Вестник казахского государственного женского педагогического университета

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
186 
 
Восточной  Европы  в  период  фашистской  агрессии  на  Балканах  и  подготовки  нападения  на 
СССР (сентябрь 1940-июнь 1941). – М., 1992. – С.125. 
9.
 
Внешняя  политика  Советского  Союза.  Сборник  документов.  –  Т.ІІІ.  –  М.:  «Наука», 
1947. – С. 102. 
10.
 
Парсаданова  В.С.  О  некоторых  аспектах  внешней  политики  польского 
правительства  в  эмиграции  в  1940-1941  гг.  //Международные  отношения  и  стран 
Центральной  и  Юго-Восточной  Европы  в  период  фашистской  агрессии  на  Балканах  и 
подготовки нападения на СССР (сентябрь 1940-июнь 1941). – М., 1992. – С.125. . 
11.
 
Zaron  P.  Armіa  Polska  w  ZSRR,  na  Blіskіm  Wschodzіe  і  Srodkowym  Zochodzіe.  – 
Warszawa, 1981. – S. 107. 
12.
 
Бұл да сонда, 107 б. 
13.
 
Парсаданова  В.С.  О  некоторых  аспектах  внешней  политики  польского 
правительства  в  эмиграции  в  1940-1941  гг.  //Международные  отношения  и  стран 
Центральной  и  Юго-Восточной  Европы  в  период  фашистской  агрессии  на  Балканах  и 
подготовки нападения на СССР (сентябрь 1940-июнь 1941). – М., 1992. – С.127. 
14.
 
Семиряга  М.И.  Тайны  сталинской  дипломатии,  1939-1941.  –  М.:  Высшая  школа, 
1992. – С. 192. 
15.
 
Лебедева Н.С. Катын: преступление против человечества. – М.: Политздат, 1994. – 
С. 174. 
Резюме 
Сманова А.М., к.и.н., доцент 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Политика премьер-министра польского правительства генерала Сикорского в 
Великобритании (1939-1943 гг.) 
В  этой  статье  расмотрена  биография  и  трудовой  путь  видного  деятеля  Польши 
В.Сикорского.  Владислав  Сикорский  стал  профессиональным  военным  в  1918  г.  Во  время 
советско-польской  войны  1920  г.  командовал  одной  из  польских  армий,  осуществившей 
контрудар  в  районе  Варшавы  против  Красной  Армии.  Надо  полагать,  что  это  запомнилось 
руководителям  обеих  стран.  1939  г.  1  сентября,  после  нападения  Гитлера  на  Польшу, 
Сикорский  добровольно  вступил  в  армию,  но  не  успел  получить  назначение:  в  течение 
месяца Польша пала, а затем была разделена между Германией и СССР. Бежав во Францию, 
Сикорский  –  опять-таки  с  одобрения  французского  правительства  –  стал  командующим 
польскими вооруженными силами и вскоре сформировал правительство в качестве премьер-
министра эмигрантского правительства, которое было де-юре признано союзниками. Летом 
1940  г.  в  преддверии  французской  капитуляции  польское  правительство  по  приглашению 
британских властей переехало в Лондон. 
Ключевые  слова:  эмиграция,  «Рижский  договор»,  пролетариат,  Речь-Посполитая, 
коалиция, генерал-полковник. 
Summаry 
A.M.Smanova, PhD Associated Professor 
(Kazakh State Women's Teacher Training University) 
Policy of the prime minister of the polish government of general Sikorski in the uk 
(1939-1943) 
This  article  is  devoted  to  the  biography  and  career  of  the  prominent  figure  in  Poland 
Wladyslaw  Sikorski  who  became  a  professional  soldier  in  1918.  During  the  Soviet-Polish  war  of 
1920 he commanded one of the Polish Army, carried out the counter-attack in the center of Warsaw 
against  the  Red  Army  .Must  be  assumed  that  it  is  remembered  by  the  leaders  of  both  countries. 
1939 September 1 after Hitler's attack on Poland, Sikorski volunteered to join the army, but did not 
get an appointment: for a month Poland fell, and then was divided between Germany and the USSR. 
He  fled  to  France,  Sikorski  -  again  with  the  approval  of  the  French  government  –  became  the 
commander  of  the  Polish  armed  forces  and  soon  formed  a  government  as  prime  minister  of 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
187 
 
emigrant government, which was de jure recognized by the Allies. In the summer of 1940, on the 
eve of the French capitulation of the Polish government at the invitation of the British government 
he moved to London. 
Key  words:  emigration,  «Treaty  of  Riga»,  the  proletariat,  Speech-Commonwealth,  coalition, 
Colonel-General. 
 
 
 
ӘОЖ 342.7 (574) 
ӘРКІМНІҢ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТЫЛУҒА – ЖҰМЫС, КӘСІП ТҮРІН ЕРКІН 
ТАҢДАУҒА ДЕГЕН КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ 
ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ: МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУ 
ҚЫЗМЕТІНІҢ СИПАТЫ 
 
Г.М.Тлебаева, з.ғ.к., доцент,  
Азаматтық және азаматтық іс жүргізу құқығы 
кафедрасының меңгерушісі  
М.Абай, магистрант 
(Тараз қ., М.Х. Дулати атындағы ТарМУ) 
 
Аңдатпа:  Мақалада  мемлекеттік  бақылау  және  қадағалау  органдарының  әркімнің 
жұмыспен  қамтылуға  деген  конституциялық  құқықтарының  қамтамасыз  етілу  саласындағы 
қызметі,  сонымен  қатар  Қазақстан  Республикасы  заңнамасы  бойынша  әркімнің  жұмыс  пен 
кәсіп  түрін  еркін  таңдауына,  жұмыссыздықтан  қорғалуына  деген  құқықтары  мен 
бостандықтарының қамтамасыз етілу мәселелері қарастырылған. 
Түйін сөздер: жұмыс, жұмыскер, мемлекеттік бақылау, сыбайлас жемқорлық, өтініш. 
Қай  салада  болмасын  мемлекет  тарапынан  барлық  қоғамдық  қатынастардың  қатаң 
бақылауда  болу  қажеттілігі  дау  тудырмайтындығы  баршаға  мәлім.  Олардың  қатарында 
әркімнің жұмыссыздықтан қорғалуы тиіс. Қоғамның, мемлекеттің алдына қойылған міндет – 
еліміздің  экономикалық,  инновациялық-индустриалдық  қуаттылығын  арттыра  отырып 
түйткілді әлеуметтік мәселелерді шешу, сәйкесінше, мемлекеттік басқару қызметін жетілдіру 
болып табылады. 
Eңбeк  құқығының  тұжырымдaмaсының  aйқындaлу  қaжeттілігінe  бaйлaнысты  бeлгілі 
ғaлым  E.Н.Нұрғaлиeвa  кeлeсідeй  өзінің  пікірін  білдірeді:  «әрбір  мeмлeкeттің  эконoмикaлық 
жaғдaйының  өзгeруінe  бaйлaнысты,  қoғaмдық  өмірдің  бoлмысын  eскeрe  oтырып,  eңбeкті 
қoлдaну  сaлaсындaғы  қoғaмдық  қaтынaстaрды  нәтижeлі  рeттeугe  бaғыттaлғaн  жaңa 
тәсілдeрдің eнгізілуі әр кeзeңгe тән зaңдылық жaғдaят» 

1, 16-бет

.  
Әркімнің  жұмыспен  қамтылуға,  кәсіп,  жұмыс  түрін  еркін  таңдауға  деген  құқығы  кең 
мағынада  айқындалып,  оның  құқықтық  аспектіде  қамтамасыз  етілу  механизмдері  дұрыс 
бекітілуге  тиіс.  Заңнамалық  тұрғыда  берілетін  ұғым  не  термин  әркімнің  қандайда  бір 
конституциялық құқығының дәл және дұрыс айқындалуына, қамтылуына бағытталуға тиіс. 
Кoнституцияғa  сәйкeс,  мeмлeкeттің  әлeумeттік-экoнoмикaлық  бaғыттaғы  мaқсaты  мeн 
міндeттeрін  aйқындaуғa  бaйлaнысты  oсы  бaғыттaғы  мeмлeкeттік  ұстaнымның  мaңызын 
aшудa  белгілі  ғалым  З.Ж.Кeнжaлиeв  кeлeсі  өзінің  тeoриялық  oй-тoлғaмдaрын  білдірeді: 
«Кoнституция  eліміздің  нeгізгі  зaңы  рeтіндe  мeмлeкeттің  oрнын,  мәнін,  нeгізгі 
ұстaнымдaрын,  хaлықтың  мәртeбeсін,  мeмлeкeттік  биліктің  бірдeн-бір  бaстaуы  –  хaлық 
бoлып  тaбылaтындығын  білдірeтін,  билікті  жүзeгe  aсырудың  нeгізгі  қaғидaттaрын, 
рeспубликaдa  қoлдaнылaтын  құқық  жүйeсін,  сaяси  жүйeні,  қoғaм  мeн  мeмлeкeттің 
экoнoмикaлық  нeгізін  aйқындaйды» 

2,  76-бет

.  Oсы  мәтіндeгі  пікірін  жaлғaстырa  oтырып 
З.Ж.Кeнжaлиeв  кeлeсідeй  қoрытынды  жaсaйды:  «тaбиғaтпeн,  aдaмзaт  қoғaмымeн  жәнe 
мeмлeкeтпeн жaсaлғaн бaрлық құндылықтaрдың ішіндe нaқ aдaм, oның өмірі, құқықтaры мeн 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
188 
 
бoстaндықтaры  eң  қымбaт  қaзынa  бoлып  aйқындaлaды.  Бұдaн  oның  бaсымдылық  түрдe 
қoрғaлу  қaжeттілігі  туындaйды  жәнe  oл  мeмлeкeттің  eң  бірінші  пaрызы  бoлып  тaбылaды» 

2,77-бет

. 
Конституцияның  24-бабының  1-тармағына  сәйкес,  әркiмнiң  еңбек  ету  бостандығына, 
қызмет  пен  кәсiп  түрiн  еркiн  таңдауына  құқығы  бар.  Осы  мәтіндегі  әркімнің  құқығы 
келесідей  белгілерімен  сипатталады:  еңбек  ету  жасында  болуы,  денсаулық  жағдайының 
жарамды  болуы;  жұмыспен  қамтылуға  ниет  білдіруі;  қалауы  бойынша  мамандығына, 
кәсібіне  сай  келетін  жұмыс  орнының  болуы  және  негізсіз  жұмыспен  қамтылуға  деген 
құқығының  шектелуіне  жол  берілмейтін  құқықтық  механизмдердің  бекітілуімен 
айқындалуға тиіс.  
Нaрықтық  қaтынaстaрдың  дaму  үдeрісін  eскeріп,  eңбeк  құқығының  жaңa  бaғыттaғы 
ұстaнымдaрын  aйқындaумeн  бaйлaнысты  бeлгілі  ғaлым  E.Н.Нұрғaлиeвa  кeлeсідeй  өзінің 
пікірін  білдірeді:  «eңбeк  құқығының  дaму  үдeрісіндeгі  бaйқaлaтын  құбылыс  бұрынғы 
«сoциaлистік  eңбeкті  ұйымдaстыру»  жүйeсінің  бүгінгі  eңбeк  сaлaсынa  тoлық 
қoлдaнылуының  мүмкін  бoлмaуындa.  Кeңeстік  дәуірдегі  eңбeк  құқығының  кeйбір 
қaғидaттaры  бүгіндe  қoлдaнылaды,  aл  бaсқaлaры  жaңa  мaзмұндa,  экoнoмикaлық  тұрғыдa 
дaмығaн  eлдeрдің  тәжірибeсі,  зaңнaмaлық  бoлмысы  eскeрілe  oтырып  жaңa  ұстaнымдaр 
рeтіндe aйқындaлудa oлaрдың қaтaрындa қызмeткeрлeрдің өмірін, дeнсaулығын сaқтaу жәнe 
oлaрдың eңбeк жaғдайының үнeмі жaқсaртылуы» 

1, 24-бет

. 
Мемлекет  деңгейінде  қабылданатын  әрбір  шешім  дер  кезінде  іске  асырылуға,  сол 
шешімдер  негізінде  айқындалатын  іс-шаралардың  қатаң  бақылауда  болуы  –  түпкілікті 
қажеттілік 
болып 
табылады. 
Елбасы, 
Қазақстан 
Республикасының 
Президенті 
Н.Ә.Назарбаевпен  бекітілген  2012  жылғы  14  желтоқсандағы  «Қазақстан-2050» 
Стратегиясында  –  қазақстандықтардың  өмір  деңгейінің  сапасын  түпкілікті  көтеру,  адам 
капиталын  дамыту,  заңның  үстемдігін  қамтамасыз  ету  міндеті  ауқымды  алғышарт  болып 
айқындалды 

3

. 
Жaн-жaқты  жүргізілгeн  ғылыми  зeрттeу  жұмыстaры  нeгізіндe  бeлгілі  ғaлым 
Г.С.Сaпaргaлиeв кeлeсідeй тұжырым жaсaды: «Қaзaқстaн Рeспубликaсы Кoнституциясының 
қaғидaттaрын,  идeялaрын  жәнe  нoрмaлaрын  тaлдaу  нәтижeсіндe,  кoнституцияның, 
мeмлeкeтіміздe  aзaмaттық  қoғaмның  oрнығуынa  бaйлaнысты  құқықтық  кeңістіктің 
қaлыптaсуын,  aдaмның  жәнe  aзaмaттың  құқықтaры  мeн  бoстaндықтaрының  жүзeгe 
aсырылуын, құқықтың үстeмділігінің бeкітілуін, бaрлық мeмлeкeттік биліктің тaрaмдaрының 
кeлісімді  қызмeт  aтқaруын  қaмтaмaсыз  eту  мaқсaтындa  aзамaттaрдың,  мeмлeкeттік 
oргaндaрдың,  лaуaзымды  тұлғaлaрдың  сaяси  жәнe  құқықтық  жaуaпкeршіліктeрін 
aйқындaуды қaмтaмaсыз eтeтіндігін aнықтaймыз» 

4, 14-бет

. 
Қоғамдық  қатынастарды  сапалы  реттеу  мәселесіне  қатысты  заңнаманың  үстемдігін 
қамтамасыз ету міндеті барлық уәкілетті мемлекеттік бақылау және қадағалау органдарына, 
ұйым  басшыларына,  лауазымды  тұлғаларға  жүктелген.  Бүгінгі  таңда  Қазақстан 
Республикасының  2011  жылғы  6  қаңтардағы  «Қазақстан  Республикасындағы  мемлекеттік 
бақылау және қадағалау туралы»  Заңының күші  жойылып,  жалпылық мемлекеттік бақылау 
және қадағалау туралы ережелер  Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазандағы № 
375-V  Кәсіпкерлік  кодексіне  енгізілді 

5

.  Құқық  бұзушылықтың  алдын  алудың 
басымдығына  үстемдік  беру  қағидаты  құқықтық  қағидат  –  құқық  нормасы  болып,  осы 
Кодексте бекітілді. 
Мәселен,  әлеуметтік-экономикалық  мәселелер  жөнінде  прокурорлық  қадағалау 
қызметінің  сапалық  талаптарына  сәйкес  болуы,  жан-жақтылық  зерттеу  және  бұзылған  (не 
бұзылуға  қаупі  бар)  құқықтарды  толық  көлемде  бұрынғы  қалпына  келтіру  міндеті  барлық 
деңгейдегі  прокурорлардың  міндеті  болып  табылады  –  тексеру  жұмысы  тексеру  өндірісі 
жөніндегі  қаулы  негізінде  жүргізіледі.  Келіп  түскен  өтініш  (арыз,  шағым,  сұрау, 
хабарландыру)  жан-жақты  зерттелуге,  сол  қаралатын  (тексерілетін)  өтініштің  пәнін 
құрайтын  мәселе  бойынша  барлық  мән-жағдайлар  толық  айқындалуға  тиіс.  Мысалы, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
189 
 
бұзылған құқықты қалпына келтіру жөніндегі өтінішті қарауда сол құқықты қалпына келтіру 
ғана емес, сонымен қатар келтірілген зиянды өндіру, кінәлі тұлғаны жауапкершілікке тарту, 
кейін ала сондай құқықбұзушылықтың орын бермеуі жөніндегі талаптар прокурорлық актіде 
көрсетілуге тиіс. Прокурорлық тексеру жұмыстары үш түрге бөлінеді: 1) бастамашылдық; 2) 
заңды  тұлғалармен  қатар  жеке  тұлғалардың  өтініштері  негізінде;  3)  Бас  прокурордың 
тапсырмалары бойынша. 
Еңбек қатынастарында жұмыс берушімен заңнаманы дұрыс қолдану қызметіне қатысты 
декларация  жүргізу  туралы  ережелер,  мемлекеттік  еңбек  инспекциясының  құқықтары  мен 
міндеттері  Қазақстан  Республикасының  2015  жылғы  23  қарашадағы  №414-V  Еңбек 
кодексінің 191-200 баптарында айқындалған (бұдан әрі – ҚР ЕК) 

6

.  
Бүгінгі  таңда  Кәсіпкерлік  кодекстің  153-бабына  сәйкес,  тексеру  жүргiзу  нәтижесiнде, 
тексерiлетiн субъектiнiң заңнамамен белгiленген талаптарды бұзу фактiсi анықталған болса, 
бақылау  және  қадағалау  органының  лауазымды  тұлғасы,  заңнамада  көзделген  өкiлеттiгі 
шегiнде,  анықталған  заң  бұзушылықтарды  жою,  олардың  алдын  алу,  адамдардың  өмiрiне, 
денсаулығына  және  қоршаған  ортаға,  жеке  тұлғалармен  қатар  заңды  тұлғалардың  заңды 
мүдделерiне ықтимал зиян келтiрудi болғызбау жөнiндегі шараларды іске асыруға, сондай-ақ 
заң  бұзушылыққа  жол  берген  лауазымды  тұлғаларды  заңнамамен  белгiленген  тәртіпте 
жауаптылыққа тарту жөнiндегі шараларды қолдануға мiндеттi. 
«Қазақстан-2050»  Стратегиясы  және  Елбасы,  Н.Назарбаевтың  бес  институционалдық 
реформасын  жүзеге  асырудың  100  қадамы  –  Ұлт  жоспары  шеңберінде 

7

  59  заңнамалық 
актілер  қабылданып,  басқа  нормативтік  құқықтық  актілерге  өзгерістер  мен  толықтырулар 
енгізілді.  
Ұлт  жоспарына  сәйкес  келесідей  атқарылатын  іс-шаралардың  шеңбері  айқындалды: 
мемлекеттік  қызмет  жүйесін  меритократия  қағидаты  негізінде  құру;  әрбір  орган  мен 
лауазымды  тұлғаның  қызметі  мен  өкілеттілігін  бөлу  және  нақты  айқындау;  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  қызмет  саласындағы  халықаралық  ынтымақтастықты  орнықтыру; 
мемлекеттік  қызмет  көрсету  саласын  дамыту;  мемлекеттік  аппарат  жұмысын 
ақпараттандыру;  сыбайлас  жемқорлық  көріністерін  жою  мақсатында  шенеуніктердің 
азаматтармен тікелей байланыста болуына шек қою; халықтың құқықтық  сауаттылығы мен 
әлеуметтік жауапкершілігін көтеру. 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2014  жылғы  26  желтоқсандағы  «Қазақстан 
Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы 
туралы»  Жарлығына  сәйкес 

8

,  сыбайлас  жемқорлықпен  байланысты  көріністерге  жол 
бермеу  туралы  заңнамалық  актілер  болып  Қазақстан  Республикасының  2015  жылғы  18 
қарашадағы  №  410-V  «Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  туралы»  Заңы 

9

  және 
Қазақстан  Республикасының  2015  жылғы  23  қарашадағы  №  416-V  «Қазақстан 
Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» Заңы 

10

 айқындалған. 
Ұлт  жоспарының  13-қадамында  жемқорлыққа  қарсы  күресті  күшейту  және  жаңа 
заңнаманы  әзірлей  отырып,  Мемлекеттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл 
Агенттігінің 
құрылымында 
сыбайлас 
жемқорлықтың 
көріністері 
бар 
құқық 
бұзушылықтардың  алдын  алу  үшін  арнайы  бөлім  құру  міндеті  қойылған  болатын.  Осы 
мақсатта,  барлық  мемлекеттік  органдардың,  мемлекеттің  қатысуымен  құрылған  заңды 
тұлғалардың қызметін үйлестіру, Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы № 
410-V  «Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  туралы»  Заңын  іске  асыру  үшін  арнайы 
өкілетті  орган  –  Мемлекеттік  қызмет  істері  жөніндегі  министрлігі,  оның  құрамында 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ұлттық бюросы құрылды. 
Ұлт  жоспарының  10-қадамында  мемлекеттік  қызметшілерді  мансаптық  жоғарылату 
үшін  конкурстық  негізге  көшу,  «Б»  корпусының  жоғары  лауазымдарға  ауысуы  төменгі 
лауазымдағы 
мемлекеттік 
қызметшілер 
қатарынан 
конкурстық 
негізде 
іске 
асырылатындығы,  соған  байланысты  жоғары  лауазымға  ауыстыруда  меритократия 
қағидатының қолданылатындығы айқындалған.  

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
190 
 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қылмыстық жолмен келген мүліктерді тәркілеу, 
мемлекеттік  лауазымға  тағайындалатын  азаматтарға  шектеу  қою,  сыбайлас  жемқорлыққа 
қарсы  күресті  жүргізетін  басшылардың  арнайы  жауапкершілігін  күшейту  туралы 
нормалармен  толықтырылды.  Қазақстан  Республикасының  «Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
күрес  туралы»  Заңында  «Мүдделер  қақтығысы»  мәтініндегі  түсінік  алғаш  рет  берілді.  Бұл 
ретте,  жауапкершілікті  күшейтумен  қатар,  мемлекеттік  және  азаматтық  қызметшілерге 
таралатын  әлеуметтік  кепілдіктерді  күшейту,  олардың  мәртебесін  көтеру  мәселесі  күн 
тәртібінде тұрған өзекті мәселе болып табылады.  
«Қазақстан  -  2050»  Стратегиясы  шеңберінде  мемлекеттік  органдар  мен  лауазымды 
тұлғалардың,  барлық  заңды  тұлғалар  басшыларының  мақсаты  –  еңбек  қатынастарында 
мүдделердің  шиеленісуін,  шиеленісу  деректерінің  қасақана  өрлеуін  болдырмау,  еңбек 
заңнамасы нормаларын дұрыс қолдану қызметіне бақылау және қадағалау жүргізуді күшейту 
болып  табылады.  Аталмыш  Стратегия  шеңберінде,  барлық  мемлекеттік  органдармен 
жұмыскерлерге  төленбеген  жалақыны  өндіру,  ұжымдық  шарттардың  талаптарының 
орындалуын  бақылау,  еңбек  дауларын  сотқа  дейін  шешу  жүйесін  енгізу  жұмыстары 
жүргізілуде. 
«Қазақстан - 2050» Стратегиясының үшінші бөлімінде – жаңа экономикалық саясаттың 
бағытын анықтау мәселесіне қатысты бүгінгі көзқарастарды өзгерту, соған байланысты жаңа 
бағыттар  бойынша  жүзеге  асырылатын  қызмет  түрлері  айқындалған.  Біріншіден, 
экономикалық  және  басқару  жөніндегі  шешімдерді  түгелдей  экономикалық  мақсаттылық 
және  ұзақ  мерзімді  мүдделер  тұрғысында  қабылдау.  Екіншіден,  Қазақстан  толыққанды 
бизнес-серіктестік  ретінде  қатыса  алатын  жаңа  нарықтық  тауарларды  айқындау, 
экономикалық  дамудың  жаңа  тіректерін  құру.  Үшіншіден,  экономикалық  әлеуетті  арттыру 
мақсатында  қолайлы  инвестициялық  ахуал  құру.  Төртіншіден,  экономиканың  тиімді  жеке 
секторын  құру  және  мемлекеттік-жекеменшік  серіктестікті  дамыту:  экспортты  мемлекеттік 
ынталандыру, шағын және орта бизнестің дамуы үшін қолайлы жағдай жасау. 
Аталмыш  Стратегия  қабылданғанға  дейінгі  бекітілген  мемлекеттік  бағдарламаларға 
сәйкес,  мемлекеттің  даму  жолындағы  міндеттердің  кейбір  бағыттары  Қазақстан 
Республикасы  Президентінің  «Қазақстанды  әлеуметтік  жаңғырту:  Жалпыға  Ортақ  Еңбек 
Қоғамына  қарай  жиырма  қадам»  атты  мақаласында  айқындалған  болатын.  Осы  мақалада 
айқындалған  стратегиялық  бағыттарды  жүзеге  асыру  мақсатында  Қазақстан  Республикасы 
Үкіметінің  2012  жылғы  23  шілдедегі  №  961  «Мемлекет  басшысының  «Қазақстанды 
әлеуметтік  жаңғырту:  Жалпыға  Ортақ  Еңбек  Қоғамына  қарай  жиырма  қадам»  атты 
мақаласында берілген тапсырмаларды іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қаулысы 

11

, 
Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік  хатшысының  2012  жылғы  24  шілдедегі  №  3 
«Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  2012  жылғы  10  шілдеде 
республикалық  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  жарияланған  «Қазақстанның  әлеуметтік 
жаңғыртылуы:  Жалпыға  Ортақ  Еңбек  Қоғамына  жиырма  қадам»  атты  мақаласын  түсіндіру 
және  ақпараттық  сүйемелдеу  жөніндегі  іс-шаралар  жоспарын  бекіту  туралы»  Өкімі 
қабылданды 

12

. 
Соңғы  жылда  қабылданған  барлық  заңнамалық  актілер  еңбек  қатынастарын  сапалы 
реттеу,  халықты  жұмыспен  қамту,  жұмыссыздықтың  деңгейін  бәсеңдету  және  еңбек 
дауларының  туындауына  негіз  болатын  жағдаяттардың  ұйым  деңгейінде  шешілуін 
қамтамасыз етуге бағытталған.  
Еңбек  кодексінің нормалары  барлық  жұмыскерлерге,  олардың  қатарында  –  азаматтық 
және  мемлекеттік  қызметшілерге  тікелей  таралады.  ҚР  ЕК-нің  8-бабының  3-тармақшасына 
сәйкес, жұмыскерлердің жекелеген санаттарының еңбегін құқықтық реттеудің ерекшеліктері 
осы  Кодекпен  және  өзге  де  заңдармен  айқындалады.  Егерде  мемлекеттік  қызметшілердің 
қатысымен  туындайтын  қандай  да  бір  қатынастар  мемлекеттік  қызмет  туралы  заңнамалық 
актілермен тікелей реттелмесе, сол қатынастар ҚР ЕК-мен реттелуге тиіс.  

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
191 
 
Конституциямен  айқындалған  әркімнің  жұмыспен  қамтылуы  және  әлеуметтік 
қамсыздандыру  саласындағы  құқықтары  мен  бостандықтары  әлеуметтік-экономикалық 
тұрғыдағы  құқықтары  мен  бостандықтары  болып  танылады.  Жалпы,  құқықтар  мен 
міндеттердің  бірлігі  әрбір  құқық  саласына  тән  қатынастардың  мазмұнын  құрайды. 
Конституцияда  бекітілген  нормаларды  талдай  отырып,  «Адам  және  азамат»  бөлімінде 
айқындалған құқықтар мен міндеттердің азаматтық, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және 
саяси сипатта жіктелетіндігі, соған сәйкес, әркімнің жұмыс пен кәсіп түрін еркін таңдауына, 
жұмыссыздықтан  қорғалуына,  қауіпсіздік  пен  тазалық  талаптарына  сай  еңбек  жағдайымен 
қамтамасыз  етілуіне  деген  құқығының  әлеуметтік-экономикалық  сипатта  танылатындығы 
айқындалған.  Конституциямен  айқындалған  негізгі  құндылық  –  адамның  және  азаматтың 
өмірі,  құқықтары  мен  бостандықтары  екендігі  Конституцияның  1-бабында  бекітілген 

13

. 
Әркімнің, сонымен қатар,  уәкілетті  мемлекеттік органдардың құқықтары мен міндеттерінің 
өзара байланыстылығы Конституцияның 12-бабының 1-тармағына және басқа да баптарына 
сәйкес айқындалатындығын атап өтуіміз қажет.  
Қай  салада  болмасын  қандай  да  бір  құқықтық  қатынасқа  түсу,  не  туындаған 
келіспеушіліктерді,  дауларды  шешу  белгіленген  тәртіпте  өтінішті  беру,  оны  тіркеу,  сол 
өтінішке қатысты шешім қабылдау тәртібінде іске асырылады. 
Азаматтардың  конституциялық  құқықтарын  қамтамасыз  ету  мақсатында,  сонымен 
қатар  еңбек  тәртібін  күшейту,  бекіту,  еңбекті  жоспарлау  мен  ұйымдастыру  мәселесіне 
қатысты  қабылданатын  шешімдер  белгіленген  тәртіпте  берілетін,  енгізілетін  өтініштерді 
қарау  негізінде  іске  асырылады.  Мысалы  –  құрылым  бөлімше  басшысының 
бастамашылдығымен енгізілетін ұсыныс не баяндамалық жазба ұйым басшысымен қаралып, 
сол  ұсыныс  не  баяндамалық  жазба  негізінде  қандайда  бір  шешім  қабылданады.  Өтініштер 
негізінде  адамның  құқықтары  және  бостандықтарын  қамтамасыз  ету,  әрекет  пен  қызметтің 
үйлесімділігін  анықтау,  қарама-қайшылықтар  мен  шиеленістердің  алдын  алу  жүзеге 
асырылады. Өтініштерді қарау тәртібі туралы заңнама нормалары мемлекеттік қызмет және 
экономиканың барлық салаларына тең жағдайда таралады. 
Пeтиция  –  лaтын  тілінeн  aудaрғaндa  (petitto)  уәкілeтті  oргaндaрғa  жaзбaшa  түрдe 
бeрілeтін  ұжымдық  өтініш  рeтіндe  aйқындaлған.  Oсы  ұғымның  (тeрминнің)  мaзмұнын, 
сипaтын aнықтaудa нeгізгe aлынaтын негізгі  бeлгі  – әркімнің өз құқығы шeңбeріндe, өзінің 
жігeрлі  әрeкeтімeн,  өзінe  тиeсілі  өтініш  жoлдaу  құқығын  жүзeгe  aсыру  мүмкіндігі  рeтіндe 
aйқындaлуындa.  Хaлықaрaлық  стaндaрттaрғa  сaй  өтініш  жoлдaу  құқығымeн,  жeкe 
тұлғaлaрмeн қaтaр, жeкe тұлғaлaрдың өкілдік oргaны (өкілі) тeң жaғдaйдa иeмдeнeді. Яғни, 
өтінішті бeру – aдaмның жігeрлі әрeкeті жәнe aдaмның құқығын қaмтaмaсыз eтудің бірдeн-
бір  тәсілі  рeтіндe  тaнылaды.  Д.Сoн  oсы  мәсeлeгe  бaйлaнысты  өзінің  кeлeсідeй  пікірін 
білдірeді:  «Көп  жaғдaйдa  лaуaзымды  тұлғaлaрдың  зaңғa  қaйшы  әрeкeткe  бaруы,  сoнымeн 
қaтaр,  өрeскeл  зaңды  бұзуынa  сeбeп  бoлaтын  жaғдaй  –  хaлықтың  жігeрлігінің,  құқықтық 
сaуaттылығының төмeн бoлуымeн бaйлaнысты» деп өзінің пікірін білдірген 

14, 33-бет

.  
Өтініштерді  қараудың  құқықтық  рәсімін,  шегін  анықтау  –  құқықтық  қатынас 
субъектілерінің  арасындағы  байланысты  нығайтуда,  құқықбұзушылықтың  алдын  алуда 
маңызды  орын  алады  және  жұмыскерлердің,  қызметшілердің  қоғамдық  қатынастарға 
белсенді қатысуына мүмкіндік тудырады. ҚР Конституциясының 18-бабының 3-тармағы мен 
20-бабының  2-тармағында  айқындалған  әркімнің  ақпаратты  алу,  оны  тарату,  өтініш  беруге 
деген  құқығын  іске  асыру  механизмдері  тиісті  заңнамалық  актілермен  айқындалған 
(айқындалуға  тиіс).  Қазақстан  Республикасында  халықты  әлеуметтік  қорғау  мәселелері 
бойынша тиісті халықаралық шарттар, олардың қатарында 2005 жылдың 21 желтоқсанында 
Қазақстан  Республикасының  Парламентімен  1966  жылғы  16  желтоқсандағы  БҰҰ  Бас 
Ассамблеясымен  мақұлданған  «Экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар  туралы» 
Халықаралық  Пакт  бекітілді 

15

.  Келесі  халықаралық  шарт  –  «Азаматтық  және  саяси 
құқықтар  туралы»  Халықаралық  Пактіге  2003  жылдың  2  желтоқсанында  Қазақстан 
Республикасының Президентімен қол қойылды және ол бекітілгеннен кейін 2006 жылдың 24 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
192 
 
сәуірінде  күшіне  енді 

16

.  Құқық  қолдану  қызметінде  жоғарыда  көрсетілген  халықаралық 
шарттар  әрқашан  басымдықпен  қолданылады.  1993  жылдан  бастап  Халықаралық  Еңбек 
Ұйымының 24 Конвенциялары Қазақстан Республикасының Парламентімен ратификациядан 
өткізілді. 
ҚР  ЕК  –  нің  3  бабының  1-тармағына  сәйкес,  еңбек  заңнамасының  мақсаты  –  еңбек 
қатынастарын және еңбек қатынастарымен тікелей байланысты өзге де қатынастарды реттеу, 
тараптардың  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғау,  еңбек  саласындағы  құқықтар  мен 
бостандықтардың  ең  төменгі  кепілдіктерін  белгілеу  болып  табылады.  Аталған  баптың  2-
тармағымен,  еңбек  заңнамасының  міндеттері  айқындалған  –  тараптардың  мүдделерінің 
теңгерімін айқындау, экономикалық өсуге қол жеткізу, өндірістің тиімділігі мен адамдардың 
әл-ауқатын арттыруға бағытталған қажетті құқықтық жағдайларды жасауды қамтамасыз ету 
болып табылады. 
Өтініштің бір түрі «хабарлама» ҚР ЕК-нің 1-бабы 1-тармағының 81) тармақшасында 
берілген.  Хабарлама  –  жұмыскердің  немесе  жұмыс  берушінің  жазбаша  өтініші  не  өзге 
тәсілмен (курьерлік пошта, пошта байланысы, факсимильді байланыс, электрондық пошта 
және  өзге  де  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар  арқылы)  берілген  өтініш 
мәтінінде айқындалған. Негізінде,  Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы 
№ 221-III  «Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» Заңына сәйкес 
өтініштердің жеті түрі айқындалған: 1) электрондық құжат; 2) бейнеконференцбайланыс; 3) 
бейнеөтініш нысанындағы ұсыныс; 4) арыз; 5) шағым; 6) сауал; 7) үн қосу. 
Қазақстан  Республикасының  2007  жылғы  12  қаңтардағы  №221  «Жеке  және  заңды 
тұлғалардың  өтініштерін  қарау  тәртібі  туралы»  Заңның  және  Қазақстан  Республикасының 
2003  жылғы  22  желтоқсандағы  №510  «Мемлекеттік  құқықтық  статистика  және  арнайы 
есептер  туралы»  Заңның  қабылдануына  байланысты  2011  жылғы  16  қарашадағы  №  109 
Қазақстан  Республикасының  Бас  прокурорының  бұйрығымен  «Жеке  және  заңды 
тұлғалардың  өтініштерін  есепке  алу  Ережелерін  бекіту  туралы»  және  Жеке  және  заңды 
тұлғалардың  өтініштерін  қарау  және  оны  толтыруға  байланысты  №1–ОЛ  формадағы 
нұсқаулық бекітілді 

17

. 
Аталған  Бұйрықпен  ҚР  Бас  Прокуратурасы  жанындағы  Құқықтық  статистика  және 
арнайы есеп бойынша Комитетке есептік мәліметтер беру  (өтініштерді  қарауға құқығы бар 
субъектілермен)  және  өтініштерді  есепке  алу  ережелері  анықталды.  Жоғарыда  көрсетілген 
нормативтік құқықтық актілерге сәйкес барлық өтініштер есепке алынуға жатады және солар 
бойынша  статистикалық,  бақылау-қадағалау  органдары  құқықтық  статистикалық  талдау 
жұмысын  жүргізеді.  Бас  Прокуратура  жанындағы  аталмыш  Комитет  құқықтық 
статистикалық  ақпаратты  жинау  және  өңдеумен  ғана  айналыспайды,  сонымен  қатар, 
өтініштерді  қарау  тәртібін  сақтау,  қадағалау  аясында  прокурорлық  қадағалау  қызметін 
жүзеге асырады. 
Өтініштерді  қарау  мәселесіне  қатысты  ҚР  ЕК-нің  кейбір  баптарын  мысал  ретінде 
қарастыруымызға болады: ҚР ЕК-нің 159-бабының 4-тармағына сәйкес келісу комиссиясына 
келіп  түскен  өтініш,  сол  комиссиямен,  берілген  күні  міндетті  түрде  тіркелуге  тиіс.  Осы 
баптың 5-тармағына сәйкес келісу комиссиясы, жекелеген дауды, өтініш тіркелген күннен 
бастап  он  бес  жұмыс күні  ішінде қарауға  міндетті.  Аталмыш комиссияның  шешімі  (оның 
көшірмесі)  қабылдаған  күннен  бастап  үш  күн  мерзімде  тараптарға  берілуге  тиіс.  Осы 
баптың  6-тармағына  сәйкес  келісу  комиссиясының  шешімі  онда  белгіленген  мерзімде 
тараптармен орындалуға тиіс. 
Мемлекеттік  бақылау  және  қадағалау  қызметі  жөніндегі  заңнама  нормаларын 
қолдануда  ескерілетін  жағдай  –  әркімнің  құқықтары  мен  бостандықтарының  қамтамасыз 
етілуіне  прокурорлық  қадағалау  қызметі  Қазақстан  Республикасының  1995  жылғы  21 
желтоқсандағы  №2709  «Прокуратура  туралы»  Заңымен 

18

,  бөлек  еңбек  инспекциясына 
қатысты  ҚР  ЕК-нің  191-198-баптарына  және  Кәсіпкерлік  кодекстің  129-157-баптарына 
сәйкес еңбек қатынастарында тексеру жұмыстарын жүргізудің ерекшеліктері айқындалған. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
193 
 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: