Учебно-методическое пособие для студентов-бакалавров базового уровня владения казахским языком всех направлений подготовки Филиала. / Г. Т

18 
 
количество  скота,  отцовское  состояние  и  юрту.  Такой  сын  становился 
самостоятельным  владельцем  собственного  шанырака,  т.е.  дома,  юрты  (их 
называли  отау  үй  –  младший  дом).  (Үлкен  үй,  шаңырақ  –  отцовский  дом, 
большой  дом)  При  отце  оставался  лишь  его  последний  сын  (кенже),  он 
являлся  наследником  не  только  богатства  отца,  но  и  его  юрты  (шанырака). 
Младшего  сына  называли  не  иначе  как  шаңырақ  иесі  –  хозяин,  владелец 
шанырака. 
У казахов с образом шанырака связано много фразеологизмов. Например, 
«Шаңырақ биік болсын!» - «Да будет твой шанырак высоким!»  (пожелание 
молодожёнам, новосёлам и вообще очагу). Это значило: чем ближе к Небу, 
тем  ближе  к  Счастью.  Или  другой,  противоположный  по  значению, 
фразеологизм – «Шаңырағы шайқалды» - означает: шанырак покосился, т.е. 
кто-то в семье умер, пошатнулась опора дома. 
 
 
4-
САБАҚ 
 
ГРАММАТИКА: Сын есім (прилагательные) 
Имена  прилагательные  (как  в  русском,  так  и  в  казахском  языке) 
обозначают  признаки  предметов  и  употребляются  перед  именами 
существительными.  Но,  в  отличие  от  русского,  в  казахском  языке  имена 
прилагательные, сочетаясь с именем существительным, не изменяются ни по 
падежам,  ни  по  числам,  т.е.  не  согласуются  с  ним,  а  просто  примыкают  к 
нему.  
Например: Қара көйлек – черное платье; 
                   
Қара көйлектің -  черного платья; 
                   
Қара  көйлекке – черному платью. 
Так же и в сочетании с притяжательной формой существительного. 
Например: Менің қара көйлегім; 
                   
Оның қара көйлегі; 
                   
Біздің қара көйлегіміз. 
 
В  казахском  языке  имена  прилагательные  делятся  на  непроизводные 
(
или  качественные)  и  производные  (или  относительные,  образованные  при 
помощи суффиксов). 
Непроизводные  прилагательные  выражают  различные  типы  качества  и 
признаки предметов.  
Качества и признаки предметов 
Примеры 
1.
 
цвет 
2.
 
объем, величина 
3.
 
характер или свойства 
4.
 
вкус 
5.
 
форма 
ақ, қара, сары, қызыл 
үлкен, кішкене, кең, биік 
жуас, тентек, сұлу, жалқау, қатты 
ащы, тәтті, дәмді, тұщы, қышқыл 
домалақ, қисық, түзу, қырлы, дөңгелек 
Относительные  прилагательные  являются  производными.  Они 
образуются от имен существительных при помощи следующих суффиксов: 

19 
 
- 
лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті                    
-
дай/-дей, -тай/-тей     
-
лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік  
-
сыз/-сіз    
-
қы/-кі, -ғы/-гі                                                                       
тау-лы, күш-ті, ен-ді  
бала-дай, сүт-тей, қыз-дай 
инженер-лік, компьютер-лік 
бұлт-сыз, су-сыз, тіс-сіз 
күз-гі, қыс-қы, жаз-ғы 
Сын  есімнің  шырайлары.  В  казахском  языке  имеются  три  степени 
прилагательных: положительная, сравнительная, превосходная. 
Сравнительная степень образуется путем прибавления к прилагательному 
суффиксов: 1. –
рақ/-рек (после гласных) или –ырақ/-ірек (после согласных). 
Например: аласа - рақ, үлкен – ірек. 
После глухих согласных 
 -
тау/-теу 
ақтау, көктеу, биіктеу 
После гласных  
 -
лау/-леу 
сарылау, әдемілеу, қулау 
Во всех остальных случаях 
 -
дау/-деу 
боздау, кеңдеу, жасылдау 
 
Превосходная степень имен прилагательных образуется: 
1.
 
Путем сочетания положительной степени с наречиями: өте «очень», 
аса «наиболее», ең «самый», тым «слишком». 
Например: өте жақсы, тым биік, ең қара. 
2.
 
Путем  удвоения  первого  слога  прилагательного  и  добавления 
соединительного –
п. 
Например: қап – қара, сап – сары. 
 
1-
 
жаттығу. Мына жұрнақтармен салыстырмалы шырай жасаңыз.  
Үлгі: жақсырақ, күштірек  
 
а) –
рақ, -рек, -ырақ, -ірек 
жұқа,  кіші,  үлкен,  жеңіл,  ақ,  қара,  сұлу,  қымбат,  қалың,  дәмді,  жылы, 
ұзын; 
б) –
лау, -леу, -тау, -теу, -дау, деу 
арзан, қымбат, қатты, алыс, қара, жеңіл, берік, әдемі, тәтті, ыстық, пысық, 
суық, бос, ашық; 
в) -
ең, -өте, -тым, -аса сөздерімен асырмалы шырай жасаңыз 
ұзын,  ақылды,  көңілді,  құрметті,  арзан,  қымбат,  қышқыл,  дәмді,  тәтті, 
ауыр, жеңіл, суық, биік, берік, ыстық, қысқа, қара, бос, ашық, жуас. 
 
2-
жаттығу. Сөз тіркестерін аударыңыз. 
Высокий человек, рослый парень, бородатый дедушка, девушка в очках, 
усатый сосед, коренастый знакомый, худая девочка, лысая голова, длинные 
рыжие волосы, густые волнистые волосы, смеющиеся синие глаза, игривые 
черные  глаза,  тонкие  черные  брови,  толстые  красные  губы,  ровные 
белоснежные зубы, с наперсток рот, прижатые уши, широкий открытый лоб, 
короткие  руки,  тонкие  пальцы,  больной  желудок,  красивые  ногти,  теплая 
ладонь, левая нога, правая рука, доброе сердце, широкое лицо. 
 

20 
 
3-
жаттығу.  Адамның  мінез-құлқына,  қасиетіне  қатысты  сын 
есімдермен сөйлем құрастырыңыз және жаттап алыңыз. 
Үлгі: Менің досым өте қонақжай адам. 
 
бауырмал – отзывчивый 
 
сараң – скупой 
жомарт – щедрый 
 
 
қонақжай – гостеприимный 
еңбекқор – трудолюбивый 
 
ұқыпты – аккуратный 
көпшіл - общительный 
 
менмен – самонадеянный 
мақтаншақ – хвастливый 
қызғаншақ – ревнивый 
сөзшең – красноречивый 
мылжың – болтливый   
іскер – деловитый 
өзімшіл – эгоист 
 
4-
жаттығу. Сөйлемдерді аударып, ондағы сын есімдерді атаңыз. 
1
. Белые ровные зубы. 2. Высокий рост. 3. Спортивное телосложение. 4. 
Широкий  лоб.  5.  Густые  волосы.  6.  Прямой  нос.  7.  Хороший  характер.  8. 
Тонкие брови. 9. Кудрявые волосы. 10. Задумчивые глаза. 11. Прижатые уши. 
12
. Открытый высокий лоб. 13. Крепкое телосложение. 14. Усатый человек. 
15
.  Бородатый,  в  очках  человек.  16.  Дугообразные  брови.    17.  Смеющиеся 
глаза.  18.  Сутулый  человек.  19.  Внешность  человека.  20.  Длинные  тонкие 
пальцы.  21.  Широкое  лицо.  22.  Его  телосложение  правильное.  23.  Опиши, 
пожалуйста, его внешность.  24. Рост твоего брата высокий. 25. Мой отец – 
человек среднего роста. 26. Ее муж низкий. 27. Ноги, руки – части тела. 28. 
Твой  сын  рослый  парень?  29.  Ваш  друг  –  рослый  человек.  30.  Его  супруга 
полная (толстая, худощавая, худая). 31. Ваша подруга светловолосая. 
 
5-
жаттығу. Қазақ тіліне аударыңыз. 
плохой 
синий   
дорогой       
веселый                      
молодой                    
красивый      
сильный                     
новый          
хуже             
синее                
дороже   
веселее  
моложе  
красивее 
сильнее  
новее               
очень плохой   
синий-пресиний       
очень дорогой   
очень веселый   
совсем молодой         
очень красивый 
очень сильный       
очень новый                                
самый плохой 
самый синий 
самый дорогой 
самый веселый  
самый молодой  
самый красивый 
самый сильный 
самый новый 
 
6-
жаттығу.  Сын  есімдерді  аударып,  оларды  күшейтпелі  шырайға 
айналдырыңыз. 
Үлгі: большой – ең үлкен.  
 
Маленький,  прямой,  кривой,  пожилой,  молодой,  широкий,  далекий, 
худой,  короткий,  длинный,  высокий,  горячий,  холодный,  плохой,  хороший, 
тяжелый, легкий, вкусный, сладкий, твердый, мягкий. 
 
 
 
 

21 
 
ЛЕКСИКА: Мінез және келбет. Басшы келбеті 
 
1-
тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыз. 
Келбет  
«Адамның бүкіл тұлғасы керемет әдемі болуы керек» - бүгін адамдардың 
көпшілігі осы қағидатты өмірінде іске асыруға ұмтылуда.  
Келбет  мінез-құлықпен  тығыз  байланыста.  Кез  келген  адамды  бір 
көргенде-ақ  оның  көзі,  қасы,  беті,  құлақ-мұрыны,  аузы-мойны,  дене  бітімі 
саған  әр  қилы  әсер  етеді.  Онымен  танысып,  әңгімелесіп,  араласып  кетпей 
тұрып-ақ  ол  қандай  адам,  сол  жөнінде  өзіндік  пікір  де  қалыптастырып 
үлгіресің.  Бұл  адамды  адамның  сыртқы  келбеті  арқылы-ақ  танып,  білу 
қасиеті.  Содан,  әлдекімді  бір  көргенде-ақ  «Әлем-жәлем  киінуді  ұнататын 
сәнқойсымақ  екен»,  «Күлкісі  қандай  жасанды»,  «Түрі  қандай  тұрпайы,  өзі 
арсыз  жан  шығар»,  -  деп  те  жатамыз.  Әйтеуір,  адамның  сыртқы  келбеті  не 
сүйсіндіреді, не одан жиіркендіреді, тіпті, таң-тамаша да қалдырады.  
Сыртқы келбет (түр) дегеніміз не? 
Адамның сыртқы келбетіне кіретін дене, заттар, жаратылыс: киім, фигура 
(латын  сөзі,  аударғанда:  «сыртқы  түр»  деген  мағынаны  білдіреді),  келбет, 
бет-әлпетінің  өзгерісі,  дене  құрылысы,  бойы,  салмағы,  мүсіні.    А.П.Чехов 
адам бойында барлығы да – келбеті, киім киісі, жаны және ойы да сұлу болу 
керек деген. Қарапайым, әдемі, орынды және заманға сай киіне білу – адам 
мәдениетінің  бір  түрі.  Басқарма  қызметкерінің  сыртқы  келбетінің 
қарапайымдылығын  және  жақсы  киім  талғамын  оның  жалпы  әрі  кәсіби 
мәдениетінің  басты  компоненттерінің  бірі  деп  санауға  болады.  Атап 
айтқанда,  басшының  сыртқы  келбеті  мен  киім  киісі  айналасындағылардың 
оған деген қарым-қатынасын тудырады. Тек қана киімінің ғана емес, барлық 
сыртқы  келбетінің  (шаш  қоюы,  жүріс-тұрысы)  ұқыптылығы  оның  ерекше 
сипаты болуы керек. 
 
Сөздік 
келбет – внешность, наружность, облик 
тұлға – личность 
қағидат – принцип 
мінез-құлық – характер 
іске асыру – осуществить 
киім киісі - манера одеваться 
қарапайымдылық - простота 
талғам - вкус 
шашқою - прическа 
ұмтылу – стремление 
тығыз байланыста – тесно взаимосвязано 
өзіндік пікір – свое мнение 
сәнқойсымақ – модница 
жасанды – искусственный 
орынды - уместно 
заманғасай - согласно времени 
 
ұқыптылық - аккуратность 
 
жүріс-тұрыс - походка 
 
2-
тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. 
1.
Келбет дегеніміз не? 
2.
Келбет пен мінез-құлық байланысты ма? 
3.
Сыртқы келбет арқылы адамды тануға бола ма? 
4.
Жолдасыңның келбетін суретте. 

22 
 
3-
тапсырма.  Мына  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  пайдаланып, 
досыңызға сипаттама беріңіз. 
1.
Шашы ұзын, қысқа, қиылған, қара, сары, жирен (рыжий), бұйра. Мойны 
ұзын, қысқа, жуан. Бойы ұзын, орташа, аласа, орташадан жоғары. Көзі үлкен, 
мейірімді  (ласковые),  қара,  көгілдір,  қысық,  бота  (миндалевидные).  Кірпігі 
ұзын, қалың, сирек, тік, қысқа. Бет-жүзі сопақша, дөңгелек, жүдеу.  
2.
Өңі  (внешность)  аққұба,  қараторы,  шикіл  сары,  тартымды,  сүйкімді. 
Маңдайы  ашық,  кең,  тар,  жазық.  Қасы  қалың,  жалпақ,  жіңішке,  селдір 
(редкие).  Ерні  жұқа  (тонкие),  қалың  (полные).  Мұрны  кішкентай,  пұшық 
(курносый),  ұзын,  қыр  (прямой),  таңқы  (выдернутый),  бүкірейген  қыр  (с 
горбинкой).  
3.
Иегі сүйір (острый), дөңгелек (круглый). Иығы қушиған тар (узкие), кең 
(широкоплечий). 
Белгілері: тыртығы бар, аяғын сылтып басады, бетінде ерекше қалы бар. 
Ойын: 
1
.Екі  топқа  бөлініп,  әр  топтан  бір  студентті  сыртқа  шығарып  жіберу 
керек. Олардың сыртқы кейпін (киімінің түсін, шашы, қолы мен құлағындағы 
т.б. әшекейлерін) түгел тақтаға жазу керек. Әр топ сырттағы адамның қанша 
белгісін айтқанын санау қажет. Кім көп жазса, сол топ жеңіске жетеді. 
2. 
Екі  студентті  сыртқа  жіберіп,  дәрісханадағы  бір  баланы  дене  бітімі 
(киімі  емес)  бойынша  сипаттау  керек.  Сырттағы  екі  бала  топ  сипаттаған 
баланы табу керек. Ойын қызық болу үшін сипаттау тек қазақ тілінде жүреді. 
3
. Бір баланы сыртқа шығарып, топтағы бір адамды мінез-құлқы бойынша 
сипаттап  тақтаға  жазу  керек.  Сырттан  кірген  бала  тақтада  жазылған 
қасиеттері бойынша әңгіме кім жайында екенін табуға тиіс. 
 
4-
тапсырма.  Мәтіннен  сын  есімдерді  теріп  жазыңыз,  олардың  түрін 
ажыратыңыз. 
Сән  заңдылықтары бойынша түрлі түстердің бәрі түгелдей әдемі көріне 
бермейді.  Мәселең,  сары  түс  қызғылт  пен  көкшіл  түстерге,  қоңыр  түс 
қарақызыл  мен  сұр  түске  келіспейді.  Әдетте,  бір-бірімен  реңдес  түстер 
(қоңыр – қызғылтым түспен, қара – сұрмен, көк – көгілдірмен немесе қарама-
қарсы  реңдер қара мен ақ, қара мен қызыл, қара мен көгілдір, қызыл мен ақ, 
сары мен күлгін, көк пен қызғылт сары, қызыл мен жасыл) ұнамды жарасады. 
 
5-
тапсырма. Жақшадағы сөздерді аударыңыз. 
1.
Қарапайым, (красивый), орынды және (согласно времени) киіне білу – 
адам  (культуры)  бір  түрі.  2.Басқарма  (служащего)  сыртқы  келбетінің 
(простоту)  және  жақсы  киім  (вкус)  оның  жалпы  әрі  (профессиональный) 
мәдениетінің  басты  компоненттерінің  бірі  деп  санауға  болады.  3.Атап 
айтқанда,  басшының  (внешний)  келбеті  мен  (манера  одеваться) 
айналасындағылардың  оған  деген  қарым-қатынасын  тудырады.  4.Тек  қана 
киімінің  ғана  емес,  барлық  сыртқы  келбетінің  (шаш  қоюы,  жүріс-тұрысы) 
(аккуратность) оның ерекше сипаты болуы керек. 

23 
 
5-
САБАҚ 
 
ГРАММАТИКА:  Тұйық  етістік.  Етістіктің  болымсыз  түрі. 
Жедел өткен шақ 
В  казахском  языке  (как  и  в  русском)  глагол  является  наиболее  емкой  и 
сложной  частью  речи.  В  нем  так  же,  как  и  в  русском  языке,  глагольное 
сказуемое выражает различные процессы движения или состояние субъекта 
во  времени  от  других  частей  речи,  имеет  положительную  (болымды)  и 
отрицательную  (болымсыздық)  формы,  формы  причастия  (есімше)  и 
деепричастия (көсемше). 
Туынды етістік (производный глагол): 
– 
ла, -ле, -да, -де,- та, -те 
шеге-ле, көз-де, қап-та, сұлу-ла 
–
н, -ін, -ын                                                   
ки-ін, бу-ын, жұл–ын 
–
л, -ыл, -іл                                                    
аш-ыл, бас-ыл 
-
тыр, -тір, -дыр, -дір                                
аш-тыр, күт-тір, біл-дір 
-
тыр, -тір, - дас, -дес, -тас, -тес              
бір-лес, ақыл-дас, сот-тас 
Неопределенная форма (тұйық етістік) образуется при помощи суффикса 
-
у. Например: ал-у - брать, кел-у - приходить, бар-у - идти, бер-у - давать, 
тыңда-у - слушать. 
Утвердительная  форма  обозначает  действие,  которое  происходит  в 
момент  говорения,  происходило  и  произойдет  в  будущем.  Например:  мен 
жазып отырмын, мен ертең жазамын, мен кеше жаздым.  
Отрицательная  форма  образуется  путем  прибавления  к  исходной  форме 
суффиксов -ма/ -ме, -ба/ -бе, -па/ -пе. 
Утвердительная 
форма 
Образование отрицательной формы 
Конечный звук основы 
суффиксы 
Отрицательная форма 
оқы, сөйле, ал 
Гласный, сонорные р, л, й 
-
ма/-ме 
оқыма, алма, сөйлеме 
жаз, сен 
Звонкие  (кроме  б,  в,  г,  д) 
сонорные м, н, ң 
-
ба/-бе 
жазба, сенбе 
айт, кет, аш 
Глухие, звонкие б, в, г, д 
-
па/-пе 
айтпа, кетпе, ашпа 
Өткен шақ (прошедшее время): 1. Бұрынғы өткен шақ. 2. Жедел өткен 
шақ. 3. Ауыспалы өткен шақ. 
1.
 
Бұрынғы өткен шақ (давнопрошедшее время). 
В  казахском  языке  имеется  форма  прошедшего  времени,  которое 
обозначает  действие,  завершившееся  в  прошлом,  или  до  начала  другого 
действия в прошлом. Оно образуется двумя способами:  
1)  путем  прибавления  к  корню  или  основе  глагола  суффиксов 
деепричастия -
ып, -іп, -ып; 
2)
 
путем  прибавления  к  корню  или  основе  глагола  суффиксов 
причастия прошедшего времени –
қан, -кен, -ған, -ген. 
 
 
 

24 
 
Единственное число 
Множественное число 
 
I Мен жаз + ған +мын 
II Сен жаз +ған + сың 
    
Cіз  жаз +ған +сыз 
III Ол  жаз +ған 
I Біз жаз + ған +быз 
II Сендер жаз +ған +сыңдар 
    
Сіздер жаз +ған +сыздар 
III Олар жаз + ған 
2. 
Жедел  өткен  шақ  (очевидная  форма  прошедшего  времени) 
обозначает,  что действие достоверно совершилось до момента речи и дало 
определенный  результат.  Оно  образуется  путем  присоединения    к  основе 
глагола суффиксов –
ды, -ді, - ты, -ті и личных окончаний. 
Жекеше түрі 
Көпше түрі 
I 
Мен жаздым 
II Сен жаздың 
      
Cіз  жаздыңыз 
III Ол  жазды 
I Біз жаздық 
II Сендер жаздыңдар 
      
Сіздер жаздыңыздар 
III 
Олар жазды 
3. 
Ауыспалы  өткен  шақ  (переходное  прошедшее  время)  обозначает 
длительное,  повторяющееся  или  привычное  действие  в  прошлом  и 
образуется при помощи суффиксов –
атын, -етін, -йтын, -йтін. 
Жекеше түрі 
Көпше түрі 
I 
Мен жазатынмын 
II Сен жазатынсын 
    
Cіз  жазатынсыз 
III Ол  жазатын 
I Біз жазатынбыз 
II Сендер жазатынсыңдар 
    
Сіздер жазатынсыздар 
III 
Олар жазатын 
 
1-
жаттығу. Мына сөйлемдерді бұрынғы өткен шақтың екі формасына 
қойыңыз. 
Үлгі:  Мына  бөлмеде  апам  отырды  –  Мына  бөлмеде  апам  отырған.  Мына 
бөлмеде апам отыратын.  
 
1
.  Әмина  дүкенге  жаяу  барды.  2.  Студенттер  оқуды  қызығып  отырды.  3. 
Ермек сурет салды. 4. Біз кітапханадан келді. 5. Балалар үйдің артында ойнады. 
6
. Ерлан емханада емделді. 7. Сенің атаң ауылдан ет әкелді. 8. Әсел Әл – Фараби 
атындағы қазақ ұлттық университетін бітірді. 9. Қар жауды. 10. Осы үйде атам 
тұрды. 
 
2-
жаттығу.  Сөйлемді  оқып,  ондағы  сөздердің  қайсысы  болымды, 
қайсысы болымсыз етістік екенін түсіндіріңіз.   
1
.  Мен  жаза  аламын.  2.  Сен  жүзе  алмайсың.  3.  Біз  бүгін  киноға  бара 
алмаймыз.  4.  Мен  киноға  барған  жоқпын.  5.  Мынау  үйрек  емес,  қаз.  6.  Мен 
сізбен  таныс  емеспін.  7.  Кешкі  тамақ  ішпеймін.  8.  Ертең  жиналыс  болады.  9. 
Бүгін бізде сабақ болмайды. 10. Түстен кейін жаңбыр жауады. 11. Келесі апта 
жаңбырлы  болады.  12.  Осы  күзде  мен  мектепке  барамын.  13.  Кітапханадан 
керекті  кітапты  таппадым.  14.  Өзімді  кінәлі  деп  санамаймын.  15.  Демалыс 
уақыты болған жоқ.  
 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: