейін жасауға болатын шаруа ның көбі 

жасалғаны  тағы  анық.  Жиырма  жылда  Жапо ния-

дағыдай  жайқалып  кетпе геніміз,  Америкадағыдай 

аршындай  алмағанымыздың  бас ты  себебі  – 

жиырма  жылда  Жапониядағыдай  жайқалып  кету, 

Америкадағыдай  аршындай  алу  мүмкін  еместігі. 

Жиырма  жылда  тәуелсіздік  тәуекеліне  қатар 

кіріскен өзіміздей елдерден кем қалмауға болатын 

еді, ол жасалды. Ол елдерден озуға болатын еді, ол 

да жасалды. Өзімізден мүмкіндігі көбірек елдермен 

теңесуге болар еді, ол да жасалды. Олардан да озуға 

болар еді, ол да жасалды. Қанша жерден талапшыл 

болсақ та Қазақстанның ішкі жалпы өнімі Орталық 

Азия  елдерінің  бәрін,  Кавказдағы  елдердің  бәрін 

қосқандағы  ішкі  жалпы  өнімнен  артық  екеніне, 

тіпті халқының саны бізден үш есе көп Украинаның 

ішкі жалпы өнімінің көлемінен де анағұрлым асып 

түсетініне  тәубе  айтпау  жөнсіз.  Ендігі  жерде  осы 

жасампаздық  жолымызға  кедергісін  келтіруі, 

помещениями  на  отдаленных  полях»  («Словарь 

русского  языка»,  М.,  2008,  998-бет).  Ожегов  бұл 

сөздің басқа мағы наларын да келтіреді: «Воюющая, 

борющаяся  сто рона,  общественно-полити чес кая 

группировка» деп, «Смятение в стане вра га» деген 

сөйлемді алады. «Прокатный стан», «ткацкий стан» 

деген  мағыналарды  түсіндіріп  жатпай-ақ  қояйық. 

15  томдық  «Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде» 

«стан»  сөзі  «Шаруашылық  орналасқан  тұрақ, 

белгілі мекен» (13-том, 315-бет) деп айқындалады.

 

ЕСІМ ЕРДІ ДЕ, ЕЛДІ ДЕ ЕСЕЙТЕДІ

Нұрсұлтан Назарбаев елімізді әлемдегі дамыған 

50  елдің  қатарына  қосу  міндетін  алға  тартқалы 

бері, ол мақсатқа о баста көздеген мерзімнен бұрын 

қол  жеткелі  бері,  әсіресе  мемлекетіміздің  алдына 

ең  озық  отыздықтың  арасынан  орын  алу  міндеті 

қойылғалы бері бізде көп нәрсе өзгеруі керек. Ең 

алдымен,  халықтық  сана  өзгеруі  керек.  Даланың 

өзгеруінің  де,  қаланың  өзгеруінің  де,  баланың 

өзгеруінің де, дананың өзгеруінің де басты шарты 

– сананың өзгеруі.

Сана  өзгеріп  те  жатыр.  Әлем нің  әділеттілікке 

бет бұра бастағанын көрдік. Әрекеге емес берекеге 

бастаған халық тың қандай әрекетті де әдемі жасай 

алатынына  сендік.  Қалай  сенбейсің?  Әуелі  халық 

болып  құралсақ,  ауызбіршілігі  бар  ел  екенімізді 

өзімізге де, өзгеге де көрсетсек. Одан кейін мемлекет 

құра  алсақ,  ел  құруға  керектің  бәрін  түгендеп, 

ел  қатарлы  тірлік  жасауға  кіріссек.  Одан  кейін 

дербес  тұра  алсақ,  өз  ішіміздегі  шаруаны  реттеп, 

сыртымыздағы  тірлігімізді  түгендеп,  қалт-құлт 

еткен қайы ғы мызбен-ақ адамзат жүзіп жүрген алып 

айдынға  абыроймен  шыға  білсек.  Одан  кейін  ұлт 

болуға бет бұра алсақ, баршаның басын біріктіріп, 

27

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

Назарбаев  Атырауда  ел  сөзін  ата-бабаларымыз 

көктасқа  қашап  жазған  дегенде  Күлтегін  жазуын 

еске алған болатын. Елбасының бұл қадамы – сол 

асыл аманатты ақтау.

Осы  мақаланы  қолға  аларда  «Қазақ  тілінің 

түсіндірме  сөздігінен»  «ел»  сөзіне  қатысты  тұсты 

қарағанбыз.  Ол  тұс  5-томның  205-220  беттерін 

түгел  алып  жатыр.  Халық,  жұрт,  қауым  десеңіз 

де,  адамдар,  көпшіл  десеңіз  де,  өскен  орта,  туған 

жер,  ауыл-аймақ,  ел-жұрт  десеңіз  де,  адамның 

шыққан  тегі,  негізі  десеңіз  де,  Отан,  мемлекет 

десеңіз  де,  дос-жар,  жақтас,  ұрандас  десеңіз  де 

–  бәрі  де  Ел  деген  ұлы  ұғымның  аясына  сыяды. 

Ұшан  қиыр  жұртты  айтсақ,  «байтақ  ел»  дейміз, 

алға ұстар адамды айтсақ, «ел ағасы», «ел анасы» 

дейміз, жақсы-жайсаңды «ел аузын да жүр» дейміз, 

жолбасшылық  жасайтын  жігітті  «ел  бастады» 

дейміз,  береке-бірлігі  кеткен  жерді  «ел  болудан 

қалды» дейміз, жұрт тынышын алғанды «елге бүлік 

салды»  дейміз,  бірлікті,  тұтастықты  сақтағанды 

«ел ұйытқысы болды» дейміз, әйтеуір, «ел» сөзіне 

қатыстының бәрі ірі келіп, кесек туралады. «Ел» сөзі 

тарих табыстырып, тағдыр тоғыстырған, өзімізбен 

етене  орыстың  тіліне  де  жақын.  Фин-угор  тілдік 

тобындағы марийлердің өз елін Марий Эл атауын 

Мәскеудің қолдауы да соның бір белгісі. Ресейдің 

тарих  ғылымында,  түркологиясында  «Эль» 

ұғымы  (Великий  Тюркский  Эль)  Түрік  қағанаты 

заманынан  бері  барлық  түркілердің  қоғамдық-

саяси  құрылымын,  рухани  әлемін  сипаттайтын 

ұғымға  айналған.  Сол  үлгімен  мемлекеттің  жаңа 

атауының  орысша  нұсқасын  «Казах  Эль»  түрінде 

алуға  болар  еді  деп  ойлаймыз.  Ағылшыншасы 

тиісінше «Kazakh El» болар, бәлкім.

 

ЖЫЛДАРДЫҢ  ЖИЫНТЫҚ  ЖЕМІСІ

Атыраудағы Елбасы сөзін айтқанда осы ұсыныс 

сол  жерде  жасалғандай  көретіндердің,  солай 

сөйлейтіндердің  кездесетіні  таң  қалдырады.  Біле 

білсек, Қазақ Елі атауы – Нұрсұлтан Назарбаевтың 

жылдар  бойғы  перзенттік  те,  президенттік  те  ой-

толғаныстарының,  адамдық  арман-аңсарының 

жиынтық  жемісі.  Мен  Елбасы  еңбектерінің 

белгілі  ғалым,  қайраткер  Махмұт  Қасымбековтің 

жетекшілігімен  қазақ  тілінде  дайындалып  жатқан 

көптомдығының 

арнау лы 

редакторлығына 

бекітілген, сол томдардағы ұзын саны бес мыңдай 

бетке жуық мәтінді мұқият қараған, салыстырған, 

аударылған  тұстарын  тексерген,  түзеген  адам 

ретінде  бұл  ұғымның  сондағы  сөздерде  талай 

рет  қолданылғанына  кепілдік  ете  аламын.  Оның 

сыртында,  Президент  2008  жылғы  6  шілдеде 

Астананың  қақ  ортасындағы  бас  алаңға  егемен 

еліміздің  ең  басты  ескерткішін  –  Тәуелсіздік 

монументін орнатқызып, оған «Қазақ елі» деген ат 

берген еді. Осы арқылы өзінің өміршең идеясына 

келбетімізге  көлеңкесін  түсіруі  мүмкін  дейтіндей 

жайдың бәрін ескере жүруіміз керек.

Соның бірі – сан түрлі себептерге байланысты 

Азиядағы  бірқатар  елдерге  таңылып  үлгерген 

жағымсыз стереотиптер. Өкінішке орай, әлеуметтік-

экономикалық  реформаларды  жүзеге  асыруда  да, 

елдегі  қоғамдық  тұрақтылықты  қам тамасыз  етуде 

де онша жар қырап көріне қоймаған мем лекеттердің 

біразының атауына «стан» жұрнағының жабысып 

жүргендігі рас. Өзгелерге баға беріп қай тейік, бірақ 

Пәкістанның  да,   Ауғанстанның  да,   Өзбекстанның 

да,  Түркі мен станның  да,  Тәжікстанның  да  қол 

жеткізген  бірқатар  табыс тарына  қарамастан, 

тұтастай  алғанда,  әлемдік  өлшемдер  тұрғысынан 

қарағанда  артта  қалған  мемлекеттер  шоғыры 

саналатыны рас. Талайлардың Қазақстанды да сол 

қатарға қоса салуға бейім тұратыны да рас. Әрине, 

біздің  еліміздің  қордаланған  мәселесінің  тірелер 

түйіні  атауында  «стан»  жұрнағы  жүргенінен  деу 

күлкілі  жай,  олай  деу  тіпті  құлаққа  кірмейді, 

олай  айтатындар  табылса,  ондайларды  кешегі 

Қырғызстан ның  бүгін  Қыр ғыз  Рес публикасы  ата-

нуынан  не  өзгере  қалды  деген  жалғыз  уәжбен-

ақ  жал п  еткізуге  болады.  Дегенмен,  ел  туралы 

сырт көз пікірдің елдіктің сипатына атымен әсері 

жоқ  деудің  де  жөні  келмейді.  Яғни,  Назарбаев  ел 

атауынан «станды» алып тастау жайында ойланып 

көруді  ұсынғанда  мемлекеттің  әлемдегі  жағымды 

имиджін  жақсарта  беруді  алдымен  мақсат  тұтып 

отыр.

 

ЕЛ – ҰЛЫ ҰҒЫМ

«Ел  –  халық  сөзінің  де,  мемле кет  сөзінің  де, 

ұлт  сөзінің  де  баламасы.  «Адамзат  тарихында 

өшпес  із  қалдырып  кеткен,  Еуразия  құр-

лығындағы  халықтардың  тағдырына  орасан  әсер 

еткен»  (Н.Назарбаев),  заманында  көк тің  жүзін 

тітіреткен  көк  түріктері  ел  болуды  халық  ретінде 

қалыптасудың,  мемлекет  ретінде  мығымданудың, 

ұлт  күйінде  ұйысудың  биік  белесі  деп  білген. 

Осының бәрін біржолата бекіту үшін сол заманның 

өзінде  басқа  қонған  бақыттың  баяндылығын 

білдіретін  философиялық  категория  –  Мәңгілік 

Ел  ұғымын  ойлап  тапқан.  Соны  тасқа  қашап 

тұрып,  «МИНГУ  ЕЛ»  деп  жазып  кеткен.  Ежелгі 

түркілерден  тараған  барша  халыққа  бірдей 

түсінікті  сөздер.  Мұсылмандыққа  бет  бұрған 

ағайындар  тұрмақ,  тарихтың  талайымен  басқа 

діндерді  ұстанатын  сахалар,  тувалар,  марийлер 

де  ет  жүректі  елжірететін  Ел  сөзінен  екі  елі 

ажырамай,  өз  елдерін  Саха  Эл,  Эл  Тыва,  Марий 

Эл деп атаумен келеді. Солардың ішінде марийлер 

Марий  Эл  атауын  ресми  алып  та  үлгерді.  Демек, 

«Ел  –  ұлы  ұғым»,  деп  жазғанбыз.  Ел  болу  –  ұлы 

мұратымыз. Қазақ Елі атануға ұмтылысымыз – сол 

мұраттың  жолындағы  ұтырлы  ісіміз.  Нұрсұлтан 

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

28

қажетті  қоғамдық  пікірді  дайын дай  бастаған  еді. 

Оған да алты жылдай уақыт кетті.

Бұл  ойды  жүзеге  асыруға,  нақты  шешім 

қабылдауға  да  тағы  біраз  уақыт  кетеді.  Онсыз 

болмайды.  Бәрі  ескеріледі.  Бәрі  екшеледі. 

«Плюстер» 

мен 

«минустер» 

сараланады. 

«Минустерді»  де  алға  тартатындар  табылады. 

Бірік кен  Ұлттар  Ұйымынан  бастап  бар лық 

әлемдік  құрылымдардағы  атауы мызды  өзгертуден 

тартып,  ондаған  заңнамаға,  жүздеген  құ жат-

тарға  өзгеріс  енгізу,  мың да ған  маңдайшаларды, 

мөрлерді,  миллиондаған  бланкілерді  қайта  жаса-

ту ға, қайта бастыруға, қайта орнатуға жұмсалатын 

қыруар қаржыны шотқа салатын күндер де келеді. 

Қанымызға,  жанымызға,  ойымызға,  бойымызға 

сіңіп  кеткен,  көз  үйренген,  құлақ  дағ ды ланған, 

өзіміз  «Туған  жерім  менің,  Қазақстаным!»  деп 

шырқайтын ардақ ты атаудан бірте-бірте алыстау да 

психо логиялық тұрғыдан оңайға түспейді.

Бірте-бірте  дегенде  де  күн  тәртібіне  қойылған 

бұл  мәселе  бойынша  шешім  ел  тарихындағы 

ерекше  белес  болатын  ЭКСПО  –  2017  көрмесіне 

дейін  қабылданғанын  қалайды  халық.  Оған 

дейін  ел  сипатын  ерекшелейтін,  осы  атаудан 

табиғи  туындауға  тиісті  тағы  біраз  мәселелердің 

қаралғаны  жөн  деп  білеміз.  Соның  бірі  –  елдің 

аумақтық-әкімшілік 

бөлінісінің 

атауларында 

төлтумалылықтың  керектігі.  Біз  бұл  арада  қазіргі 

Қазақстанда  ол  атаулардың  біразы  көрші  елмен 

сөзбе-сөз  сәйкес  келетінін,  мұның  өзі,  бұйыртса, 

болашақта  Қазақ  Елі  деп  аталатын  мемлекеттің 

ұлттық  даралығын  көмескілендіріп  тұратынын 

айтпақпыз.  Мысалы,  Ресейде  де  облыс тар, 

Қазақстанда  да  облыстар,  Ресейде  де  аудандар,  

Қазақстанда  да  аудандар.  Әсіресе,  ол  атаулар 

орысшасында тіпті сөзбе-сөз қайталанады. Осыны 

шешуге  әбден-ақ  болатындай  көрінеді.  Мысалы, 

біздегі  облыстың  «аймақ»  сияқты  төл  сөзбен 

аталуы  ойластырылса.  Ал  ауданның  орысшасын 

«район»  дей  салмай,  қазақша  нұсқадағы  «аудан» 

түрін  алуға  болар  еді.  Сонда  орысша  жазғанның, 

сөйлегеннің  өзінде  «Карагандинский  аймак» 

деудің,  «Талгарский  аудан»  деудің  түк  әбестігі 

жоқ. Бара-бара бәріміз айтып та, жазып та үйреніп 

кетеміз.  Өзбек  ағайындар,  мысалы,  тәуелсіздіктің 

алғашқы  жылында-ақ  «облысты»  «уәлаят»  деп 

ауыстыра қойған болатын.

Тіл  туралы  сөз  қозғаған  соң,  Прези денттің 

«Қазақстан  –  2050»  Стратегиясы  –  қалыптасқан 

мемлекеттің 

жаңа 

саяси 

бағыты» 

атты 

Жолдауындағы  «Қазақ  тілі  жаппай  қолданыс 

тіліне  айналып,  шын  мәніндегі  мемлекеттік  тіл 

мәртебесіне  көтерілгенде,  біз  елімізді  ҚАЗАҚ 

МЕМЛЕКЕТІ  деп  атайтын  боламыз»  деген  сөзін 

тағы  еске  салайық.  Қазақ  тілін  шын  мәніндегі 

мемлекеттік тіл мәртебесіне көтермейінше елдің аты 

да, заты да Қазақ Елі бола алмақ емес. Сондықтан, 

Елбасымыздың осы ойын қай кезде нақты жүзеге 

асыра алатынымыз өзімізге, тек өзімізге, тек қана 

өзімізге қатысты деп ашық айтуға тиістіміз. «Қазақ 

қазақпен қазақша сөйлессін» дегенді Елбасымызға 

қайта-қайта қайталату – ұлттық намысымызға сын.

Тағы  ескерер  жай  мынау:  мемлекеттің  ресми 

атауы  өзгере  қалғанда  бұған  дейін  елімізді  бір 

ғасыр  бойы  қате  атап  келгендей  қуыстанудың 

тіпті де жөні жоқ. Мұның бәрі біздің тарихымыз. 

«Өткенге то пырақ шашсаң, болашақ саған тас ата-

ды» деген атадан қалған ұлағатты сөз бар. Тарихын 

ұлықтамаған,  барын  баға ла маған  жұрттың  бағы 

жанып, жоғы түген делмейді», дегенді Елбасымыз 

дәл сол «Қазақ елі» монументін ашарда айтқан еді.

Жаңа  ел  атауына  қатысты  «минус тер»  қанша 

көп болғанымен, олардың бәрін безбеннің басына 

салғанда  бір  ғана  «плюстің»  таразы  төмен 

тартып кететіні талассыз. Ол – біздің елдігіміздің 

еңселенуі,  мемлекеттің  даралық  сипатының 

екшелуі, қазақ жұртының осы мемлекеттегі ұлттық 

ұйысудың  ұйытқысы  екендігін  ерекшелеуі,  ішкі 

тұрақтылықты  нығайта  отырып,  елдің  барлық 

азаматтарының  бірлігін  күшейте  түсуі,  сөйтіп 

Тәуелсіздігімізді тұғырландыра түсуі.

Қазақ  елі  –  біздің  жеріміздің  тарихи  атауы, 

оны  қалпына  келтіру  арқылы  біз  халқымыздың, 

мемлекетіміздің  қайнар  бастауларына  қайта 

ораламыз  дейтін  зиялы  қауым  пікірі  өте  орынды. 

«Қазақстан»  атауы  жиырмасыншы  ғасырдың 

басында,  негізінен  одақтық  Қазақ  ССР-нің 

бейресми  атауы  ретінде  орныққаны  белгілі. 

Егемендіктің елең-алаңында, тәуелсіздіктің таңсәрі 

шағында  енді  ғана,  жаңа-жаңа  қаз  баса  бастаған 

жас  мемлекеттің  атын  «Қазақ  Республикасы»  деп 

бекітудің  сәті  түспегені  де  белгілі.  1991  жылғы 

17  желтоқсанда,  Тәуелсіздік  жарияланған  күннің 

ертеңінде  Алматыдағы  бас  алаңда  сөйлеген 

тұңғыш  сөзінде  Нұрсұлтан  Назарбаев  «Асықсақ 

та  аптықпайық»  деп  еді.  Біз  бір  асудан  кейін  бір 

асуды асықпай да, аптықпай да алып келе жатқан 

елміз. Ел атауының Қазақ Елі болып өзгертілуінің 

мүмкіндігі жөніндегі ойдың ортаға тасталуының өзі 

сондай асуларымыздың тағы бірі, бірегейі. Басын 

ашып айтайық: Президент бұл жөнінде кесіп-пішіп 

пікір  білдірген  де  жоқ,  бұған  байланысты  нақты 

тапсырма  берген  де  жоқ,  бәрі  де  елмен  ақылдаса 

отырып шешілетінін ескертіп қана өтті. Біздің бұл 

мақаланы  жазудағы  мақсатымыз  –  тәуелсіздіктің 

тағдыры  үшін  аса  маңызды  мемлекеттік  мәселе 

бойынша  қоғамдық  пікір  қалыптастыруға  ықпал 

жасауға ұмтылу ғана. Ел атауын елдің өзі шешеді.

Заты өзгерген елдің аты да өзгергені жөн.

сауытбек АБДРАХМАНОВ

29

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

Osidan ekі kün bwrin telearnalardiñ bіrіnen telefon 

soğilğan.  Däl  osi  künderde  qizu  talqilanip  jatqan 

taqiripqa – memleket atauin özgertu mäselesіne arnayi 

habar tüsіrіlmekşі körіnedі. Soğan şaqiradi. Pіkіrіñіzdі 

bіldіrseñіz deydі. Qatisa almaytin şiğarmin degenbіz. 

Nege? Saqsina söylegenіmіz be? Olay deuge bolmas. 

Ana  jili  Parlament  Prezident  märtebesіn  oylastirip 

jatqanda  da  gazet  betіnde  bіr  auiz  söz  qosqanbiz. 

«Elbasi  men  El  Basiniñ  arasinda  ayirma  bar»  dep. 

«El  basşisiniñ  bärіn  Elbasi  deuge  bolmaydi.  Elbasi 

–  eldіñ  basi.  Eldіktіñ  basi.  Eldіñ,  eldіktіñ  basinda, 

bastauinda twrğan adam. El boludi bastap bergen, eldі 

ornatip bergen adam. Elbasi – Memleketqwruşi» dep. 

«Prezident  turali  söz  Elbasiniñ  özіnen  bwrin  eldіñ 

özіne köbіrek kerek. Keleşegіmіz üşіn kerek. Qadim 

zamannan qağanin qadіrlep, hanin qasiet twtqan eldіñ 

bolaşaqta da bilіktіñ bağasin bіletіn, haliqtiñ özі saylap, 

ekі  tіzgіn  bіr  şilbirdi  qolğa  bergen  adamin  qaltqisiz 

qwrmetteu, el basşisina taq twru dästürі orniğa tüsuі 

üşіn kerek. Basşisina taq twratin el – basina baq twratin 

el» dep. Sol twstaği talqilaudan keyіn Parlament «El 

Basi» nwsqasina emes, «Elbasi» nwsqasina tüpkіlіktі 

toqtağan.  Onda  nege? Aytarimiz  joq  pa?  Olay  deuge 

de  bolmas.  Tegіnde,  är  qatisuşiğa  ärі  ketkende  2-3 

minuttiq  qana  uaqit  tietіn  habarda  osinday  kürdelі 

taqiripta  oyimizdi  tüyіp-tüyіp  ayta  almaspiz  dep 

tartinğan siyaqtimiz. Sodan bergі ekі künnіñ іşіnde däl 

qazіr barşa jwrtti qiziqtirip otirğan osi taqiripqa qalam 

terbeuge bel bayladiq. Sonimen… 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: