Вестник казахского государственного женского педагогического университета

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
117 
 
задачи.  Образование  играет  важнейшую  роль  в  формировании  общества  нового  уровня. 
Цели,  парадигмы,  методы,  которые  были  актуальны  десять  лет  назад,  должны  уступить 
место  новым  целям,  парадигмам  и  методам.  Если  ранее  результатом  обучения  являлся 
ученик, владеющий всеми знаниями,  умениями и навыками, которым научили его  учителя, 
то  сегодня  результатом  обучения  является  личность,  компетентная  в  конкретной  области 
знаний.  Специфика  предмета  «Иностранный  язык»  предполагает  овладение  учащимися 
коммуникативной компетенцией как общению на иностранном языке. Однако в современном 
мире  дети  знакомятся  с  мировым  культурным  фондом  почти  одновременно  сродным 
(Интернет,  иностранные  фильмы,  музыкальные  произведения,  печатные  издания  и  просто 
отдых  с  родителями  на  зарубежном  курорте),  и  это  делает  очевидным  тот  факт,  что 
межкультурная компетенция является неотъемлемой частью коммуникативной компетенции. 
Ключевые  слова:  иноязычное  образование,  цель  обучения,  содержение  обучения, 
интеркультурно-коммуникативная компетенция. 
 
Summary 
R.B.Zhusupova, d. ph.cs, senior lecturer 
L.M.Zhurgimbayeva, undergraduate 
(Almaty city, Kazakh National Pedagogical University named after Abai) 
Exemplary basic contents of the formation of the  intercultural and communicative 
competence of senior pupils at the foreign language lesson 
Our world today is subject to constant change, including globalization, accelerating the pace 
of  development  of  society,  the  transition  to  a  postindustrial,  information  society,  a  significant 
expansion of the scope of cross-cultural interaction, emergence and growth of global problems, the 
increasing role of human capital. In this regard, the world needs a society that will not only sustain 
this  pace of development,  but  also  tirelessly to  set  and deal  with  more  and more tasks. Education 
plays a critical role in shaping the society of the new level. The goals, paradigms, methods that were 
current  ten  years  ago,  must  give  way  to  new  goals,  paradigms  and  practices.  Previously,  learning 
outcomes are student holding all the knowledge, skills and abilities, who taught his teacher, today is 
the  result  of  training  a  person  competent  in  a  particular  area  of  expertise.  The  specifics  of  the 
subject «Foreign Language» involves the mastery of the communicative competence of students as 
a communication in a foreign language. However, in today's world,  children are introduced to the 
world  cultural  fund  almost  simultaneously  with  the  native  (internet,  foreign  films,  music,  print 
media, and just a vacation with his parents in a foreign resort), and it makes clear that intercultural 
competence is an integral part of communicative competence. 
Keywords:  foreign  language  education,  purpose  of  education,  content  of  education, 
intercultural communicative competence 
 
 
 
ӘОЖ 82.512.122 
ПОЭТИКА ЖӘНЕ КӨРКЕМ МӘТІН МӘСЕЛЕСІ 
 
М.Д.Касымова, 2 курс магистранты  
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті) 
 
Аңдатпа:  Мақалада  әдеби  көркем  мәтіннің  «кеңістігінде»  жазушы  бейнелеген  өмір 
шындығын,  идеяларын,  концепцияларын,  мағыналық  жақтарын,  яғни  көркем  мазмұн 
тұрғысынан  талдап,  зерттелген.  Осыған  байланысты  шығарманың  негізгі  мәтіні  және 
қосымша  мәтіні  (тақырыптың  атауы,  ескертулер,  эпиграф,  кімге  арналғандығы,  авторлық 
алғысөз, жазылу орны мен уақытының көрсетілуі, сонымен бірге драмалық шығармалардағы 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
118 
 
қатысушылардың тізімі мен ремаркалар) болатындығы жайында айтылады. Әдеби шығарма 
негізінде  дерек,  факт  жатуы,  тарихи  дәуір  шындығын  көрсету  үшін  жазушының  шығарма 
желісін  бастан-аяқ  тек  қана  тарихи  болған  оқиғаға  құруы  шарт  еместігі  жайында  да 
айтылады.  
Көркем  мәтін  поэтикасы  сөз  болғанда  нарративтік  бағыттың  сөз  болуы  да  заңдылық. 
Қазақ  әдебиетіндегі  оқырман  мен  тыңдаушы  не  естуші  немесе  жауап  беруші  арасындағы 
заңдылықтарды зерттейтін жаңа бағыттың бірі ретінде нарратология көркем мәтінге тікелей 
қатыстылығы  айтылған.  Көркем  мәтіннің  мазмұнында  тек  іс-әрекет  немесе  жағдаяттық 
әрекеттер ғана емес сөз өнеріндегі үштік мәселесі көрінеді, өзінің зерттелу үкімін күтеді деп 
ойлаймыз. 
Түйін  сөздер:  идея,  концепция,  эпиграф,  драмалық  шығармалар,  авторлық  алғысөз, 
ремаркалар дерек, факт, мәтін поэтикасы 
Қазіргі  ғалымдар  әдеби-көркем  мәтіннің  «кеңістігіне»  (оның  тілінен  басқа)  жазушы 
бейнелеген  өмір  шындығын,  идеяларын,  концепцияларын,  мағыналық  жақтарын,  яғни 
көркем  мазмұнды  енгізіп  жүр.  Бұндай  жағдайларда  «мәтін»  мен  «шығарма»  синонимдер 
болып  қалады.  Бірақ  әдебиеттануда  мәтін  туралы  ұғымға  тілдік  бірліктердің  ұйымдасқан 
түрде  ретімен  келуін  айту  орныққан.  Осыған  байланысты  шығарманың  негізгі  мәтіні  және 
қосымша  мәтіні  (тақырыптың  атауы,  ескертулер,  эпиграфы,  кімге  арналғандығы,  авторлық 
алғысөз, жазылу орны мен уақытының көрсетілуі, сонымен бірге драмалық шығармалардағы 
қатысушылардың тізімі мен ремаркалар) болады... 
Әдеби  шығарма  негізінде  дерек,  факт  жатуы,  тарихи  дәуір  шындығын  көрсету  үшін 
жазушының шығарма  желісін бастан-аяқ тек  қана тарихи болған  оқиғаға құруы шарт  емес. 
Алайда  шығарманың  материалдық  болмысын,  өзегін  тарихи  белгілі,  ақиқат  оқиғалар 
құрамайынша,  белгілі  тарихи  дәуірдің  шындығын  шынайы  суреттеу  тағы  да  қиын.  Өткен 
тарихи дәуір шындығын суреттейтін қазіргі қазақ романының көркемдік жүйесінде, идеялық, 
тақырыптық  болмысында  тарихи  фактінің  атқаратын  қызметі  өте  жоғары.  Документ,  факт 
жазушыға шындықтың бар болмыс-бітімін, мәні мен мағынасын, сыры мен сымбатын ашып 
бере алмайды. Өмір шындығы мен өнер шындығы арасында жер мен көктей айырмашылық 
барын  ірі  суреткерлердің  қай-қайсысы  да  айтады.  Мысалы,  Л.Н.Толстой,  өзінің  бар  еңбегі 
өмірлік  құбылыстарды  іздеп,  жинап,  оларды  көшіру  ғана  болса,  онда  оларды  жариялауға 
ұяты жібермейтінін айтады[1]. В.Г.Белинский тарихи факт дегеннің шебер үшін кірпіш пен 
тас  қана  екендігін,  олардан  сәулетті  ғимарат  жасау  тек  суреткердің  ғана  қолынан  келетін 
ғажайып  іс  екендігін  жазады  [2].  Ал  К.Паустовский  өзінің  «Алтын  раушан»  повесінде 
жазушы  еңбегін  зергерлік  шеберханалардың  шаң-тозаңы  арасынан  алтын  ұнтағының 
түйіршіктерін  бір-бірлеп  теріп  жинаған,  ақырында  одан  алтын  раушан  жасаған  Шаметтің 
бейнетімен салыстырады [3]. 
Өмірдің  шындық  құбылыстары  мен  оқиғаларының  қалың  тасқыны  арасынан  қажетті, 
типтік  сипаттағы  маңызды,  мағыналы  фактілерді  көре  білу  үшін  де  зергерлік  зерде  қажет. 
Жазушының өмір материалдарының мол тобын іздеп тауып, оны байқап бақылауы да, танып 
байымдауы  да  қиындығы  мол,  қияметі  көп  жұмыс.  Бірнеше  емес,  бір  шығарманың 
материалдық  негізін  анықтау,  бірнеше  емес,  бір  жазушының  өмір  шындығын  игеру 
процесіндегі өзі мен өзгелерге ортақ белгілер, сипаттар және өзгелерде жоқ, оның өзінде ғана 
бар  бөлек  ерекшеліктерді  анықтап  байқаудың,  бағдарлап  пайымдаудың  өзі  де  оңай  шаруа 
емес.  Шындығында  жазушының  өмір  материалдарынан  өнер  туындысын  жасау  процесінің 
басты  сатыларын,  қиын,  нәзік  иірімдерін,  көпшілікке  беймәлім  қырларын  анықтауға 
талпынып, оның қайсыбір жайларының мәнісін ұққан сайын, шығармашылық өнердің шын 
сырларының  құпия,  жұмбақ  сипаты  айқындалып,  арта  түседі.  Әйтсе  де  жазушы  еңбегінің 
терең  сырларын  тану  мүмкіншілігін  жоққа  шығаруға  болмайды,  бірақ  оның  барша  шетін, 
нәзік,  терең  иірімдерін  жете  білу  мүмкін  емес.  Жазушының  тарихи  шындықты  сұрыптап, 
екшеу,  жинақтауының  басты  ерекшеліктерін  анықтау  осы  бір  өте  күрделі,  көп  сатылы 
процестің кейбір маңызды негізгі деген қырларын тануға көмектеседі әрі әдеби шығарманың 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
119 
 
көркемдік-идеялық  бітімін,  поэтикалық  жүйесін  анықтауға  жол  ашады.  Қазіргі  қазақ 
романының  мағыналық  құрылымын  түзеп,  оқиға  желісін  құрап  отырған  өмір 
құбылыстарының  ерекше  бір  тобы  бар.  Ол  әдеби  көркем  үлгілер.  Қазақ  әдебиетінің  өткен 
дәуірлерде жасалған ескерткіштері сол дәуірлер шындығы туралы шығармалардың ең басты 
материалына  айналды.  Тарихи  өткен  дәуірлерде  өмір  сүрген  көркем  және  ғылыми 
творчество  өкілдерінің  қалдырған  әдеби  және  ғылыми  мұралары  олардың  өмірі  мен  дәуірі 
туралы жазылған бүгінгі көркем шығармалардың айырықша сипаттағы «документтік» негізі 
қызметін атқарып отыр. 
Шығармашылық  адамдарының  бейнесін  жасауда  жазушы  үшін  олардың  өмірбаяндық 
мәліметтерінің мәні ерекше жоғары екендігінде сөз жоқ. Сөйткенмен ең толық өмірбаяндық 
мәліметтің өзі де шығармашылық қайраткер жасап қалдырған мәдени әдеби мұра беретін бай 
материалдан әлдеқайда төмен, мәнсіз. Өйткені  өмірбаяндық  фактілер, көбіне адамның өмір 
жолындағы  белгілі  кезеңдерді,  олардың  сәттік  суретін  ғана  көрсетеді.  Ал  белгілі 
қайраткердің  шығармашылық  мұрасы  оның  бар  ішкі  жан  дүниесін,  ойлау,  сезіну  мәнерін, 
тіпті  жақсы  көру,  жек  көру  сипаттарына  дейін  түгелдей  танып-білуге  мүмкіндік  жасайды. 
Бұл ретте және де мына бір қағидаға құлақ асқан дұрыс секілді: 
«...Көркем шығарма бітімі бөлек бір ерекше айна іспетті. Бұл айнадан екі нәрсе қатар 
көрінеді:  онда  бейнеленген  өмір  шындығы  және  оны  бейнелеген  суреткер»  [4]  деп  жазды 
М.С.Каган.  Қазақ  ғалымы  М.Қаратаевтың  пікірі  де  осы  арнадан  шығады:  «...  өнер 
шығармасы  өмір  шындығының  айнасы  болуымен  бірге  өнер  жасампазының  да  рухани 
дүниесінің айнасы болып табылады» [5]. Болгар ғалымы С.Василевтің пікірі де осындай [6]. 
М.Храпченко, М.Бахтин секілді білгір ғалымдардың ойлары да осы арнадан табылады [7]. 
Көркем  шығарманың  көркемдік-идеялық  деңгейі  жазушының  шығармашылық  ойлау 
сипатымен,  дүниетанымы  және  суреткерлік  шеберлігімен  тығыз  бірлікте  анықталады. 
Шығармадағы  кейіпкер,  әрине,  автордың  шығармашылық  еңбегінің  жемісі  екендігінде  дау 
жоқ.  Сонымен  қатар  кейіпкер  мен  автор  арасында,  жалпы  көркем  шығарма  мен  автор 
арасында  көзге  көріне  бермейтін  нәзік,  бірақ  нақты  сабақтастық  бар.  М.Әуезов  кейіпкер 
интеллекті  дегеннің  өзі  жазушы  интеллекті  екендігін  айтады  [8].  Айтылған  пікірлер 
бойынша,  шығармашылық  адамының  нағыз  бейнесі,  өмірі  және  ол  өмір  сүрген  дәуір 
табиғаты  оның  шығармашылығында  да  барынша  толық  бейнеленеді.  Бұл  тек  теориялық 
болжам емес, реалды шындықтың өзі. Бұл тақырыпқа көркем шығарма жазам деген қаламгер 
алдында олардың өз шығармашылығын жете игеруі, сол арқылы шығармашылық адамының 
өз  бейнелерін  айқындап,  зерттеу  міндеті  тұрады.  Жазушы  жасайтын  көркем  образ  бен  ол 
образ  әрекет  ететін  ортаны  осылай  ерекше  деректерімен  үйлестіру  қажеттігі  туады.  Егер 
жазушы  қолында  осы  материалдардың  екі  тобы  да  толық  болған  жағдайда,  бір  мәселе 
профессионалдық  шеберлікке,  ол  шеберліктің  бетін  белгілейтін  суреткерлік  тенденцияға 
келіп тіреледі. Поэтика (грек тілінде poіetіk fehne – шығармашылық өнер) – әдебиеттанудың 
пәні,  көркем  шығарма  құндылығын  бар  болмысымен  айқындайтын  жүйе  туралы  ғылым. 
Поэтика  негізгі  3  саланы,  мәтіннің  дыбыстық,  сөздік,  образдық  құрылымын  зерттейді. 
Поэтиканың  басты  мақсаты  –  осы  үш  саланың  толық  жүйеленген  эстетикалық  амалдарын 
анықтау.  Кең  мағынасында  поэтика  әдебиет  теориясымен  үндес  ұғымды  білдірсе,  ал 
нақтылы мағынада сол теориялық әдебиеттің бір саласы ретінде қабылданады. Әдебиеттану 
ұғымындағы поэтика әдеби тек пен түрдің, ағым мен бағыттың, стиль мен әдістің маңызын 
зерделеп,  сондай-ақ  көркемдік  тұтастық  деңгейлерінің  ішкі  байланыс  заңдылықтарын, 
олардың  ара  қатынасын  зерттейді.  Оның  өзі  негізгі  байланысты  романтизмнен  алып, 
романның  поэтикасы  немесе  белгілі  бір  суреткер  шығармаларының  поэтикасы  не  көркем 
шығарма  поэтикасы  болуы  мүмкін.  Әдебиеттегі  көркемдік  құралдарының  тілге 
қатыстылығын ескерсек, онда поэтика көркемдік құралдар тілін зерттейтін ғылым ретінде де 
танылады  (мысалы,  көркем  әдебиеттің  тілі).  Поэтиканың  мақсаты  шығарма  құндылығын, 
эстетикалық  әсер  қалыптастыратын  мәтін  көркемдігін  айқындап,  оны  жүйелеу  боп 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
120 
 
есептеледі  (мысалы,  лирикалық  өлеңдерде  ырғақ,  ал  прозада  сюжет  басты  рөл  атқарады). 
Поэтикалық жүйе нәтижелері мәтінтануға алып келді. 
Поэтика  жалпы  теориялық  немесе  жүйелік  «макропоэтика»,  жеке  баяндау 
«микропоэтика» және тарихи болып үшке бөлінеді. Жалпы поэтиканың мақсаты  – мәтіннің 
дыбыстық,  сөздік  және  образдық  құрылымын  қамтитын  әдістердің  жүйелі  жиынтығын 
(эстетикалық ықпалды элементтер) жасау болып табылады.  
Лексикалық өзгешелік, стилистикалық фигура мен троп ретінде поэтика мен шешендік 
ертеден  зерттелуде,  ал  методологияның  ерекше  пәні  ретіндегі  поэтика  соңғы  уақытта 
зерттеле  бастады.  Шығармадағы  кейіпкер  мен  сюжет  поэтиканың  бір  бағыты  болып 
табылады.  Жеке  поэтика  жоғарыда  аталған  нысандарда  көркем  шығарманың  табиғатын 
ашумен  айналысады,  сол  арқылы  шығарманың  эстетикалық  ықпалды  қасиетінің  дара 
жүйесін  жасайды.  Поэтикадағы  басты  мәселе  –  шығарма  құрылымы,  яғни  барлық 
эстетикалық мәні бар элементтердің бір-бірімен үйлесім-үндестігі. Талдау барысында «дүние 
образы»  (көркемдік  уақыт  пен  кеңістік)  және  «автор  образының»  үндестігі  шығарма 
құрылымындағы барлық жайды айқындайды. Жеке поэтика «микропоэтика» негізгі шығарма 
мен  зерттеу  талабының  ерекшелігіне  сай  топтама  шығарманы  (топтаманы,  бір  автордың, 
әдеби  бағыттағы  жанрдың,  тарихи  кезеңнің  қатысына  қарай)  талдап  түсіндіреді.  Оның 
тақырыптық,  идеялық  тұрғыдан  қалыптасуы,  сөзбен  зергерленуіне  дейінгі  үдеріс 
(генеративная  поэтика)  қамтылады.  Тарихи  поэтика  салыстырмалы-тарихи  әдебиеттанудың 
көмегімен  эволюциялық  қозғалыс  бағытында  мәдениеттің  поэтикалық  жүйесінің  ортақ 
қасиеттерін,  олардың  (генетикалық)  қайнар  бастауын  (типологиялық)  ашуға,  тануға 
бағытталған.  Сөз  өнерінің  бастауы  ауыз  әдебиетінде  жатқандықтан,  тарихи  поэтика  өзінің 
негізін  ауызша  сақталған  сөз  өнерінен  алады.  Тарихи  поэтиканың  негізгі  мәселесі  –  жанр, 
жанрлық түрлер тарихи қалыптасқан жағдайға байланысты бірлікте не жеке қарастырылады. 
Жанр  мен  жанрдың  шекарасы  өзгермелі,  сондықтан  поэтикалық  жүйе  дәуір  ықпалында 
өзгеріске  түседі  де,  осы  өзгерістерді  тарихи  поэтика  зерттейді.  Қазақ  әдебиеттануында 
А.Байтұрсынов  поэтика  ұғымын  қисын  деп  алады  [9].  Ол  тіл  қисыны  яки  лұғат  қисынына 
сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу деген анықтама береді. Шығарманың 
өңді,  ұнамды  болу  шарттарын  белгілейді:  ақын  тілі  сөздің  дұрыстығының,  тазалығының, 
дәлдігінің  үстіне,  көрнекті,  әуезді  болу  жағын  да  талғайды.  Көркем  шығарма  тілінің 
ажарлылығы,  мәнділігі  белгілі  шамада  суреткердің  әлгіндей  «сөз  жарату»  әдісімен,  оның 
стильдік  ерекшелігімен  байланысты.  Дарынды  сөз  шеберлері  жеке  сөздің  метафоралық 
теңеуін  тауып  қосақтауда  олардың  мағынасына,  стильдік  қызметіне  қарай  сөз  тіркесінің 
құрамын түрлендіріп отырады. 
Демек,  көркем  мәтін  поэтикасы  сөз  болғанда  нарративтік  бағыттың  сөз  болуы  да 
заңдылық.  Қазақ  әдебиетіндегі  оқырман  мен  тыңдаушы  не  естуші  немесе  жауап  беруші 
арасындағы  заңдылықтарды  зерттейтін  жаңа  бағыттың  бірі  ретінде  нарратология  көркем 
мәтінге  тікелей  қатысты.  Көркем  мәтіннің  мазмұнында  тек  іс-әрекет  немесе  жағдаяттық 
әрекеттер ғана емес, сөз өнеріндегі үштік мәселесі көрінеді, өзінің зерттелу үкімін күтеді деп 
ойлаймыз.  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Толстой Л.Н. Собрание сочинение-3 томах. – М.Советский писатель. 1978. – С.48. 
2. Белинский В.Г. Собрание сочинение-3 томах. – М.Советский писатель.1978. – С.75. 
3. Паустовский К. В русском жанре:из жизни читателя. – М:Наука. 1961. – С. 74. 
4. Каган М.С. Поэзия как энергия. – М.: Знамя, 2001. – 162 с. 
5. Қаратаев М. Романнан эпопеяға дейін. – Алматы: Ғылым. 1978. –С. 64.  
6. Васильев С.Рассуждение о фрагмента. – М., 2002. – 340 с. 
7. Храпченко М.К. Проблеме дискурсивных практик русккой прозы. – М., 2005. – С.58. 
8. Әуезов М. 50 томдық шығ.жин. – Алматы: Ғылым. 1997. – Б.46. 
9. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы. 1991. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
121 
 
Резюме 
М.Д.Касымова, магистрант 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педогогический университет) 
Проблемы поэтики и художественного текста 
В  статье  автор  рассказывает  о  проблемах  поэтики  и  художественного  текста  и  как 
описывают реалистической жизни произведениях писатели своих произведениях. 
Исходья с этого рассказывается что в произведениях есть основной и вспомогательный 
текст  в    произведениях.  При  этом  говорится  что  не  обязательно  чтобы  персонажи  и  герои 
должны  быть  реаллистическими  героями  иногда  они  могут  быть  и  вымышленными.  В 
каждом  произведении  не  всегда  должен  быть  фактические  соответствия  и  исторические 
доказательство труда. Когда говорим о художественном тексте мы связываем с нарративным 
направлении. Здесь как раз взаимная связь персонажей текста кто как говорит, слушает или 
же отвечает. Когда повествуется о проблемах поэтики и художественного текста тут и есть 
троица,  искусства  слов,  культура  речи  в  художественной  литературе.  В  литературном 
отражении является важным аспектом научных исследований на сегодняшний день. 
Ключевые слова: идея, концепция, эпиграф, драматические произведении, ремарка, 
факт, повесть, образ-персонаж, речевая характеристика, поэтика, нравственная проблема, 
диалог, монолог. 
Summary 
M.Kasymova, master 
(Almaty city, Kazakh State Women’s Teacher Training University) 
Problems of poetics and literary text 
In  the  article  by  M.  D.  Kassymova  the  the  auther  tells  about  the  problems  of  poetics  and 
literary text and describe how a realistic life works writers their works. This describes what's in the 
works there is a primary and secondary text in the works. When they say that this is not a must to 
have characters  and heroes  should be heroes  sometimes they  can be  fictitious.  In each work don't 
always have to be the actual matching and historical proof of work. When talking about literary text 
we  associate  with  narrative.  Here  the  mutual  relationships  of  the  characters  in  the  text  who  says, 
listens or responds. When tells of the problems of poetics and literary text and there is a Trinity art, 
words,  speech  in  literature.  In  the  literary  reflection  is  an  important  aspect  of  scientific  research 
today.  
Keywords:  idea,  concept,  epigraph,  drama  remark,  fact,  story,  image,  character,  speech 
characterization, poetics, and moral problem, dialogue, monologue. 
 
 
 
ӘОЖ 821-13: 398 (574) 
ҚАЗАҚТЫҢ КӨНЕ ЭПОСТАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ 
 
А.А.Көшекова, ф.ғ.к., қауымд.проф.м.а. 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті) 
Ғ.К.Жұмабаева, мұғалім 
(Алматы облысы, Талғар ауданы, 
Қызыл Қайрат ауылы, №19 ЖББ мектеп) 
 
Аңдатпа:  Мақалада  қазақ  эпостарының  миф  пен  ертегіден  еншісін  бөліп  алып,  енді 
ғана  қалыптаса  бастаған  алғашқы  легі  архаикалық  эпостар  туралы  кеңінен  айтылады.  
Эпостардың осы жанрлық тобындағы ат бейнесін талдап-зерделеу үшін алдымен архаикалық 
эпостарға  қандай  шығармаларды  жатқызамыз,  олардың  қандай  өзіндік  ерекшеліктері, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
122 
 
көркемдік-бейнелеушілік құралдары, қалыптасқан жанрлық үлгілері болады деген мәселелер 
қарастырылған. 
Түйін  сөздер:  көркем  мәтінді  талдау,  түсіну,  архаикалық  эпос,  салыстыру,  саралау, 
жіктеу. 
Жалпы,  ежелгі  замандарда  жасалған  эпостарды  атау  үшін  әрқилы  терминдер 
қолданылуда:  Б.Н.Путилов  мұндай  шығармаларды  ертегілік-мифтік  эпос  десе,  В.Я.Пропп 
мемлекетке дейінгі эпос терминін қолданады, Е.М. Мелетинский мифологиялық эпос, В.М. 
Жирмунский батырлық ертегі атауларын пайдаланады. Ал, біз осы топтағы шығармалардың 
бәрін  архаикалық  эпос  деп  атауды  жөн  көріп  отырмыз.  Енді  архаикалық  эпостарға  қандай 
шығармалар жатады, олар несімен ерекшеленеді деген мәселелерді қарастырып көрелік.  
Ә.Марғұлан  ең  көне  замандағы  эпостық  жырларға  «Ер  Төстік»,  «Ақ  Көбек», 
«Құламерген»,  «Шолпан  мерген»  сияқты  жыр-аңыздарды  жатқызады  [1,  80  б.].  Ал, 
Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын шығу тегі мен жанрын есепке ала отырып, он түрге жіктейді: 
1.
 
Ертегілік эпос / «Ер Төстік», «Құламерген», «Таласбай мерген», «Дотан», «Мұңлық-
Зарлық»/. 
2.
 
Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос / «Орхон жазулары», «Күлтегін»/. 
3.
 
Оғыз эпосы / «Кітаби дадам Қорқыт» жырлары /. 
4.
 
Тайпалық эпос / «Алпамыс», «Қобланды», «Қамбар» /. 
5.
 
Ноғайлы  эпосы  /  «Ер  Тарғын»,  Мұрын  Сеңгірбаев  жырлайтын  «Қырымның  қырық 
батыры», т.б. /. 
6.
 
Тарихи эпос / «Бекет», «Досан батыр», 1916 жыл поэзиясы /. 
7.
 
Лиро-эпос / «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» /. 
8.
 
Шығыс дастандары / «Рүстем-Дастан», қиссалар /. 
9.
 
Авторлық эпос / «Еспембет», «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр», «Нарқыз» /. 
10.
 
Совет эпосы / Амангелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар / [2, 18 б.].  
Көріп  отырғанымыздай,  автор  қазақ  эпосының  барлық  түрлерін  барынша  толық 
қамтуға ұмтылған. Бұл жіктеуге қарағанда Ә. Қоңыратбаев архаикалық эпосқа «Ер Төстік», 
«Құламерген»,  «Таласбай  мерген»,  «Дотан»,  «Мұңлық-Зарлық»  шығармаларын  жатқызған 
сияқты.  «Зерттеушілердің  пікіріне  қарағанда  қазақтың  көне  эпостарына  «Құламерген», 
«Жоямерген»,  «Таласбай  мерген»,  «Дотан  батыр»,  «Құбығұл»,  «Ақ  Көбек»,  «Шолпан 
мерген»,  көптеген  жанрлық  белгілері  бойынша  ежелгі  эпостарға  жақындайтын  «Мұңлық-
Зарлық», т.б. жатқызылып жүр» деп жазады Ш.Ыбыраев [3, 296 б.].   
Әрине,  бұл  аталып  өтілген  шығармалардың  бәрін  архаикалық  эпосқа  жатқызуға 
болады.  Бірақ,  біздің  пікірімізше,  қазақ  эпостарының  өзіндік  ерекшеліктерін  есепке  ала 
отырып,  архаикалық  эпостың  бір-бірінен  түбегейлі  айырмашылықтары  бар  екі  бағыңқы 
тобын бөліп көрсету қажет деп есептейміз, олар:  
а) ежелгі архаикалық эпос;  
б) туынды архаикалық эпос. 
Бұл  екі  топтағы  шығармалардың  бір-бірінен  қандай  типтік  белгілерімен 
ажырылатынын  анықтау  үшін  ең  алдымен  архаикалық  эпосқа  жатқызылып  жүрген 
шығармалардың сюжетіне назар аударып  көрелік, себебі  бірқатар зерттеушілер архаикалық 
эпосты сюжетіне, қиял-ғажайып элементтердің, мотивтердің көп болуына қарап ажыратады.   
Көлемді,  жан-жақты  кемелденген  жыр  деуге  болатындай  «Дотан  батыр»  (Б.ж.,  2  т.  4. 
145  б.)  эпосында  жапан  түзде  өмір  сүріп  жатқан  Құбақан  деген  байдың  тоғыз  әйелі,  одан 
туған қырық ұлы, қырық қызы болады. Дотан батыр солардың тоқалдан туған ең кенжесі еді. 
Құбақанның қырық ұлы қалыңдық  іздеп жолға шығады. Жолда кездескен бір шал олардың 
бәріне жол сілтеп, Дотанға: 
Сөз айтты ер Дотанға байғұс шалың:   
– Сырымды сенен аяр бар ма халім?! 
Қулықтан қара көк тай туған еді 
Соны ұстап жылқыдағы мінгін жаным, – дейді.  

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
123 
 
Жолда  кездескен  жалмауыз  кемпір  Дотанның  ағаларының  бәрін  жұтып  қояды  да 
ұйықтап жатқан Дотанды да жұтпақ болған кезде: 
Жұтайын деп баланы келгенінде, 
Тай теуіп жалмауызды қалды сонда. 
Батырды  жалмауыз  кемпірден  аман  алып  қалған  тай  оны  теуіп  оятады:  «Баланы  тай 
теуіп  оятады».  Яғни,  тайдың  жай  ғана  мал  емес,  қасиетті  екені  айқын  болады.  Бұдан  әрі 
жалмауыз  кемпір  Дотанға  Шынтемірдің  Күнікей  деген  қызы  бар,  соны  әкеліп  берсең 
ағаларыңды  қайта  құсамын  дейді,  сөйтіп  Дотанның  уәдесін  алған  соң,  ағаларын  қайтадан 
сыртқа шығарады.   
Бұдан әрі Дотан батырға «Ер Төстік» ертегісіндегідей, Тыңдаушы, Аққу атқан мерген, 
Желаяқ, Көзбайлаушы, Тау балуан сияқты ертегілік кейіпкерлер жолдас болып ереді. Бұлар 
жеті жыл жүріп, Шынтемір ханның еліне келеді. Шынтемір Дотанды Күнікейді алмақ болып 
жүрген  қалмақ  батыры  Жазирамен  соғысуға  жұмсайды.  Дотанның  Жазирамен  жекпе-жегі, 
қалмақтарды  қыруы  да  дәстүрлі  батырлық  жырларындағы  үлгімен  суреттеледі.  Дотан 
уәдесінде  тұрмайтын  Шынтемір  ханды  өзінің  Тыңдаушы,  Аққу  атқан  мерген,  Желаяқ, 
Көзбайлаушы, Тау балуан сияқты көмекшілерінің жәрдемімен жеңіп, Күнікейді алып кетеді. 
Соңында тағы да көмекшілерінің жәрдемімен жалмауыз кемпірді құртып, Күнікейге үйленіп, 
ағаларын үйлендіріп, еліне «ғаделетті» хан болып мұратына жетеді. 
Көріп отырғанымыздай,  «Дотан батыр» эпосының негізінде  – батырлық, қаһармандық 
эпостарға тән емес – ежелгі ертегілік-аңыздық, мифтік сюжет жатыр.  
Ә. Қоңыратбаев эпостың дамуы туралы: «... эпос басында ертегі, аңыз, шежіре түрінде 
айтылып...  бірте-бірте  ертегілік  сарыннан  айырылып,  тарихи-реалдық  жырларға  айналған» 
деген  тұжырым  айтады  [2,  12  б.].  Б.Н.  Путилов  эпосты  жырлаушылардың  фантастиканы 
тарихи және тұрмыстық шындық деп суреттейтінін, ұқтыратынын айта келіп: «Архаикалық 
эпиканың  фантастикасына  барынша  тән  болған  және  типтік  элементтері  ретінде:  эпикалық 
қаһармандар  өмір  сүріп  жатқан  әлеммен  іргелес  жатқан  бірнеше  немесе  көптеген  әлемдер 
туралы  түсінік,  дүние  жасалған  алғашқы  мифтік  дәуір  туралы  және  мәдени  қаһармандар  – 
алғашқы  бабалар  туралы  түсінік;  алыптар  мен  құбыжықтар  бейнесі,  «перілер  елі»  туралы 
түсінік,  табиғаттың  фантастикалық  күштеріне,  сиқырлықтың  күшіне  сену»  деп  атап 
көрсетеді [4, 31 б.].     .  
«Дотан батыр» эпосынан осы аталған элементтердің көбін байқаймыз (жеті жыл жүріп 
жететін Шынтемір ханның елі – басқа әлем; Дотанға көмектесетін диюлар мен алыптар т.б.). 
Бұл  эпоста  В.Я.  Пропптың  қиял-ғажайып  ертегіге,  мифке  қатысты  жасаған  схемасы  – 
кейіпкердің қалыңдық іздеп өзге жерге кетуі, оған «сиқырлы» көмекшілердің қосылуы, оның 
сол  көмекшілердің  жәрдемімен  қиын  тосқауылдарды  жеңіп  шығып,  қалыңдыққа  үйленуі, 
билеуші болуы толықтай дерлік жүзеге асып тұр [5].  
Жалпы,  «Дотан  батыр»  эпосынан  ежелгі  полигамиялық  қатынастардың  (Дотанның 
қырық  ағасының  бірден  үйленуі),  иницация  салтының  (жалмауыз  кемпірдің  қырық  жас 
адамды бірден жұтуы), шамандық  мифтердің (Дотанның Шынтемір еліне баруы) мотивтері 
айқын  көрініс  тапқан.  Осы  тұрғыдан  алғанда  бұл  эпос  ежелгі  архаикалық  эпостарға  және 
ертегіге  барынша  жақын,  осы  белгілеріне  қарап  «Дотан  батыр»  эпосын  архаикалық  эпосқа 
жатқаруға болады.   
Дегенмен,  соған  қарамастан,  «Дотан  батыр»  шын  мәнінде  көне  заманнан  қалған 
шығарма  емес,  қарасөздері  өте  аз  (ежелгі  архаикалық  эпоста  қарасөздер  өте  көп,  көлемді 
болып келеді, кейде эпос мәтінінің жартысынан астамын алып тұрады, мұның себебі мұндай 
шығармалардың  ертегіден  әлі  де  толық  бөлініп  шықпауында),  толыққанды,  көркем,  әрі 
кемелденген соңғы заманның эпосы. Сол себепті де оны архаикалық эпостардың сапына тек 
шартты түрде (яғни, тек қиял-ғажайып ертегілік, архаикалық сюжетке құрылғаны үшін ғана) 
қосуға болады.  

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
124 
 
«Дотан  батыр»  эпосы  бастан-аяқ  соңғы  дәуірдің  жетілген  жыршылық  дәстүрінің 
үлгісімен жасалған, айталық, Шынтемір еліне бара жатқандағы Дотанның Тайының шабысы 
кәдімгі батырлар жырындағы тұлпарлардың шабысының үлгісімен жырланады: 
Шу десе тұлпар ағады, 
Ауыздықпен алысып, 
Шалқая тартып шіреніп, 
Ұшқан құспен жарысып, 
Маядай мойнын созады. 
Дастанның негізгі бөлігі он бір буынды өлеңмен жазылған: 
Тартады үшінші күн аттың басын, 
Сөзіме тыңдаған жан таңырқасын. 
Ер Дотан қара көкке өзі мінді, 
Көрінді үш жүз аттан күші басым. 
Ат қайтты Сарыжазықтан шұбатылып, 
Тұяқтан шыққан шаңы тура атылып, 
Сан қолдан жеке дара озып келді, 
Дотанның қара көгі ширатылып.  
Көріп  отырғанымыздай,  жыр  ескі  архаикалық  тілмен  емес,  қазіргі  заманғы  өте  әдемі, 
шұрайлы  тілмен  жатық  жазылған,  әрі  ауызша  шығарған  шығармадан  гөрі,  асықпай  өңдеп, 
буынын дәл сақтап, ұйқасын кемеліне келтіріп, қағазға жазған жыр екені айқын байқалады.    
Бұл «Дотан батыр» эпосы шын мәніндегі ежелгі дәуірден келе жатқан архаикалық эпос 
емес,  соңғы  жыршылық  дәстүрдің  әбден  дамыған  кездері  ертегіден  не  көне  мифтен  эпосқа 
айналдырылған, яғни төл, тума, көне эпос емес, туынды, кейінгі дәуірде жасалған шығарма 
екенін көрсетіп тұр. «Дотан батырға» берілген түсініктерден: «Қисса Дутан Құбанақбайұлы 
әм жалмауыз кемпірдің өлгені. Ертегіден, жыр етіп қисса қылушы Мәшһүр хожа Жүсіпбек. 
1900 жылы жазылды» деген сөздерді оқимыз . Демек, бұл эпостың жазылған кезі де белгілі. 
Оның үстіне, «Дотан батыр» небәрі үш нұсқасы бар (Ежелден келе жатқан жырлар әдетте өте 
көп  нұсқалы  болады,  мысалы  «Қобыланды  батырдың»,  басқа  түркі  тілді  нұсқаларын 
қоспағанда, тек қазақша 26 нұсқасы белгілі), әрі бұл эпос қазақтан басқа түркі халықтарында 
кездеспейді. «Дотан батырдың» ең соңғы шумағы: 
Басында ертегі еді мұның өзі, 
Осындай қып біреудің айтқан сөзі. 
Қисса қып шығаруға лайық көріп, 
Жүсіпбектің бұ да бір салған ізі,  
– деп аяқталады, яғни эпосты шығарушы өз қолтаңбасын нақты қалдырып отыр.  
Сонымен,  «Дотан  батыр»  эпосына  қатысты  ойларымызды  түйіндей  айтсақ,  бұл 
шығарма  таза,  төлтума  архаикалық  эпосқа  жатпайды,  ол  ежелгі  заманда  жасалған  емес, 
соңғы  дәуірде  шығарылған.  Тек  қиял-ғажайыптық  сюжетіне  және  архаикалық  мотивтердің 
молынан кездесуіне қарап бұл эпосты шартты түрде архаикалық эпосқа жатқызуға болады.  
Біздің  пікірімізше,  осы  типтес  шығармаларды  (кейінгі  тармақтарда  баяндалатындай, 
бұл  топқа  жататын  шығармалар  едәуір  көп)  туынды  архаикалық  эпос  деп  атап,  оны  тума, 
яғни көне заманнан сақталып қалған шынайы ежелгі архаикалық эпостан бөліп қарау қажет. 
Төл  архаикалық  эпос  пен  туынды  архаикалық  эпостың  арасында  түбегейлі  ұстанымдық 
айырмашылықтар бар. Оны алдағы талдап-сараптау кезінде дәлелдеуге тырысамыз.  
Архаикалық эпостардың қатарына жатқызылып жүрген тағы бір шығарма «Құламерген, 
Жоямерген»  эпосының  да  ертегілік  сюжет  бойынша  жазылған  соңғы  дәуірдің  туындысы 
екені ақиқат. Бұны эпосты жазып шыққан ақынның:   
«Қызыл тіл өнер алды» деген қазақ, 
Жазайын тебірендіріп қаламымды-ай, 
Қор болып бар өнерім текке жатпа, 
Жазайын шамам келсе мұны хатқа, [Б.ж., 3 т. 7. 348 б.] 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
125 
 
– деген жыр жолдары да растайды. Бұл эпостың біраз бөлігі 11 буынды, ақсақ ұйқасты 
шумақпен жазылған, яғни ақын бұл шығарманың едәуір бөлігін ауызша емес, қағазға жазып 
шығарған деп болжамдауға негіз бар.   
Көзіне су жақындап келді сонда, 
Одан да асып барады қабағына, 
Көрем деп Ділдеш атын көтерілді, 
Қимылдап сонда кетті табаны да,      [Бұл да сонда, 352 б.] 
–  деген  шумақтағы  «келді  сонда»,  «қабағына»,  «табаны  да»  деген  нақпа-нақ  ұйқастар 
да,  буын  санының  дәл  сақталуы  да  бұл  шығарманың  кәнігі,  майталман  ақынның  қағазға 
түсірген дүниесі-ау деген болжамымызды растай түседі. 
Архаикалық  эпостардың  қатарына  жатқызылып  жүрген  тағы  бір  көлемді  шығарма 
«Құбығұл»  эпосы.  Бұл  жыр  1940  жылы  атақты  ақын  Нұрпейіс  Байғаниннен  жазылып 
алынған, көлемі 3500 жол. Жырға берілген түсінікте: «Біздің қолымызда бұл жырдың әзірге 
осы бір ғана варианты – Нұрпейіс жырлаған нұсқасы ғана бар» деп жазылған (Б.ж., 3 т. 7. 537 
б.). Соған қарағанда бұл эпос та көп вариантты емес сияқты. Бұл шығарманы да біз туынды 
архаикалық  эпосқа жатқызамыз. Сонымен, жоғарыда аталып өтілген үш эпосты да («Дотан 
батыр»; «Құламерген, Жоямерген», «Құбығұл») олардың сюжеттері архаикалық болғанымен, 
ежелгі дәуірдің емес, соңғы заманның туындылары дедік. Сонда, ежелгі архаикалық эпосқа 
қандай шығармалар жатады, олардың нендей туа-бітті ерекшеліктері, имманентті қасиеттері 
бар деген мәселені қарастырып көрелік.  
Жалпы, ежелгі немесе төл архаикалық эпостар тым аз сақталған. Олай болатын себебі 
де  түсінікті,  қоғамның  өзгеруіне,  оның  жаңа  сатыға  көтерілуіне  байланысты  фольклор 
шығармаларын  туындатушы  әлеумет  те  өзгереді.  Жаңа  толқынның  жыраулары  ескі 
шығармаларды жаңаша ұғым-түсініктерге лайықтап, өзгерген әлеуметке түсініксіз, ұғымына 
жат  тұстарын  алып  тастап,  толықтырып,  жаңаша  жырлайды.  Тыңдаушы  аудитория  да  тым 
қарабайыр  түсініктерді,  ескі  шығармалардың  кейіпкерлерінің  оғаш  қылықтарын,  қисынға 
келмейтін  сиқырлы  құбылыстарды  қабылдай  алмайды.  Демек,  уақытпен  бірге  эпос  өзгеріп 
отырады. Соған қарамастан, қазақ даласына алғаш келіп фольклор үлгілерін жинай бастаған 
ХІХ  ғасыр  зерттеушілерінің  жазбаларынан  архаикалық  шығармалардың  үлгілерін 
кездестіруге  болады.  Мысалы,  біздің  пікірімізше,  В.В.Радлов  жинаған  қазақ  фольклоры 
шығармалары  арасынан  «Ер  Көкше»,  «Желкілдек»  эпостары  шынайы  ежелгі  архаикалық 
эпостың үлгісі бола алады.  
Ежелгі  архаикалық  эпостың  басты  ерекшелігі  оның  мәтінінде,  айталық,  «Ер  Көкше» 
эпосынан оқиға қара сөзбен баяндалатын бір үзінді қарастыралық: «Бір кемпір онда отырды: 
«Тәңірі  көзің(ді)  ашсын»  –  деді.  Сары  ат  айтты:  «қайыра  кет!».  Сонан  соң  Қосай  манағы 
көшіне келді, көшке айтты:  «Мен  озып барайын, ұзын сызған жеріне жүр, дөңгелек сызған 
жеріне  қон».  Сонан  соң  Ер  Қосай  озып  барды  жеріне,  бір  төбенің  басына  шықты,  күндік 
жерден  есітеді  екен,  түстік  жерден  болжайды  екен»  [Е.қ.е.с  7  б.].  Көріп  отырғанымыздай, 
оқиға  түсініксіз  баяндалған,  егер  бұрыннан  эпостың  оқиғасы  қалай  өрбіп  келе  жатқанын 
білмесек,  әңгіменің  не  жөнінде  екенін  мүлде  түсінбес  едік.  Логикалық  қисынсыздықтар  да 
көп  – кемпір:  «Тәңірі көзің(ді) ашсын» деп не үшін айтып отыр, кім ұзын сызуы, дөңгелек 
сызуы тиіс және не үшін сызады т.б.  
Жалпы алғанда, архаикалық эпостың мәтінінде қазіргі ойлау жүйесіне тән логикаға сай 
емес, қисынға келмейтін, уәжсіз баяндаулар көп болады. Тағы да «Ер Көкше» эпосынан бір 
үзінді келтірейік: «Олар енді жүріп кетті. Қараса, Ер Көкше жоқ, Манаша да жоқ. Манаша Ер 
Көкшеге айтты: «Ер Көкше бүйтіп жатар ер ме едің?» деді. «Бар» деді, «бұлай жау жетті деп 
шап!» деді. Ер Көкше  сонан  «жау жетті» деп шапты, бір оқты жағына кезіп, атына жайдақ 
мініп,  жау  қайда  деп  былай  бір  кетті,  бұлай  да  шапты,  жау  көрінбеді.  Онан  соң  келіп 
жығылды,  жолдасы  сонан  соң  айбалтамен  жер  қазып  көмді».  Бұл  эпизодта  Ер  Көкшенің 
жаугершілікте жүріп, қаза болғаны, оны жолдасы Манашаның жерлегені туралы айтылады, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
126 
 
әйтсе  де,  қазіргі  ұғымымыздан  алшақтау  жатқан  ойлау  жүйесінің  сөз  құрау  үрдістері  анық 
байқалады.  
«Желкілдек»  атты  тағы  бір  эпоста:  «Сол  күнде  Өзтемір  жылқыға  келді,  қарағайдың 
ішіне еніп кетті. Топай құл айтты: «Сақалымның ішінде бит жүреді», – деді бит деп жүргенін 
қараса,  Өзтемір  хан  жүр  екен,  мінгені  қара  бедеу  бие  екен.  Сарыбайдың  баласы  Өзтемір 
ханды Топай құлға ұстап алып келді. «Сен, – деді, – менің сақалымның ішінде неғып жүрдің, 
ұрымысың?» деген баяндама қара сөздер бар. Бұл мәтінге зер салып қарасақ, Өзтемір деген 
хан қарағай орманның ішіне кіріп кетеді, сөйтсе ол орман емес, Топай деген құлдың сақалы 
болып  шығады.  Бұл  жерде  архаикалық  сананың  жандылар  мен  жансыздар  дүниесінің  ара 
жігін  ажыратпайтын,  барлық  дүниені  –  тау-тасты,  орман-көлді  т.б.  жанды,  тірлік  иесі  деп 
ұғатын,  сырт  өлшемге  мән  бермейтін,  қазіргі  логикаға  сай  келмейтін,  синкреттік 
дүниетанымы  жатыр.  Ал,  соңғы  дәуірде  жазылған  «Дотан  батыр»  эпосындағы  қара  сөздер 
қазіргі  ойлау  жүйемізге  барынша  жақын,  түсінікті,  әрі  жатық  айтылады:  «Менің  затым 
мұсылман, атым Тыңдаушы деген едім. Елімізді жау шауып, мен елсізде жүргелі жеті жыл 
болды, енді ермексіз болған соң, жер асында бір хан қыз ұзатып, той қылып жатыр еді, соны 
тыңдап  жатырмын,  –  дейді.  Енді  мен  де  сізбен  бірге  ел  табайын,  – деп  бірге  жаяу  жүреді» 
[Б.ж., 2 т. 6. 408 б.]. 
Ежелгі эпостардың өлең құрауында, жыр жолдарында да үлкен айырмашылықтар бар.  
«Ойбай, ием, Ер Қосай! 
Жүгенімді алып құлатпадың, 
Ерімді алып аунатпадың, 
Саған неден разы болайын?», 
– дейді Сары ат Қосайға. Бұл шумақта буын саны да сақталмаған (бірінші тармақта -7, 
екіншіде  -11,  үшіншіде  –  9,  төртінші  тармақта  -7  буын  бар),  ұйқастары  да  («құлатпадың», 
«аунатпадың») нақты емес, шумақ түрінде келтірілгені болмаса, өлең-жырдан гөрі қара сөзге 
ұқсайды. «Ер Көкшенің» жыр тармақтарының көбі осы іспеттес. Бұны «Қобыланды» батыр 
эпосындағы  «Тайбурылға тіл  бітті,  Тайбурыл сонда сөйледі» деп басталатын, 32 тармақтан 
тұратын Бурылдың үлкен монологындағы: 
Қарағай менен бітер тал, 
Кімге келмес керімсал, 
Наз бедеу атқа бітер жал, 
Аямай тарттың қамшыңды 
Батыр туған Қобылан нар!,  
– деп келетін, ұйқасы да, буыны да нақпа-нақ, тас түйіндей, әрі көркем, әрі мәнді жыр 
тармақтарымен  салыстырсақ,  қазақтың  жыршылық  өнерінің  қаншалықты  ілгері  кеткенін, 
жетіліскенін байқар едік. Ал, «Желкілдек» атты ежелгі эпостағы: 
Осы тайды тоқтатпасам, 
Ер салып мінбесем, 
Астыма алып жүрмесем, 
Желкілдек атым жоғалсын! 
–  деген  жыр  жолдарына  назар  салсақ,  тағы  да  ұйқастарының  болбырлығын,  буын 
санының сақталмай, өлеңнен гөрі қара сөзге ұқсап кетуін байқар едік. Кейбір зерттеушілер 
архаикалық  эпостың  сапына  қосып  жүрген,  ал  шын  мәнінде  кейінгі  дәуірдің  шығармасы 
болған «Құбықұл» эпосындағы: 
Кекіл қағып ойнады, 
Ат шабысқа тоймады. 
Екпінімен Құбықұл 
Ұшармын деп ойлады,  
– деген шумақтың «Желкілдектегі» жыр тармақтарына қарағанда буыны да, ұйқасы да, 
айтар  ойы  да,  өлең  құрау  техникасы  да  қолмен  қойғандай  қаланып  тұрғаны,  шумақтың  
шымыр,  ойнақы  екенінің  өзі-ақ:  «мен  соңғы  дәуірде  жазылған  шығармамын»  деп  тұр  емес 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
127 
 
пе?!  Бұлардың  бәрі  қазақ  эпосындағы  ат  бейнесін  талдамастан  бұрын,  назарға  алынып 
отырған  жырдың  қай  дәуірде  туындағанын  анықтаудың  өте  маңызды  екенін  көрсетеді  деп 
ойлаймыз, себебі, әр заманның шығармасы бір-бірінен түбегейлі ерекшеліктерімен, өзіне тән 
имманентті қасиеттерімен оқшауланып тұрады.  
Әрине, ежелгі архаикалық эпостардың мәтіні мен жыр тармақтарындағы кемшіліктерге, 
қисынсыздықтарға қарап, олар көркемдік дәрежесі төмен, нашар шығармалар деп есептеуге 
мүлде де болмайды. Керісінше, эпос неғұрлым көне болған сайын, оның ұлтымыздың тарихи 
мұрасы  ретіндегі  құны  да  соғұрлым  өсе  түседі.  Ежелгі  төл  архаикалық  эпостарда 
халқымыздың қадім замандағы ұғым-түсініктері, ежелгі тілдік сөйлеу, сөз қолданыс үлгілері, 
ойлау,  ой  қорыту  әдістері,  ырым-жоралғылары  т.б.  молынан  сақталған.  Осының  өзі-ақ 
оларды  зерттеушілер  үшін  баға  жетпес  қазынаға,  ал  тұтастай  алғанда  архаикалық  жырды 
халықтық мұраға айналдырады.  
Ежелгі  эпостарды  талдап-зерделеу,  түсіну  үшін  оларға  қазіргі  заманның  ұғым-
түсініктерін,  этикалық-эстетикалық,  моральдық,  салттық  ұстанымдарын,  дүниетанымын 
апарып жапсыруға болмайды. Ежелгі эпосты түсіну үшін оларға сол дәуірдің адамдарының 
көзқарастары  тұрғысынан  қарау  керек,  көне  дүниетанымдық  шеңберді  қайта  тірілтуге, 
реконструкциялауға  тырысу  қажет.  Ф.И.Буслаев  зерттеліп  отырған  шығармадан  тек  оның 
мазмұнына тән мәндерді ғана іздеу қажет екендігін атап өткен еді, яғни әрбір дәуірден «тек 
ол  бере  алатын  нәрсені  ғана  талап  ету  керек.  Ежелгі  заманға  соңғы  уақыттың  түсініктерін 
таңбау керек және жалпы, көне мұралардан өзіміз төңірегімізден көріп үйренген нәрселерді 
іздеудің қажет жоқ» деп жазған болатын [8, 713 б.]. 
 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: