Вестник серия «Филологические науки» основан в 2008 году выходит 4 раза в год астана 2015 2

 
 
173 
жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мақалдар мен мәтелдерді үздіксіз қолданып, 
үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне бағыштап пайдалану дәстүрге айналған. 
 
Қай  халықтың  ауыз  әдебиетін  алсақ  та  ертегілер  құрылысы  ауызша  айтуға  лайықты 
түрде  құрылады.  Сөз,  сөйлем  құрылыстары  да  осыған  сәйкес.  Қай  елдің  ертегісі  болсын, 
дәстүр, салтқа айналған бастамасы және шешуі болады. 
 
Ертегінің  көпшілігі  қара  сөзбен  айтылады.  Бірақ  араларында  өлең,  ырғаққа  құрылған 
үзінділер де жиі ұшырайды. «Күндерден күн өткенде, күн артынан күн жеткенде, айлардан ай, 
жылдардан  жыл  өтіп,  темір  теңгедей,  темір  таяқ  тебен  инедей  болып,  өлдім,  талдым,  өштім, 
жандым дегенде...» , — деп әсірелей суреттеу — ертегі атаулыға тән қасиет. 
 
Ертегілердің  негізгі  қаһармандары  —  хан,  оның  уәзірі,  шал,  кемпір,  мерген,  тазша, 
қойшы, алып дәулер, мыстан, жалмауыз кемпірлер, айдаһар, самұрық құс тағы басқалар. 
Мерген жігіт, айлакер, тапқыш тазшалар өздерінен күші басым алуан-алуан жаулармен күресте 
қайсысын  болсын  жеңеді.  Талай  қиыншылықтарды  басынан  кешіре  келіп,  ақыры  ойлаған 
мұратына жетіп тынады. «Барша мұратына жете алмай», шешуі басқаша болып  бітетін  бір де 
ертегі болмайды. Ертегінің осылай бітуінің өзінде халықтың оптимистік, болашаққа сенушілік 
көзқарасы жатқандығын айқын көруге болады. 
 
Ертегі неғұрлым көне болған  сайын, сөйлем құрылысы  ырғақты келеді. Көбіне жалаң 
сөйлемнен  құрылады.  Сөздерінің  дыбыстары  бірыңғай  келіп,  сөйлемдерінің  аяққы  сөздері 
қайталанып  отырады.  Мысалы:  «Ертеде  бір  Ерназар  дейтін  кісі  болыпты,  өзі  бай  болыпты. 
Төрт  түлігі  сай  болыпты.  Қора  толған  қойы  болыпты.  Матау  толған  түйесі  болыпты. 
Ерназардың  сегіз  ұлы  болыпты»,—  деген  жолдарды  алсақ,  белгілі  бір  ырғақ,  ұйқасқа 
құрылғанын көреміз. 
 
Қандай  ертегі  болса  да  аяғы  жақсылықпен  бітеді.  Оның  әрқайсысы  —  жеңуге 
болмастай  қиындықтар.  Әйтсе  де  әр  түрлі  себептермен  бас  қаһарман  сол  бөгеттердің  бәрін 
жеңіп шығады да, «барша мұратына жетеді». Бұл барлық ертегілерге тән шешу және халықтың 
өмірге оптимистік көзқарасын көрсететін тұрақты шешім.
 
 
Халық  ертегілерінде  жақсылық  пен  жамандық,  адамдық  пен  арамдық,  саналалық  пен 
сараңдық салыстыра айтылады. Мысалы:  
“Жақсыға берсең асыңды,  
Жақсы сыйлар басыңды. 
Жаманға берсең асыңды, 
Итке тастар басыңды”.  
“Жақсының шарапаты тиер тар жерде 
Жаманның кесапаты тиер әр жерде”. 
 
Халық  ертегілерінде  сөз  болмайтын,  айтылмайтын  өмiр  саласы  жоқ,  тақырыптары  да 
әр  алуан.  Әрбiр  адамға  өскен  елiнен,  туған  жерiнен  ыстық,  әрi  қымбат  ешнәрсе  жоқ. 
Сондықтын  халық  осы  сезiмдi  ертегілер  арқылы  әрбiр  жас  жеткiншектiң  кiшкентай  кезiнен 
бастап  көңiлiне  құяды,  өз  Отанын  қорғауға  уағыздайды.  Осы  ретте  төмендегiдей  мақал-
мәтелдердi мысалға келтiруге болады: 
“Туған жердей жер болмас, 
Туған елдей ел болмас”. 
“Туған жерге туың тiк” және т.б. 
 
Табиғат құбылыстары, жыл мезгiлдерi, ауа-райы туралы ертегілердегі қолданылған 
мақал-мәтелдер халықтың байқампаз, зеректiгiнiң көрсеткiшi бола алады. Мысалы:  
“Сүмбiле туса, су суыр”, 
“Қылышын сүйретiп қыс келер” 
“Сәуiр болмай, тәуiр болмас” және тағы басқалары. 
 
Үлкен  адамдарға  қарағанда,  баланың  өмiр  тәжiрибесi  аз  болады,  сол  себептен  оған 
айтылатын  ақыл,  өнеге  өсиет  сөздер  әсерлi,  әрi  естерiнде  қалатындай  мәндi  болуы  керек. 
Ертегілердегі  ақылға  қонымды  сөздер  айту  арқылы  баланы  тәрбиелейдi,  сана-сезiмiн 
арттырады.  
 
Халық  ертегілері  де,  мақал-мәтелдер  де  фольклор  жанрының  бiр  түрi.  Осыған 
байланысты  ертегілердегі  қолданылған  мақал-мәтелдер,  бiрiншiден,  халық  ауыз  әдебиетiнiң 

 
 
174 
ерекшелiктерiн  бойына  сақтаса,  екiншiден,  қазiргi  жазба  әдебиетiне  өзiнiң  халық  тiлiнде 
жасалған формасын ешбiр өзгертпей енiп отыр. Кейбiр мақал-мәтелдердiң халық ертегiлерiнен, 
өлең жырлардан пайда болғанын мына мақал-мәтелдерден аңғаруға болады: 
“Түйе бойына сенiп, жылдан құр қалыпты”. 
“Аяз би әлiңдi бiл,  
Құмырсқа жолыңды бiл” және т.б. 
 
Ертегілерді  де,  мақал-мәтелдердi  де  шығарушы,  әрi  таратушы  –  халық.  Ертегілер  де, 
мақал-мәтелдер де халықтың рухани бай өмiрiнен, ой-қиялынан, ақылынан туады. «Ер Төстік» 
ертегісінде:  «Бетегеден  биік,  Жусаннан  аласа»  деп  Шалқұйрық  аттың  өте  төмен  қарай  отыра 
қалуы  мағынасында  қолданылады,  бірақ  кейіннен  халық  арасында  жуас,  тәртіпті,  ұстамды 
адамға сипаттама беретін мақал-мәтел ретінде сіңіп кеткен.Со нымен бірге халық ертегілерінде 
де қазақ халқының сөзге тоқтап, ашуынан қайта білуіне байланысты айтылған мақал-мәтелдер 
де  жетерлік.  Мәселен,  «Аяз  би»  ертегісіндегі  «Тіл  тас  жарады,  Тас  жармаса  бас  жарады», 
«Сөз тапқанға қолқа жоқ» және тағы басқа мақал-мәтелдер. Қазақ халқының мақал-мәтелдері 
қай  кезде  де  болса  да  ұрпақты  жақсылық  жасауға,  тәрбиелеуге,  адамдардың  бір-біріне 
қаталдық, жауыздық жасамауға шақырып отырған. Бұған дәлел ретінде, «Аяз би» ертегісіндегі 
«Қылышүстінде серт жүрмейді», «Біреудің қанын жүктеме», «Аға өлсе, іні –мұра», «Біреуге 
ор  қазба,  өзің  түсерсің»,  ал  «Керқұла  атты  Кендебай»  ертегісіндегі  «Өзімдікі  дегенді  білме, 
Жатсынуды  сүйме»  мақал-мәтелі  жастарды  ортақшылдыққа,  өзінің  ортасынан  бөлінбеуге 
үгіттейді.  
 
Адамға  барлық  қажеттiлiк,  ақыл-ойы  еңбек  етудi  тiлейдi,  сонда  еңбек  ету  -  өмiрлiк 
бақыт,  халық  ойлаған  арманына, алға  қойған  мақсатына  жету  үшiн  бiлiм,  еңбек,  қатаң  тәртiп 
керек  екенiн  мақал-мәтелдерден,  нақыл  сөздерден  байқаймыз.  Өнерпаздық  дәстүрiн  қыз 
балаларға  iс,  өнер  үйрету,  ер  балаларды  еңбекке,  өнерге  баулу  әрекетiмен  жалғастырып, 
тәрбиелеп  отырған.  Жастарға  үлгiлi-өнегелi  iс-әрекеттердi  үйретiп,  ойлау  жүйесiн  дамытып, 
ақыл-ой тәрбиесiн iске асырады. 
 
Көркем  шығарма  жанрларының  ішіндегі  ертегінің  рөлі  ерекше.  Есте  жоқ  көне 
заманнан  бастап  халықтың  ауыз  әдебиетінде  ең  көп  дамыған  көркем  шығарма  түрі  -  ертегі. 
Ертегіні оқу - баланы ғажайып қиялға бөлеп, шым-шытырық оқиғаға араластырып жеті қат жер 
астына,  ғарышқа  самғатады.  Ертегілердің  түрлері  мен  тақырыбы  өте  көп.  Негізінен  жан-
жануарлар,  аң-құстар,  табиғат  туралы,  адамгершілік  туралы  ертегілер  берілген.  Ертегілердің 
көбі - аударма ертегілер. 
 
Мақал-мәтелдердің  табиғатының  күрделілігі,  оның  көнелігі  мен  қолдану  аясының 
кеңдігінде. Белгілі бір жағдайға, тақырыпқа байланысты шебер айтылған ұтымды, тиісті нақыл 
сөздер  ауыздан-ауызға  көшіп,  ел  арасына  кең  тараған.  Нақыл  сөздер  бастапқы  кезде  халық 
арасында анау айтқандай, мынау айтқандай деп шешеннің есімімен қосарлана жүрген еді. Ал, 
кейін  шығарушының  есімі  ұмытылып,  ұтымды,  орынды  қолданылған  сөздер  халық  сынынан 
өтіп, өңделіп, мақал-мәтелдерге айналып кеткен.  
 
Мақал-мәтелдер  айтылатын  ойдың  мақсатын  екінші  бір  адамға  бірден  аңғартып, 
сөйлеген сөзді қысқа, тұжырымды, мағыналы етіп айтуға әсерін тигізеді. Сөз мәйегі саналатын 
мақал-мәтелдер оқушы тілін байытып, оның тілінің көркемдігін арттырып, тілін дамытып қана 
қоймай,  қазақ  тілінің  байлығын  танытып,  қазақ  тілінде  әдемі,  көркем,  мәнерлі  сөйлеуге 
қызықтырады. 
 
М.Әлімбаев  мақал-мәтелге  төмендегідей  анықтама  берген:  «Мақал-мәтелдер  – 
халықтың  моральдық  кодексі,  тәрбие  қағидасы,  атаның  артындағы  ізбасарына  қалдырған 
өнегелі  өсиеті»  [1,  10].  Мақал-мәтелде  тілдің  адам  өміріндегі  рөлі  туралы  біраз  айтылған. 
Бейнелі,  мәнді  сөз,  шешендік  өнерге  құрмет  ертеден  басталған.  Ой  шындығының  сөз  арқылы 
бейнеленуі, сөз арқылы көрініс табуы мақал-мәтелдерде мол дүние екендігі байқалады. 
 
Тәрбиенің  ең  негізі,  өзекті  мәселесі  баланы  жан-жақты  жетілдіру,  оқытушылардың 
балаларға,  студенттерге  білім  беру  ісін  тәрбиелеуден  бастау  қажет  екенін  қуаттайды.  Осы 
мәселеге  дәлел  ретінде  ғалым  С.Рахметованың  еңбегінен  үзінді  келтіруге  болады.  Ғалым 
«Қазақ  тілін  оқыту  методикасы»  атты  оқулығында  оқу  сабақтарының  мақсаты  деп 
төмендегідей мәселелерді атайды: 

 
 
175 
1. 
Идеялық-саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру; 
2. 
Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру; 
3. 
Үлкендердің  үлгілі,  ерлік  істерімен,  еңбектерімен  таныстыру  арқылы  қоғам  игілігіне 
адал  ниетпен  еңбек  етуге,  адамгершілікке,  бірін-бірі  сыйлаушылыққа,  адалдық  пен 
шыншылдыққа, кішіпейіл болуға тәрбиелеу; 
4. 
Отанымыздың мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы материалдармен танысу 
арқылы табиғатта кездесетін өзгерістер мен құбылыстарды байқай біліп, теңдесі жоқ  сұлулық 
пен көркемдікті бағалай білуге, елін, жерін қадір тұтып, сүюге тәрбиелеу  
5. 
Саналы тәртіпке, дұрыс мінез-құлық нормаларына үйрету. 
6. 
Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу және т.б. [2, 27].
 
 
Аталған оқу сабақтың мақсатында көрсетілген тәрбиелік мәні бар салт-сананың, 
ұлттық  дәстүріміз,  білім,  отбасы,  достық,  адамгершілік,  адам  баласының  мінез-құлқы, 
әсемдік  пен  сұлулық  жөнінде  мағлұмат  беруді  көздейтін,  тәрбиелейтін  мақал-мәтелдер 
таңдап алынады. 
 
Жас  ұрпақты  жағымды  мінез-құлыққа  үйретуде  мақал-мәтелдердің  тәрбиелік 
мәні  бар.  Отбасында  ата-аналар,  оқу  орындарында  оқытушылар  бала  тәрбиесінде 
лайықтап  іс-әрекет,  пікірлесу,  пікірсайыс  негізінде  өнеге  көрсетіп,  өсиет  айтады.  Осы 
ретте мынадай тәрбиелік мәні бар мақал-мәтелдер қолданылады: 
«Өнегелі өрде жүзеді,» 
«Өнерді үйрен де жирен» 
«Өмір – үлкен мектеп». 
 
Мәнді де мағыналы сөздерді, яғни, мақал-мәтелдер орынды пайдалынған оқытушы ой 
қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы тіл сабағында студентті тәрбиелейді және білімін, 
санасын арттырады. 
 
Жерді ортақ мекен, Қазақстанды ортақ Отан есебінде жақсы көру сезімін, ортақ үй мен 
елдің  табиғатына  деген  жауапкершілік  сезімі  секілді  қасиеттерін  анықтайды.  Адамның  туған 
жерге,  өскен  елге  деген  сүйіспеншілігін,  сезімін  төмендегідей  мақал-мәтелдерді  қолдану 
арқылы білдіреміз. Мысалы: «Туған жер – алтын бесік», «Туған жерге туыңды тік», «Отансыз 
адам- ормансыз бұлбұл» – деген мақал-мәтелдер дәлел бола алады. 
 
Әрбір  адамның  күнделікті  өмір  тіршілігінде  істі  ақылға  салып  отыруы  керектігін, 
онсыз  алдына  қойған  мақсат-міндетіне  жету  қиын  екендігін  айтады.  «Ақыл  азбайды,  білім 
тозбайды»,  –  деп  ақылды  болуға  үндейді.  «Адам  туа  білмейді,  жүре  біледі»,  –  деп  ізденіс 
арқылы  өзін-өзі  тәрбиелеуге  уағыздайды.  Яғни,  үнемі  өзін-өзі  тәрбиелеумен  шұғылданып,  өз 
қабілетін жетілдіруге шақырады. 
 
«Адамның басшысы – ақыл, жетекшісі талап, шолушысы ой, жолдасы  кәсіп, қорғаны 
сабыр,  қорғаушысы  –  мінез,  сынаушысы  –  халық»  деген  әйгілі  Бөгенбай  батырдың  немересі 
Саққұлақ  би.  Нақыл  сөзде  адам  еңбек  етпесе,  ілгері  баса  алмайтындығы,  кері  кететіндігі 
жөнінде айтылған. Адамға барлық қажеттілік, ақыл-ойы еңбек етуді тілейді, сонда еңбек ету – 
өмірлік бақыт, халық ойлаған арманына, алға қойған мақсатына жету үшін білім, еңбек, қатаң 
тәртіп  керек  екенін  мақал-мәтелдерден,  нақыл  сөздерден  байқаймыз.  Ертегілерде  халық 
басынан  кешкен  ғасырлар ізі  жатыр.  Оларда  еңбекші  халықтың  тұрмыс-тіршілігі,  әдет-ғұрпы, 
елдік тарихы, қилы-қилы қиын асулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
 
 
Мақал-мәтелдердiң шығу жолдары алуан түрлi. Мақал-мәтелдердi шығарушы – халық. 
Халық  тiлегiне  сай  туып  отырған  мақал-мәтелдердi  шығарушы  әуелде  жеке  кiсi  болса  да, 
авторы  ұмытылып  отырады.  Сондықтан  мақал-мәтелдi  халық  қазынасы  деп  атайды.  Мақал-
мәтелдердiң  ең  негiзгi  шығу  жолы  –  халықтың  әлеуметтiк  тұрмысына  және  экономикалық 
жағдайларына  байланысты.  Кейбір  мақал-мәтелдердің  халық  ертегілерінен,  өлең  жырлардан 
пайда болғанын да аңғарамыз. 
 
Қазақ  халқының  ерте  заманнан  берi  айналысып  келе  жатқан  кәсiбi  –  мал 
шаруашылығы.  Сол  себептен  жан-жануарлар  тақырыбындағы  ертегілерде  төрт  түлiкке 
байланысты 
мақал-мәтелдер 
жиi 
кездеседi. 
Халық 
мақал-мәтелдерiнде 
малдардың 
әрқайсысының жеке қасиеттерi айтылады: Мысалы:  

 
 
176 
“Қойдың сүтi - қорғасын 
Қойды соққан – оңбасын”. 
“Нар жолында жүк қалмас”. 
“Сиыр сипағанды бiлмейдi,  
Жаман сыйлағанды бiлмейдi”. 
“Жылқы - малдың патшасы”. 
“Ат ұстаған азабынан құтылар”.  
“Жомарт жоқтығын бiлдiрмес, 
Тұлпар тоқтығын бiлдiрмес”.  
“Ат ерiндi келер, 
Ер мұрынды келер”.  
 
Бiз  осы  соңғы  келтiрiлген  мақал-мәтелдерден,  қазақ  халқы  жылқы  малын  ардақтап, 
қастерлейтiнiн  байқаймыз.  Жылқы  малын  артық  көретiнi  сонша,  адам  бойындағы 
қасиеттерiмен  де  бейнелейдi.  Сонымен  қатар,  көбiнесе,  түпкi  мағынасы  емес,  жаңа  тұлғада 
адам өмiрiне жалғастырып айтылады.  
 
Қорыта келгенде, сөз мәйегi халық ертегілерінде мақал-мәтелдердi қолданудағы басты 
мақсат – жас бүлдіршіндерді биiк адамгершiлiкке, қайырымдылыққа, жоғары жауапкершiлiкке, 
өзiнiң  ұлтын,  халқын,  туған  жерiн,  Отанын  қастерлеп,  оған  қызмет  етуге  тәрбиелеу,  олардың 
өнер-бiлiмге  қызығушылығы  мен  ынта-жiгерiн  көтеру,  алған  бiлiмдерiн  өмiр,  табиғат 
заңдылықтарымен  байланыстыра  отырып,  қолдана  бiлуге,  олардың  ойлау  қабiлеттерi  мен  тiл 
шеберлiктерiн дамытуға, алғырлық пен ептiлiкке, әдемiлiк пен әсемдiкке, жақсылыққа, ерлiкке, 
өздерiне  және  қоғамға  қажеттi  кәсiп  түрiн  таңдай  бiлуге,  еңбекқорлыққа  үйрету  жастар 
өмiрiнде ең қажеттi мәселе болып есептеледi.  
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. Алматы: Рауан, 1994ж.  
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. 2-ші басылым, А., 1991 ж. 
3.  Қазақ  балалар  әдебиетінің  хрестоматиясы.  1-кітап.  Құрастырған  Шеген  Ахметов.  Арман  баспасы, 
2004ж. 
4. Радлов В.В. Ел қазынасы – ескі сөз. –А.,1994. 
5. Уәлиханов Ш. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы, 1991
 
 
 
УДК 81-13:801.8 
Шахин Айгуль Акинжановна 
ТЕРМИНОСИСТЕМА КАК ДИНАМИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА 
 
 
Аннотация 
 
Терминологическая 
активность 
в 
каждой 
сфере 
напрямую 
зависит 
от 
продуктивности отрасли, в которой создаются новые понятия. Терминосистема, являющаяся 
динамической  структурой,  способной  к  совершенствованию  и  развитию,  на  каждом  этапе 
своего  формирования  представляет  собой  лингвистически  зафиксированную  совокупность 
понятий.  Созданная  Л.Н.  Гумилевым  терминосистема  обладает  широким  диапазоном 
номинативных средств для передачи нюансов близких по значению понятий.
 
 
Ключевые слова: терминосистема, механизмы терминообразования, термины 
 
 
Аңдатпа 
 
Әрбір  саладағы  терминологиялық  белсенділік  жаңа  ұғым  беретін  салаға  тікелей 
байланысты  болып  табылады.  Дамуға  және  жетілуге  қабілетті  динамикалық  құрылым 
болып  табылатын  терминдер  жүйесі  лингвистикалық  ұғымдардың  жиынтығының 
қалыптасуына мүмкіндік береді. Л.Н.Гумилевтің терминдер жүйесі мағынасы жағынан ұқсас 
ұғымдарды беру үшін номинативтік құралдардың кең диапазонын құрайды. 
 
Тірек сөздер: терминдер жүйесі, термин жасаудың тетігі, терминдер. 
 
 

 
 
177 
 
Summary 
 
Terminological activity in each area depends on the productivity of the industry in which to 
create  new  concepts.  Terminological,  is  a  dynamic  structure,  capable  of  improvement  and 
development,  at  every  stage  of  its  formation  is  a  fixed  set  of  linguistic  concepts.  Created  by  LN 
Gumilev terminological has a wide range of nominative means for transmitting the nuances of similar 
value concepts. 
 
Key words: system of terms, terminological mechanisms of terms formation, the terms. 
 
 
В  современном  мире  практически  каждые  25  лет  количество  научных  дисциплин 
удваивается,  поэтому  актуальность  изучения  терминов  обусловливает  необходимость 
упорядочения  терминосистем.  Удачные  термины  соответствуют  требованиям,  которые  к  ним 
предъявляют,  и  способствуют  развитию  науки.  В  то  же  время  неудачно  подобранный  термин 
может привести к стагнации в расширении знаний науки. 
 
Способы  образования  терминов  являются  одной  из  основных  проблем  лингвистики, 
несмотря на разностороннюю изученность этого вопроса. Общепринятым считается мнение об 
образовании  терминов  на  основе  естественного  языка.  Основным  источником  образования 
новых  научных  терминологических  единиц  в  настоящее  время  называют  сформировавшиеся 
логико-философские  и  математические  терминологические  системы,  терминологии  новых 
отраслей знаний и областей человеческой деятельности. 
 
То есть, новые термины  появляются  из подходящего к  данной ситуации знака из  уже 
имеющихся  языковых  единиц,  которые  входят  в  другие  терминосистемы,  или  на  базе 
имеющихся слов и словосочетаний с новым обозначением.  
 
Классификаций основных механизмов образования новых терминов существует очень 
много,  однако,  в  основе  каждой  из  них  можно  выделить  следующие:  морфологический, 
синтаксический,  семантический  и  заимствования.  При  морфологическом  способе  новый 
термин 
создается 
путем 
аффиксации, 
словосложения. 
Синтаксический 
механизм 
терминообразования  формирует  терминологические  словосочетания.  Семантический  способ 
позволяет  в  качестве  термина  употреблять  слова  или  словосочетания  общеупотребительного 
языка  с  приданием  им  нового  смысла.  Заимствования  слов  и  словосочетаний  происходят  из 
общеупотребительной  лексики  и  других  терминосистем,  а  также  из  других  языков,  особенно 
если эти языковые единицы являются интернационально признанными. 
 
Терминологическая активность в каждой сфере напрямую зависит  от продуктивности 
отрасли,  в  которой  создаются  новые  понятия  [1,  4].  Во  второй  половине  прошлого  столетия 
возникает  новое  научное  направление  этнология,  выросшее  из  описательной  науки 
этнографии.  Большой  вклад  в  развитие  этнологии  внес  известный  ученый  –  историк,  географ 
Л.Н.  Гумилев.  Все  созданные  им  основные  этнологические  понятия  сформированы  в  новую 
терминосистему.  Терминосистема,  являющаяся  динамической  структурой,  способной  к 
совершенствованию  и  развитию,  на  каждом  этапе  своего  формирования  представляет  собой 
лингвистически  зафиксированную  совокупность  понятий.  Созданная  Л.Н.  Гумилевым 
терминосистема обладает широким диапазоном номинативных средств для  передачи нюансов 
близких  по  значению  понятий.  Термины  в  трудах  Л.Н.  Гумилева  служат  не  только  для 
обозначения новых объектов и явлений, но и участвуют в приращении знания.  
 
Изучение  словаря  этнологических  терминов  показало,  что  образование  новых 
терминов  у  Л.Н.  Гумилева  подчиняется  определенным  закономерностям.  Из  всех  возможных 
вариантов  терминообразования  он  выбирает  те,  которые  способны  с  наибольшей  точностью 
отразить суть того объекта или явления, которые необходимо номинировать. Исходя из этого, 
очевидно,  что  проанализировать  значение  конкретного  термина  возможно  только  на  базе 
когнитивного анализа, включающего исследование системных значений и лексических единиц. 
 
Л.Н.  Гумилев,  кроме  использования  существующих  слов  естественного  языка, 
стремится  для  номинации  чего-то,  не  имеющего  еще  названия,  конструировать  новые 
собственные  слова,  что  помогает  ему  избегать  при  передаче  информации  ненужных 
ассоциаций.  Например,  Л.Н.  Гумилев  вводит  термины  пассионарность,  комплиментарность, 
пассеизм и многие другие.  

 
 
178 
 
Наиболее распространенным в произведениях Л.Н. Гумилева является семантический 
путь  терминообразования.  Семантический  способ  образования  терминов  заключается  «в  том, 
что разные значения одного и того же слова превращаются в разные слова, осознающиеся как 
этимологически  самостоятельные  и  зависимые,  или  в  том,  что  за  существующем  в  языке 
словом закрепляется значение, которое с ранее ему свойственным как производное и основное 
не  связано»  [2,  259].  Можно  утверждать,  что  именно  этот  способ  образования  в 
общелитературном  языке  и  терминологии  является  частью  единого  процесса  семантической 
деривации  литературной  лексики  русского  языка.  Семантический  способ  образования 
терминологии, исконный в русской терминологии, активен и в современном русском языке [3, 
120].  
 
Термины,  образованные  семантическим  путем  отличаются  меткостью,  краткостью, 
более  понятны  для  читателя.  Например,  обращает  на  себя  внимание  новый  исторический 
термин  событие.  В  произведении  Л.Н.  Гумилева  «Этногенез  и  биосфера  Земли»  событие  – 
это  разрывы  системных  связей  [4,  609].  В  толковом  словаре  русского  языка  Д.Н.  Ушакова 
данная  лексема  трактуется  следующим  образом:  событие  –  то,  что  произошло,  то  или  иное 
значительное явление, факт общественной, личной жизни [5, 479].  
Термин идеал, введенный  Л.Н. Гумилевым, означает - далекий прогноз, иногда иллюзия 
[6,  606].  Данное  определение  существенно  отличается  от  общепринятого  понимания  этого 
слова  –  высшая  трудно  достижимая  степень  совершенства  в  чём-нибудь,  мыслимый  предел 
стремлений,  желаний.  //  Лучший,  самый  совершенный  образец.  //  Высшая,  руководящая  всей 
деятельностью цель, то, к чему человек стремится [4, 236]. 
По  Л.Н.  Гумилеву,  ностальгия  –  ощущение  несовместимости  с  иным  этническим 
полем[4, 544]. В общелитературной лексике слово «ностальгия» обозначает тоску по родине.  
Как  видим  из  приведенных  примеров,  слова  общелитературной  лексики  включаются  в 
терминосистему  и  закрепляются  в  ней,  т.е.  мы  наблюдаем  становление  новой  лексической 
единицы  как  термина.  Такие  термины  возникают  в  результате  сопоставления  понятий  из 
разных  сфер,  и  это,  согласно  исследованиям  Л.В.  Ивиной,  относят  к  одному  из  недостатков 
подобных  терминов.  Однако  именно  умение  привлекать  яркие,  нередко  парадоксально 
звучащие  слова  и  словосочетания  из  различных  семантических  сфер  расширяет  возможности 
терминообразования и позволяет с наибольшей образностью номинировать новые понятия. 
Л.Н.  Гумилев  в  своих  научных  трудах  применяет  также  синтаксический  механизм 
образования  терминов.  Например,  он  образует  целый  ряд  терминологических  словосочетаний 
от термина пассионарность - пассионарная индукция, пассионарное напряжение, пассионарное 
поле,  пассионарный  импульс,  пассионарный  признак,  пассионарность  как  энергия, 
пассионарность как характеристика поведения и др. 
С термином «этнический» создано десять терминологических сочетаний:  

 
 
179 
 
 
Имеет 
место 
в 
работах 
Л.Н. 
Гумилева 

жүктеу/скачать 4,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: