Мәңгілік Ел – бүкіл қазақтың ұлы арманы

АлыстАғы АғАйыннАн хАт 

«байлығымыз  да,  бақытымыз  да  болған  Мәңгілік  Тәуелсіздігімізді  көздің 

қарашығындай  сақтай  білуіміз  керек.  «Қазақстан  –  2050»  –  Мәңгілік  Елге 

бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі жол» деген Елбасының сөзінен өз басым 

үлкен  әсер  алдым.  Өйткені,  Қазақстанның  тәуелсіздігі  мен  дамуының  баян-

ды болуы, әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылуы шет елдерде тұратын 

қазақтар үшін де өте маңызды. шет елдердегі қазақтар мұны әр уақыт қолдап-

қуаттайды. Жолдауда атап өтілгендей, «Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік тіл 

болған»  ана  тіліміздің  де  көркейе  беретіндігіне,  мәртебесінің  өсе  беретіндігіне 

толық  сенеміз.  Осы  орайда,  қазақ  тілінің  қолданылу  аясының  жыл  өткен 

сайын  кеңеюі,  қазақ  тілін  үйренген  басқа  ұлт  өкілдері  санының  өсіп  келе  жа-

туы,  мемлекеттік  тілдің  дамуына  арнайы  қаржы  бөлінуі  сияқты  құбылыстар 

қуантады.  Ендігі  мәселе  Қазақ  азаматтарының  тәуелсіздіктің  негізгі  тірегі 

мемлекеттік  тілдің  мәртебесін  одан  ары  көтеріп,  оның  қастерлеп  қолданылу 

аясын кеңейтуге мейлінше күш салып, көңіл бөлулеріне қатысты болып отыр. бұл 

туралы Жолдауда Елбасы мемлекеттік тілді «...даудың тақырыбы емес, ұлттың 

ұйтқысы ете білгеніміз жөн» деп тамаша баяндаған.  Қазақтың мәңгілік ғұмыры 

ұрпақтың мәңгілік болашағын баянды етуге арналмақ. Ендігі ұрпақ – мәңгілік 

қазақтың перзенті. Ал қазақ елінің ұлттық идеясы – Мәңгілік Ел екенін жүрекке 

жеткізген. бұл әлемдік қауымдастық пен ондағы күллі жұртшылық тарапынан 

оң  бағасын  алуда.  Оны  біз  күнде  көзбен  көріп,  құлақпен    естіп  жүргендіктен 

қазақтығымызды көңілімізге демеу қылып, мерейіміз тасып,  әрдайым қуаныштан 

жүрегіміз жарылардай бір марқайып қаламыз. Енді алдағы мамыр айында бер-

линде өтетін  Еуропа қазақтарының құрылтайында Мәңгілік ел болуды мақсат 

тұтқан Қазақстанның  2050 жылға дейінгі даму стратегиясының іс-жоспарына 

біздің де атсалысатын тұстарымыз жан-жақты сөз болатын болады. Әсіресе, 

әлемнің озық 30 елінің қатарына кіруге ұмтылған Қазақстан үшін Еуропадағы 

жетекші  мемлекеттерде  тұрып  жатқан  және  онда  түрлі  салада  қызмет  етіп 

жүрген қазақтардың қосар үлесі аз болмасы күмәнсіз. 

Қазақстанның абыройы асқақтады

Абдулқайым кЕСИЖИ, саясаттану ғылымдарының докторы, 

Еуропа қазақ қоғамдары федерациясының төрағасы

АлыстАғы АғАйыннАн хАт 

Түпкі  отанымыз  Қазақстан  болғандықтан  атажұртымыздағы  жақсы 

жаңалықтар көңілімізден тыс қалмайды. Ғаламтордағы мәліметтерден Елба-

сы  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  Қазақстан  Республикасының  Парламентінің  қос 

палатасының біріккен жиналысында халыққа Жолдау жасайтынын бірнеше күн 

бұрын  біліп,  сосын  теледидардан  тікелей  көріп,  естігенбіз.  Сөз  орайы  келгенде 

қосымшалай кетсек, Қазақстанның «Хабары» мен «Ел арнасының» көрсетулері 

Қырғызстанның Қазақстанмен шекаралас аумақтарында, оның ішінде бішкек 

қаласында және шу облысында толық таралуы қандастарымыздың ғана емес, 

қырғыз  бауырларымыздың  да  Қазақстанның  жаңалықтарымен  дер  кезінде  ха-

бардар болуына жақсы мүмкіндіктерді туғызып отыр. Сонымен, Елбасы жаңа 

Жолдауында,  Қазақстанды  2050  жылға  дейін  өркендетудің  стратегиялық 

бағдарламасын  егжей-тегжейлі  талдап,  нақтылаған,  әрі  Үкімет  пен  тиесілі 

мемлекеттік мекемелерге тапсырмалар берген.

Мен Президент Нұрсұлтан Назарбаев қойған міндеттердің іске асатынына 

сенемін. Оған Қазақстанның Астанасы Арқа төрінен орын алған күннен бергі 

басып өткен жолы куә бола алады. Қазақстанның өткен жылы бәсекелестікке 

қабілетті  әлемдегі  алдыңғы  50  елдің  қатарына  2030  жылы  емес,  белгіленген 

мезгілден  2  есе  ерте  кіргені  де  ойымызды  шегелей  түседі.  Мақсатқа  жетудің 

ауадай қажет шарты бар. Ол – саяси тұрақтылық. бұл туралы Президент 

Нұрсұлтан  Назарбаев  осы  Жолдауда  былай  дейді:  «Экономикада,  саясат  пен 

әлеуметтік тұрмыста ешбір секіріске, жөнсіз сынақ пен авантюраларға жол беруге 

болмайды. Айналамыздағы әлем қалай тез өзгеретін болса, еліміз бен қоғамымыз 

да солай жылдам өзгеруге тиіс». Елбасының бұл сөздерінің астарында саяси және 

экономикалық тұрақтылық мәселесі тұр. Өйткені сыртқы жағдайлар өзгерсе де 

Қазақстан  өзінің  дербес  жолынан  ауытқымауы  керек.  Екіншіден,  Қазақстан 

сыртқы күштердің әсеріне берілмеуге тиіс. Үшіншіден, Қазақстан халқы қандай 

жағдай болмасын жұдырықтай жұмылып, ынтымақта барлық нәрсеге әзір болуға 

тиіс. Төртіншіден, Қазақстан қоғамы сыртқы өзгерістерге және бәсекелестікке 

Жасампаз еңбекке, жарқын болашаққа бағдар

төтеп  бере  алуға  тиіс.  бесіншіден,  қазақстандықтар  заман 

ағымына бейімделуі керек.

Елбасының Жолдауында бұрын қозғалмаған тың мәселелер бар. 

Солардың  бірі  –  азаматтардың  денсаулығын  сақтау  мәселесі. 

Дені сау ұлт – жасампаз ұлт! бұл туралы Елбасы Жолдауда 

«ХХі ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және 

денсаулығы  мықты  азаматтар»,–  деп,  елдің  саламаттығын 

АлыстАғы АғАйыннАн хАт 

шыңдау бойынша мынадай талапты қойған: «Мемлекеттің, жұмыс берушілердің 

және  қызметкердің  денсаулық  үшін  ортақ  жауапкершілігі  –  медициналық 

қызметтің  барлық  жүйесінің  басты  қағидаты.  Спортпен  шұғылдану,  дұрыс 

тамақтана білу, жүйелі профилактикалық тексерілу – аурудың алдын алудың 

негізі». бұл сөйлемдерде мемлекеттің адамға қамқорлығы, ең бастысы, кәсіпорын 

жетекшілерінің  өз  қызметкерлерінің,  жұмысшыларының  денсаулығы  жөнінде 

жауапкершілігі, сондай-ақ, әрбір адамның өз денсаулығын қарауы, кәсіпорындарда 

спорт пен дене шынықтыруды қолға алудың пісіп жетілгендігі, тамақ-астың са-

пасын арттыру, дәрігер мен азаматтардың өзара мәмілесі – барлығы кешенді 

түрде жүргізілетін іс екендігі айтылып отыр.

Тағы  бір  тың  мәселе,  кәсіпкерлікке  байланысты.  Жолдауда  «бизнесті 

дамытуға кедергі келтіретін барлық енжар құқықтық нормалардың күшін жою 

керек.  шағын  бизнес  ұрпақтан-ұрпаққа  берілетін  отбасы  дәстүріне  айналуға 

тиіс»,– деп айтылған. 

Қысқасы, Елбасының Жолдауын Қазақстанның әрбір мемлекеттік қызметкері 

күнделікті қолданатын жол көрсеткіш етіп алса, ол отанын сүйген әрбір азаматқа 

бағдарлама болса, қандай ғанибет!

Жолдауда  Президент  Нұрсұлтан  Назарбаев  «Қазақ  елінің  ұлттық  иде-

ясы  қандай  болуы  керек?»  деген  көкейкесті  сауалға  жауап  берді.  «біз  үшін 

болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін 

идея бар. Ол – Мәңгілік Ел идеясы. Қазақ Елінің ұлттық Идеясы – Мәңгілік 

Ел! Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан – 2050» 

стратегиясының түп қазығы етіп алдым»,– деді Елбасы. 

Н.Назарбаевтың: «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ана тіліміз 

Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды! Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың 

ұйытқысы ете білгеніміз жөн»,– деп қазақ тілінің мәртебесін жоғары көтергеніне, 

оны үштілділіктің өзегі еткеніне Қырғызстандағы қазақ диаспорасының өкілдері 

әбден риза болдық. 

Назарбек бАЙЖіГіТОВ,  

Қырғызстан қазақтары қауымдастығының баспасөз хатшысы, 

б.Ельцин атындағы Қырғыз Ресей-Славян университеті

әлемдік тілдер кафедрасының 

қазақ тілі пәнінің аға оқытушысы 

АлыстАғы АғАйыннАн хАт 

Ресейдегі  1  миллион  200  мың  қазақтың  жүрегі  тек  Қазақстан  деп  соғады.  Оның  арманы 

да, тілегі де қазақстандықтармен бірдей. Сондықтан ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 

дамыған  30  елдің  қатарына  кіруге  бағытталған  2050  жылға  дейінгі  Қазақстанның  даму 

стратегиясының жоспарын айқындаған биылғы Жолдауын біз де үлкен қуанышпен қабылдадық. 

Онда  Елбасы  қазақтың  ұлттық  идеясы    туралы  көптен  бері  жұртшылық  арасында  қызу 

талқыланып келе жатқан пікірсайысқа нүкте қойды.  «Қазақ елінің ұлттық идеясы – Мәңгілік 

Ел. біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні 

біреу ғана – Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы 

алға ұмтылуымыз керек»,– деген Нұрсұлтан Әбішұлының сөзі әлемнің түкпір-түкпірінде жүрген 5 

миллион қазақтың бәрінің де көңілінен шықты деп ойлаймын. 

Осы арада көңілде жүрген мына бір жағдайды айта кеткім келеді. Әлі күнге дейін Қазақстандағы 

баспасөз  құралдарында  да,  үкіметтің  лауазымды  тұлғалаларының  сөйлеген  сөздерінде  де 

Ресейдегі қазақ диаспорасы дегенді жиі естиміз.  Жалпы, шет елдегі қазақтар негізінен тағдыр 

тауқыметімен бір кездері атажұрттан еріксіз жат жерге кетуге мәжбүр болғандар дейтін болсақ, 

Ресей қазақтарының жағдайы олардан өзгешелеу. Өйткені олар диаспора емес. Ата-бабаларының  

сонау ерте замандардан бері кір жуып, кіндік қаны тамған туған жерінде тұрып келе жатыр. 

Сондықтан да олар шекара бөлісі кезінде сырт жақта қалып қойса да әлі күнге дейін Қазақстанға 

қоныс аударуға аса құлшынып жатқан жоқ. бұл «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деп са-

найтын  және  туған  жерді  ерекше  қастерлейтін  қазақтың  қанына  сіңген  асыл  қасиетінің  бір 

көрінісі. Оны саудаға салу ешбір қисынға келмейді. біз қазір Ресей деп аталатын елдің азаматы 

болғанымызбен,  қазақтықтан  қор  болып  жүрген  жоқпыз.  Қайта  артымызда  Қазақстан  деген 

тәуелсіз мемлекеттің барын мақтан тұтып, арқамызды кеңге салып жүрміз. Қазақты Мәңгілік 

елге бастайтын, ең мәртебелі  жол болып отырған «Қазақстан – 2050» стратегиясының жүзеге 

асуына біз де өз үлесімізді қоса аламыз. Ел мен елдің арасындағы сауда-саттық пен барыс-келіс 

қатынаста Ресей қазақтарының рөлін ешкім ешқашан жоққа шығара алмайды. Мәселен Омбы 

облысындағы тұңғыш ұлттық мәдени орталық саналатын «Мөлдір» қазақ мәдени орталығының  

25  жылдық  мерейтойы  аясында  Омбыда  12-ақпанда  «Мәдениет  ғарыш  сияқты.  киіз  үй  – 

көшпенділер ғарышы» деп аталатын көрме ашты. Маусым айына дейін оны ұлты мен дініне 

қарамастан  өңірдегі  барлық  білім  беру  мекемелерінің  оқушылары  келіп  тамашаламақ.  бұдан 

бөлек, 12-13 ақпан күндері Ресейдің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Амангелді шәкеновтің 

«Туып-өскен кеңістік» деген тақырыптағы жеке көрмесі,  тоғызқұмалақ  турнирін,  «Мөлдір 

саз» деп аталатын концерт қойдық. Енді мамыр айында «Еуразиялық кеңістіктегі қазақтар: 

Біздің арманымыз да, тілегіміз де ортақ

тарихы, мәдениеті және әлеуметтік-мәдени үдерістері» атты халықаралық 

ғылыми-тәжірибелік  конференция  өткізгелі  отырмыз.  Ал  маусымда  Ер 

Жәнібек батырдың 300 жылдығына дәстүрлі «Той думан» мәдениет және 

спорт мерекесі өтпек. Мұндай шараларды  Ресей қазақтарының федералдық 

ұлттық-мәдени  автономиясына  қарасты  ұйымдар  қазақтар  тұратын 

барлық жерде  ұйымдастыратын болады.  

Алтынай ЖҮНіСОВА, 

Омбы қаласындағы «Мөлдір» қазақ мәдени орталығының 

Сібір аймақтық орталығы кеңесінің төрайымы

АлыстАғы АғАйыннАн хАт 

Қазақстан  Президентінің  «Қазақстан  –  2050»  стратегиясымен    жан-жақты 

танысып  шықтым.  бұл  стратегияда  көрсетілген  басты  міндет  –  2050  жылы 

Қазақстанды  әлемдегі дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосу. бұған Қазақстанның 

әлеуметтік  және  экономикалық мүмкіндігі толық жетеді деп сенемін. Алға қойылған 

мақсаттардың  толық жүзеге асуына шетелдегі 5 миллионнан астам қазақ та тілектес 

болып, мүмкіндігінше үлес қосуға дайын. Өйткені, біз  шетелдегі қазақтар – қай елде 

тұрсақ та өзімізді қазақ халқының ажырамас бөлігі деп білеміз және  қазақ халқының 

бүгіні мен болашағы үшін атқарылған іс-шараларға  қатысқымыз келеді.

Стратегияда көп мәселелер қойылған. Оның ішіндегі тіл, мәдениет, дәстүр, ғылым 

және білім, әлеуметтік қолдау мәселелері біз үшін айрықша маңызды. Онда «Қазақ тілі 

– біздің рухани негізіміз, осы тілді дамытуға  біз  өз үлесімізді қосып, ұрпақтарымызға 

қалдыруға тиіспіз» деп атап көрсетілген.

«біз  үшін  2025  жылдан  бастап  әліпбиімізді    латын  әліпбиіне  көшіру  –  принципті 

мәселе»,–  деп,  бұл  мәселені  шешу  мерзімін  нақты  көрсеткен  Елбасымыз:  «Тіл  – 

Қазақстан халқын біріктіруші күш болуға тиіс. 2025 жылға дейін қазақстандықтардың 

95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс. Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін», деп айрықша 

айтып  өткен.  біз    Қазақстанның  тезірек  латын  әліпбиіне  өтуіне  тілектеспіз.    бұл 

үдерісте  оған  ертерек  көшкен  Өзбекстанның  тәжірибесі  ескеріліп,  ондағы  олқылықтар 

қайталанбаса екен деп тілейміз. 

Және бір көңіл қуандырар  мәселе, мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызды  әлеуметтік 

қолдау саласы болып  отыр. бізде  ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс – бұл 

өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз. бүкіл әлем осы мәселемен айналы-

сады.  Мүмкіндігі  шектеулі  адамдар  тұрмыстық  қызмет  көрсету,  тамақ  өнеркәсібі, 

ауыл  шаруашылығы  кәсіпорындарында  жұмыс  істей  алады.  Елбасымыздың  барлық 

кәсіпкерлерге  оларды  жұмысқа  орналастыруға  көмектесіңіздер  деп  айтуы,  сондай-ақ, 

5-10 адамға арналған арнайы квотаны енгізу мүмкіндігі көңіл қуантады.

Қорыта айтқанда, «Қазақстан – 2050» стратегиясы бүкіл қазақ халқының ал-

дына қойылған биік мақсат, үлкен міндет. Қазақ халқы бұл асудан қиындықсыз өтіп, 

әлемдегі  алдыңғы  өнеркәсібі  дамыған  30  елдің  қатарына  қосылады  деп  сенеміз  және 

шетелдегі  қандастарыңыздың  тілектестігін  білдіреміз.  Елбасымыздың    «Мәңгілік  ел» 

Ел беделі артып келеді 

ұлттық  идеясын  толығымен  қолдаймыз  және  де  бұл  салада  жасап 

жатқан іс-шараларыңызда сәттілік тілейміз. Екі елдің арасындағы 

байланысты нығайтуда ұлттық мәдени орталықтар сырт қалмайды. 

Мәселен Өзбекстан қазақтарының кіші құрылтайы аясында мамыр 

айында Тәшкентте өтетін Әйтеке бидің 370 жылдығына арналған 

Достық фестивалі соның бір айғағы болмақ.    

Марат ҮкібАЕВ, 

Өзбекстандағы Қазақ Мәдени орталығының төрағасы

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

22

23

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

Осыдан екі күн бұрын телеар налардың бірінен 

телефон  соғылған.  Дәл  осы  күндерде  қызу 

талқыланып жатқан тақы рыпқа – мемлекет атауын  

өзгерту  мәселесіне  арнайы  хабар  түсірілмекші 

көрінеді. Соған  шақырады. Пікіріңізді білдірсеңіз 

дейді. Қатыса алмайтын шығармын дегенбіз. Неге? 

Сақсына  сөйлегеніміз  бе?  Олай  деу ге  болмас. 

Ана  жылы  Парламент  Президент  мәртебесін 

ойластырып жатқанда да газет бетінде бір ауыз сөз 

қосқанбыз.  «Елбасы  мен  Ел  Басының  арасында 

айырма бар» деп. «Ел басшысының бәрін Елбасы 

деуге  болмайды.  Елбасы  –  елдің  басы.  Елдіктің 

басы. Елдің, елдіктің басында, бас тауында тұрған 

адам.  Ел  болуды  бастап  берген,  елді  орнатып 

берген  адам.  Елбасы  –  Мемлекетқұрушы»  деп. 

«Президент  туралы  сөз  Елбасының  өзінен  бұрын 

елдің өзіне көбірек керек. Келешегіміз үшін керек. 

Қадым  заманнан  қағанын  қадірлеп,  ханын  қасиет 

тұтқан елдің болашақта да биліктің бағасын білетін, 

халықтың  өзі  сайлап,  екі  тізгін  бір  шылбырды 

қолға  берген  адамын  қалтқысыз  құрметтеу,  ел 

басшысына  тақ  тұру  дәстүрі  орныға  түсуі  үшін 

керек.  Басшысына  тақ  тұратын  ел  –  басына  бақ 

тұратын  ел»  деп.  Сол  тұстағы  талқылаудан  кейін 

Парламент  «Ел  Басы»  нұсқасына  емес,  «Елбасы» 

нұсқасына  түпкілікті  тоқтаған.  Онда  неге? 

Айтарымыз жоқ па? Олай деуге де болмас. Тегінде, 

әр  қатысушыға  әрі  кеткенде  2-3  минуттық  қана 

уақыт тиетін хабарда осындай күрделі тақырыпта 

ойымызды  түйіп-түйіп  айта  алмас пыз  деп  тар-

тынған сияқтымыз. Содан бергі екі күннің ішінде 

дәл  қазір  барша  жұртты  қызықтырып  отырған 

осы  тақырыпқа  қалам  тербеуге  бел  байладық. 

Сонымен…

КАРТАДАҒЫ СӨЗ

Айзек  Азимовтың  география лық  атаулар  мен 

олардың мағы наларына арналған «Слова на карте» 

деген  тамаша  кітабы  «Әлемнің  географиялық 

картасындағы  адамды  қайран  қалдырарлық 

әрі  ұдайы  ауысып-түйісіп  жататын  атаулар 

толқынынан  бірдеңе  ұғу  қиын;  бірақ  мәніне 

тереңдеп  бойлай  алсақ,  глобустан  романтика  лебі 

есіп тұрғанын көреміз. Біздің көз алдымызға тарих 

үзіктері көлденеңдеп тұра қалады, планетамыздың 

қиыр-қиырын  әлмисақтан  кезіп,  зерттеп  кеткен 

саяхатшылар  қадамының  жаңғырығын  естиміз. 

Картадағы сөз ғасырларды көктей өтіп, біздің ата-

бабаларымыздың  ойларын,  сезімдері  мен  арман-

аңсарларын  жеткізеді»  деп  бас талады.  Әлемдегі 

талай  атауда  терең  мағына  бар.  Ғалымдар  Азия, 

Еуропа атауларын семит тіліндегі «Ассу» (Шығыс) 

және  «Эреб»  (Батыс)  сөздерінен  шыққан  деп 

түсіндіреді.  Ежелгі  гректер  Эгей  теңізінің  екі 

жағын солай атаған көрінеді. Африкадағы Либерия 

мемлекетінің аты латынның «liber» («бостандық») 

сөзінен  қойылған.  1821  жылдан  сол  жерге  АҚШ-

тағы  құлдықтан  босатылған  адамдар  жинала 

бастапты да, 1839 жылы бас біріктіріпті, 1847 жылы 

тәуелсіз  Либерия  республикасын  жариялапты. 

Пәкістанның аты парсының «пәк», яғни таза және 

«стан»,  яғни  ел  сөздерінен  құралғанын  елдің 

бәрі  біледі.  Сонымен  бірге,  талай  елдің  атауын да 

терең мағына тұрмақ, жай мағынаның өзі шамалы. 

Мысалы,  «Канада»  атауы  ирокездер  тілінде  бар 

болғаны  «деревня»  (kanata)  дегенді  білдіреді. 

Мысалы,  Бразилия  (brazil)  атауы  португалдың 

«ыстық»,  «жанатын  көмір»  мағынасын  беретін 

«braza»  (ағаш)  сөзінен.  Отарлаушылар  алғашқы 

экспедициядан  ала  келген  ағаштың  шатырлап 

жанатынына қарап, солай айтып кеткен. Мысалы, 

Камерун  елінің  аты  кәдімгі  асшаяннан  (креветка) 

шыққан.  Пор тугалдар  сол  елдегі  бір  өзенде 

асшаян ның  көптігіне  таң  қалып,  әлгі  өзенді  «Rio 

des Camarones» («Асшаянды өзен») атаған, кейін-

нен  сол  сөз  бүкіл  елге  телінген.  Берекесі  қашып, 

ыдырай бастаған Рим империясының легиондары 

Британияны  тастап  кетісімен,  аралға  Солтүстік 

теңіз  жақ  беттен  герман  тайпалары  жетіп  барған. 

Ол  тайпалар  англдар,  сакстар,  юттар  деген  үш 

топқа  бөлінетін.  Солардың  сакстарының  аты 

Германияда  Саксонияның  атын,  юттарының  аты 

Данияда  Ютландияның  атын  құрайды,  материкте 

ат  бұйырмай  қойған  англ дарға  алып  аралдың 

аты  басы байлы  тие  қалады.  Англия  –  англдар 

елі.  «Англ»  атауының  өзінің  де  жетісіп  тұрғаны 

шамалы: көне герман тілінде «бұрыш» дегенді ғана 

білдіреді  –  англдар  Британияға  қоныс  аударғанға 

дейін  Ютландияны  материкпен  қосып  тұратын 

қылта  мойнақты  мекендеген.  Жапонияның 

«нипон» аталуы керек еді. «Ни» – күн, «пон» – ел 

деген сөз. Қытайлар сол мағынадан шығарып, «Жи 

бэнь  го»  («Таңғы  шапақ  елі»)  атаған.  Оңтүстік 

Қытай  диалектісінде  «жи  бэнь»  сөздері  «я  пон» 

деп  оқылады  екен.  Марко  Полоның  жеткізуі 

бойынша, алдымен Еуропа, одан кейін бүкіл әлем 

ой  қисынымен  «Нипония»  аталуға  тиісті  елді 

ЗАТЫмЫЗ өЗгерді. 

АТЫмЫЗ өЗгереді

ана ТІЛІМ – айБаРыМ

24

«Япония»  атап  кете  барған.  Осындай  мысалдар 

толып жатыр.

Қысқасы,  ел  атаулары  да  адам  аттары  сияқты. 

Бірі  олай,  бірі  былай  қойылған.  Соған  қарап, 

баланың атын көз тимесін деп Шұлғаубай қойсаңыз 

да кісі болатын адамның шығатын жерінен түбі бір 

шығатыны  сияқты,  елдің  де  басты  қадір-қасиеті 

атында  емес,  затында  деп  түюге  де  келетіндей. 

Әйтсе  де,  елдің  қалай  аталатынын  ойран  салып, 

ойына  келгенін  істеген  отарлаушылар,  сайран 

құрып,  ойына  түскенін  жазған  саяхатшылар 

шешіп  кете  беретін  кешегі  заман  бір  басқа  да,  өз 

тағдырыңды  өзің  айқындап,  өз  мемлекетіңді  өз 

қалауыңша құратын бүгінгі заман бір басқа.

Оның  үстіне,  ғалымдар  адамның  аты  өміріне 

әсер  ететінін  де  айтып  жатады.  Елдің  аты  елдің 

затына  неге  әсер  етпесін?!  Астана  ауысқанға 

дейін Целиноградтан құтыларда «Ақмола» атауын 

«Белая могила» деп түсіндіру «ақ батаны» «белое 

благословение» деу сияқты қисынсыздығын, біздің 

ұғымымызда  «ақ»  түстің  ғана  емес,  адалдықтың, 

әділдіктің де баламасы екенін, «моланы» бейіттен 

биік  бағалайтынымызды,  қасиет  тұтып,  молаға 

түнеп, тілек тілейтін түркілердің ұрпағы екенімізді 

қанша жерден дәлелдеп тұрсақ та, елордамыз ерке 

Есілдің жағасына ту тігерде бас қаламызды Астана 

деп  жаңаша  атап,  жаңа  жолға  жаңарып  барып 

түскен  жоқпыз  ба?  Астананың  аты  затына  әсер 

етпеді деп кім айта алады?

 

АТАУЫН АЛМАСТЫРҒАНДАР АЗ ЕМЕС

Ақмоланы  Астанаға  алмастырарда  елордасын 

көшірген  елдерді  де,  астанасының  атауын 

жаңаша қойған елдерді де біраз тізбелегенбіз. Ал 

мемлекеттің  атауын  ауыстырудың  жайы  қалай 

екен? Қарайық. Бұған мысал өте көп. Есте жоқ ескі 

замандардан бері атауы алмастырылмаған елді табу 

қиын деуге де болады. Сондықтан біз ХХ ғасырмен 

ғана шектелмекшіміз.

Өткен  жылғы  29  наурызда  «Әлемге  әйгілі» 

авторлық  айдарының  аясында  «Иран»  деген 

мақала жариялағанбыз. Соның бір тұсында былай 

делінеді:  «Иранның  затынан  бұрын  атын  айтсақ 

та  жақындығымыз  бірден-ақ  көрінеді.  Қазақта 

«арыс»  деген  сөз  бар  ғой.  Иран  елінің  аты  дәл 

осы  сөзден  шыққан.  «Среди  индо иранцев  (и 

только  среди  них)  был  широко  распространен 

термин арья – «благородный» («История древнего 

мира.  Ранняя  древность»,  М.,  1983,  330-бет).  «С 

мидийс ко-ахеменидской  эпохи  ираноязычное 

население  уже  преобладало  в  Иране.  Само  его 

название происходит от слова арий, как называли 

себя ираноязычные племена (мидяне, персы и др. 

в  Иране,  скифы  и  сарматы,  древние  народности 

Средней Азии и т.д.)» («История Востока. І. Восток 

в древности», М., 1997, 275-бет). Елдің қазіргі аты 

ежелдегі Аиранам, яғни «арийлер елі» деген сөзден. 

Страбон  еңбектерінде  Ария  сөзі  қолданылған. 

Халықтың өз атауы – ирани». Ал осындай тарихы 

аса  терең  елдің  атауы  күні  кешеге,  яғни  1935 

жылға  дейін  Персия  болып  келген.  Есениннің 

атақты  топтама  жыры  «Парсы  саздары»  аталады 

ғой.  Бұл  атауды  оларға  атам  заманда-ақ  гректер 

қойған еді. Ұлы Кирдің сүйегі жатқан қала қазір де 

Персеполис, яғни Парсылар қаласы аталады. 1935 

жылы шах Мохаммед Реза Пехлеви әлем елдерінің 

басшыларына мәлімдеме таратып, мұнан былай өз 

мемлекетін  Иран  атауды  талап  етті.  Шахтың  сол 

шешімі арқылы халық өзінің тарихын тереңдетіп, 

тектілігін таныта түсті. 

Біз баяғыдан Бирма деп білетін ел 1989 жылдан 

бері Мьянма аталады. Неге? Елдің ежелгі аты сол 

екен.  Бирма  деп  британиялық  отаршылар  атаған 

екен.  Мектепте,  университетте  жүргенімізде 

Жоғарғы Вольта деген елді білетінбіз. 1984 жылдан 

бері ол елдің аты – Буркина-Фасо. Неге? Сол жылы 

Томас  Санкара  деген  капитан  әскери  төңкеріс 

жасап,  француз  отаршылдары  қойған  Жоғарғы 

Вольта  атауын  Буркина-Фасо  деп  өзгерткен. 

Мағынасы  –  «Адал  адамдардың  отаны».  Арада 

аз уақыт өткенде, 1987 жылы Санкара өлтірілген, 

ол  қолға  алған  реформалар  жайына  қалған,  бірақ 

ел  рухын  көтеріп  тұратын  асқақ  атау  жұрттың 

жүрегіне  де  ұялады,  әлем  картасынан  да  орнын 

тапты. 

Есіңізде  бар  шығар,  кеуделері  бірігіп  біткен 

егіз балаларды «Сиам егіздері» дейтін еді ғой. Сол 

Сиамның  қазіргі  аты  –  Таиланд.  Неге?  «Сиам» 

ел  тіліне  жат  санскриттен  сіңген  сөз.  Таиланд 

–  тайлықтар  елі  деген  сөз.  Ал  тай  –  бостан  адам 

деген сөз. Сонда Таиланд «Бостандық сүйгіш ерлер 

елі»  деген  мағынаға  ие  болады.  Абиссинияның 

Эфиопия,  Цейлонның  Шри-Ланка  атанатыны 

да  осы  бертінде.  Отаршылдық  ойранын  санадан 

сылып  тастауды  ойлаған  Бенин,  Кот  Д’Ивуар, 

Кабо-Верде,  Суринам  сияқты  елдер  де  атауын 

өзгерткен.  Тарихын  танытып  тұруды  көздеген 

көршілес Моңғолия өз елін өз тілінде ресми түрде 

Моңғол Ұлысы (Монгол Улс) атай бастаған. Араб 

ағайындар копттар қойған Египет атауы мен қатар 

(орыс  тіліндегі  «египтяне»  сөзі  «коптяне»,  яғни 

копттықтар дегеннің сәл ғана өзгертілген түрі), елді 

Миср Аль Арабия, яғни Мысыр деп атай бастаған. 

Жарайды,  бәрін  тізбелей  беріп  қайтеміз, 

өзіміздің  түріктерді-ақ  алайықшы.  Жақында 

«Егемен  Қазақстанда»  танымал  қаламгер, 

Мемлекеттік  сыйлықтың  лауреаты  Қойшығара 

Салғараұлының  «Алысқа  қарағанның  алымы 

мол»  атты  мақаласы  жарияланды.  Сонда  автор 

былай  дейді:  «Бұрын  көшкінші  халықтардың 

сан  мыңжылдықтар  бойына  қалыптасқан  дәстүрі 

бойынша жаңадан бір мемлекет шаңырақ көтерсе, 

ол сол мемлекетті құруға ұйытқы болған тайпаның 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: