Vi халықаралық конференция 1
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдебиеттер тізімі Базылхан Б. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. -Ҿлгий, 1973.- 216 бет. Есенқҧлов А. Кҿне тҥркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. -Алматы: Ғылым, 1976. - 239б. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. -Москва: Наука, 1966.-434с. Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1973. -89 бет. Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков. –Москва, 1953. Т.1. -220 стр. Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. -Абакан, 1941. -307с. Қазіргі қазақ тілінің сҿзжасам жҥйесі. -Алматы: Ғылым, 1989. -368 бет.
VI Халықаралық конференция
248 КӨНЕРГЕН АТАЛЫМДАРДЫҢ ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУЫ Ҿтемісова Гҥлмира Жеткергенқызы Халықаралық Бизнес Академиясы, Тілдер кафедрасының доценті м.а., филология ғылымдарының кандидаты, Тҥркісіб ауданы, МОПРА №3 ҥй, 050003, Алматы, Қазақстан Тҥйіндеме Уақыт ҿте келе сҿздің атау болып қалыптасуындағы бейнесі, уҽжі солғынданып, тіпті, бҧрынғы мағынасы тасаланып, ҧмытылады. Сондықтан бҧл мақалада кҿнерген аталымдарды да басқа тілдік қҧбылыстардан ажырататын негізгі белгілерін уҽжділік теорияларына сҥйеніп, анықтауға болатындығы баяндалады. Бір кезде тіпті ҧмытылып кейінгі ҧрпақтарға тҥсініксіз кҿнерген аталымдар ҽртҥрлі себептермен лексиканың активті қҧрамына қайта оралып, кҥнделікті тҧрмысқа жиі қолданылатын дҽрежеге жетіп, активтенеді. Ескере кететін қҧбылыс, кҿнерген аталымдардың сол дҽуірде бірнеше мағынасы болған, ал қазір қайтадан қолданысқа енген кҿнерген аталымдардың бір ғана мағынада қолданылатыны немесе бір ҧғымды білдіретін кҿнерген аталымдардың бірнеше жаңа мағыналары кездеседі. Бҧл қҧбылысты анықтау ҥшін Ерімбет пен Нҧртуған шығармалары жҽне қазіргі баспа беттерінен мысалдар келтірілді. Кілтсөздер: кҿнерген аталымдар; уҽж; уҽжділік; ҽдеби шығарма; ақын-жыраулар; баспа беттері; сҿздердің кҿнеруі; сҿздердің қайта жаңғыруы; зерттеушілер. 1. Кіріспе Сҿз мағынасының ҿріске тҥсуі қоғамның дамуымен бірге жҥріп отыратын қҧбылыс. Белгілі тарихи кезеңдер мен уақыт сол кеңістікке сай ҧғымдық жаңалықтар ҽкеледі. Жаңадан танылған ҧғымдар тілде тҥрлі тҽсілдер арқылы, соның ішінде сҿз мағынасының ҿзгеруі, жаңаруы арқылы іске асады. Сҿз мағынасының ҿзгеруін тілімізде соңғы кезеңдерде бҧрыннан сҿздік қорымызда бар атаулардың қолданыс аясы тарылып, бір кездердегі кҿнерген (архаизм) делінген аталымдар жаңа мағынаға ауысып, тілдік айналымға кіре бастағанынан да кҿруге болады.
семасиологияның белгілі заңдылықтары бойынша жасалады. Оның бастылары: ҧқсату заңы (метафоралану); функционалдық семантика заңы, бҿлшектің бҥтінге айналу заңы; мағыналардың кеңеюі мен тараюы» деген секілді заңдылықтардың негізінде жҥзеге асатындығын атайды (Кеңесбаев І., Мҧсабаев Ғ. 1975).
халықтық лексикадағы лексемалардың мағыналарының ҿзгеріске тҥсуінен жасалады (Аханов К. 1993) деген тҥйін жасайды.
сҿздің тҧлғасын ҿзгертпей-ақ бҧрыннан белгілі мағынасының ҥстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуын айтамыз. Ал, сҿз мағынасының тарылуы тарихи, қоғамдық, ҽлеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сҿздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді» (Қалиев Ғ., Болғанбаев Ҽ. 2006) деп нақты тҧжырымдайды.
VI Халықаралық конференция
249 Халықтың ауызекі сҿйлеу тілін, ғасырлар бойы шыңдалған ауыз ҽдебиетін, сондай-ақ ҿзіне дейінгі жҽне ҿзіне тҧстас қаламгерлер ҥлгілерін жақсы біліп, солардың тілін сарқа пайдаланған ақын-жыраулар ҿз лексиконына қазақ тілінде бҧрынырақ қолданылып, ҿз заманында кҿнерген немесе кҿнере бастаған аталымдарды да шебер енгізген. Мысалы, Сен
қҧрамда мағынасы бҧрынғы мағынасынан алшақтап, кҿмескіленген, тҥп-негіз мағынасы – ақындар ҿмір сҥрген тҧста кӛрнекті, кӛрсетерлік, мақтанарлық, анық деген мҽнді білдірген. Кейіннен зайыр – мағыналық дамуға тҥскен: тәуелсіз, кҥмәнсіз деген мағынада жҧмсалған. Қазақ тілінің сҿздігінде «зайыр», «зайыры» жҽне «зайырлы» сҿздерінің мағынасы айтылған:
(Қазақ тілінің сҿздігі. 2008). Араб тілінде заһирун (блестящий, яркий, цветущий, прекрасный) жарқын, анық, айқын, тамаша, кӛркем деген мағынада қолданылады (Арабско-русский словарь. 1958). Келтірілген деректердегі аталымдарға (зайыр) уҽж (себеп, негіз) болған негізгі қасиеті, олардың ерекшелік, айрықшалық белгісінің болуы жҽне олардың кӛзге кӛрсетерлік қасиетін кҿрсетеді, яғни ономасиологиялық белгісі уҽжі жҽне атаудың жасалуында ішкі мағыналық ҥйлесімі мағына мен тҧрпатының қалыптасуына, сҿйтіп аталымның таңбалануына себеп болған. Шынында да мҧндағы зайыр сҿзі қазір жоғарыда келтірілген шығармалардағы мағынасында қолданылғандай еркін қолданылмайды. Қазақстан ҿз алдына тҽуелсіз мемлекет болғалы кешегі кҿнерген аталым қолданысқа қайта ене бастады. Қазіргі тілімізде зайыр сҿзі бҧрынғы тар мағынасында емес, зайыр зат есіміне -лы, сын есім тудыратын жҧрнақ жалғанған тҥрінда (формасында) кең мағынада қолданыс табуда. Мысалы, зайырлы
мағынаны білдіреді. Зайыр сҿзінің мағыналық ҿрісі: анық, кҥмәнсіз, дәл, нақты, ашық деген синонимдік қатар тҥзеді. Зайыр сҿзінің ҿзек семасы анық деген сҿздің негізінде пайда болған.
Ақындар шығармаларында «байрақ» сҿзі ҽртҥрлі мағынада қолданылып, ҿлең жолдарын ажарландыра тҥскен. Байрақ – ертеде мемлекеттік және әскери санаттарда және жаугершілікте қолданылған культтік атрибут, басқарушылардың лауазымы мен билік дәрежесінің белгісі. Оны Ел билеушілері мен қолбасшылары қатысқан салтанатты рҽсімдерінде, сондай-ақ, шайқас пен ҽскери жорықтарда арнайы тағайындалған байрақшылар кҿтеріп жҥрген. Байрақ тҥп-негізін алғашқы қауымдық қоғамда тайпа кҿсемдерінің билік белгілері болған ағаш таяқ пен асатаяқтан алады. Ал атаудың мҽні «ағаш сапқа орнатылған дəреже, белгісі» деген мағынаны білдіреді. Бҧл сҿз шығыс славян тілдеріне де енген. Байрақ тҥріктер мен шығыс жҧрттарда XVII-XVIII ғасырларға дейін қолданыста болған. Байрақтың басына рҽміздік заттар мен билеуші топтың дҽрежесін білдірген зат тағылған: ханның дҽреже белгісі – мата бау, қабыланның қҧйрығы болса, ҽскербасыларынікі ат пен қодас қҧйрығы болған, ҧшар басына айдаһар, бҿрі басы, найза кескіні орнатылған. Мҽселен, Нҧртуған ақынның «Қарасай-Қази» дастанында «байрақ» кҿнерген аталымның тҿрт тҥрлі семантикалық мағынасы қолданылған: І Ат бҽйгесінде мҽре сызығына қадалған ағашқа орнатылған жеңіс белгісі. М: Жҥйрік деп айтып болмайды, Байраққа озып келмесе.
жарыс тҥрі. М: Байраққа қосса жҧрт шулайды: «Салторы жалғыз келер!» деп. ІІІ Экспр. Жеңіс. Жеңіске жету ҥшін бар кҥшін салу, басын тігу. М: Екі арыстан алысты,
Бҽйгедегі асыл арғымаққа мҽреге тез жету ҥшін айтылған демеу сҿз. М: Сен болсаң асыл VI Халықаралық конференция
250 арғымақ, Бәйгеде тҧрған мен байрақ. Қазақ тілінің сҿздігінде «байрақ», «байрақты» сҿздеріне анықтама берілген: Байрақ – жалау, ту. Ала байрақ (кҿне) – сырт киімдік жолақ мата, кездеме. Байрақты – 1) байрағы бар, байрақ тігілген; 2) Ауыс. таңдаулы, жақсы (Қазақ тілінің сҿздігі. 2008). Осы сияқты қазақ тілінің тҥсіндірмелі сҿздігінде де екі сҿздің мағынасы айтылған: Байрақ – шағын мӛлшерде істелген жалау; Байрақты – сын. байрағы
ескерткіштерінде батрақ (учига махсус ипаклик осилган еғочки аскар жанда шу билан узини белгили қилади) ҧшына ерекше жібек ілінген ағаш, әскер ҧрыста ӛзін осымен белгілі
Сҿздікте берілген ала байрақ − мата-кездеме атауы. Ал қазіргі тіл қолданысында «көк байрақ» тіркесі кездеседі. «Көк байрақ» − мҧнда тудың матасының тҥсі кҿк болғандықтан, көк сын есімі байрақ зат есімімен тіркесіп келіп заттанып кетіп отыр. Бҧған бір мысал, 2008 жылғы тамыз айында шыққан «Сыр бойы» басылымында «Байрақты бҽсекедегі толағай табыс болашақта биік белестерге бастайды» деген атпен жазылған мақалада зіл темір кҿтеруден екі дҥркін ҽлем чемпионы Илья Илиннің сҿйлеген сҿзі: Қҧрметті жерлестер!
бойы. 2008). Аталған деректердегі аталымға уҽж болған негізгі ерекшелік қасиеті, олардың матадан
ономасиологиялық белгісі уҽжі жҽне аталымның жасалуында ішкі мағыналық ҥйлесімі мағына мен тҧрпаттың қалыптасуына, сҿйтіп, аталымның таңбалануына себеп болған. Сондай-ақ, Нҧртуған мен Ерімбет қазақтың ҿткен ғасырлардағы заң жҥйесін ҽңгіме еткен жырларында жарғы//шарғы (Жеті жарғы) термині еркін қолданады. Мысалы, Зор дӛһімет
(Нҧртуған). Мҧндағы «жарғы» термині қазақ қоғамының ҽкімшілік заңдарының жинағы деген мағынада қолданылып тҧр. «Жарғы» кҿнерген аталымын қазіргі баспа беттерінде де кездестіруге болады. 2008 жылы шыққан «Жас қазақ» газетінде «Жарғыны жыртқан Мергенов» деген атпен мақала жарияланған. Онда: Амандос Ақанов бастаған топ, одақтың жарғысын аяқ асты етіп, суретшілердің қҧқығын табанға таптап отырған Мергеновты сотқа бермекші. Қазақстан суретшілер одағы қазір адасып жҥр, ӛзінің жарғысы бойынша 100 пайыз жҧмыс істеп отырған жоқ, − деді Айнабек Мыңжасарҧлы (Жас Қазақ. 2008). Қазақ тілінің сҿздігінде «жарғы» сҿзінің екі мағынасы тҥсіндірілген: І Жарғы – кӛне. Қазақ қоғамының әкімшілік заңдарының жинағы. ІІ Жарғы – белгілі бір ҧйымды қҧрудың, ҧйымдастырудың, оның тәртіптерінің ережелер жинағы (Қазақ тілінің сҿздігі. 2008). Келтірілген деректердегі аталымның жасалуына заң, ереже – уҽжділік негіз болған. Мысалы, Кебенек ерді танытпас, Топқа тҥсіп сыналмай. Дауымыз біздің бітпей тҧр, Бір-
қазір экономикалық термин ретінде қалыптасқан. Қазақ тілінің тҥсіндірмелі сҿздігінде «қҧн» сҿзінің екі мағынасы тҥсіндірілген: І Қҧн − тарихи. ерте кезде кісі ӛлтірген адам
тҥсіндірме сҿздігі. 2008). VI Халықаралық конференция
251
«Егемен Қазақстан» газетінде мынадай мҽтін бар: «Тауарлар импортын қосылған құн салығынан босату ережелерін бекіту ережесі «Салық және бюджетке тӛленетін басқа да міндетті тӛлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Кодексінің (Салық Кодексі) (бҧдан әрі – Кодекс) 255-бабының 2-тармағына сәйкес әзірленді және тауарлар импортын қосылған құн салығына босату тәртібін айқындайды (Егемен Қазақстан. – 2009). Бҧл ҥзіндіде «қҧн» кҿнерген аталымның туынды мағынасымен, яғни белгілі затқа берілген баға мҽнінде қолданылып тҧр. Парсы тілінде хун – қан деген сҿз (Персидско- русский словарь. 1960). Сҧлтан билеген кезде ескі тҽртіп ҥстемдік етті. Кісі қолынан біреу қаза тапса қанды қанмен жуып ҿлтірген жақтан да адам ҿлетін болған. Бірақ кейінгі кезде ҿлген адамның қанының бағасын тҿлеуге де мҥмкіндік берді. Осыны қҧн дейді. «Қан бағасы» деген ҧғым. Келтірілген тілдік деректердегі аталымға уҽж болған ортақ белгісі тӛлем немесе баға
Сонымен қатар Нҧртуғанның «Мҽулімнияз–Едіге» дастанында мынадай жолдар кездеседі: Артыңнан барған Жанбайға, Ӛкпелепсің хандарға. Халық-қалия, қарындас, Жасы жеткен шалдарға. Нҧртуған қарындас сҿзінің кҿнерген мағынасын 2–3 жерде қолданып, бҧл атауды туысқан, ағайын, бір жҧрттың (рудың, тайпаның) адамы сҿздерінің синонимі ретінде келтіреді. «Қарындас» сҿзінің кҿне мағынасын басқа ақын-жыраулар шығармаларынан да кҿре аламыз. М: Тар қолтықтан оқ тисе, Тарыққанда қайрылар Қарындасым менде жоқ, − (Махамбет). Жайыңды білген қарындас, ол қарындас әм жолдас (Шалкиіз). Қазақ тілінің сҿздігінде осы тҥбірге қатысты ҥш тҥрлі мағынасы кҿрсетілген: І Қарындас –
тҥркі тілінде, ежелгі қазақ тілінде, қазіргі кейбір тҥркі тілдерінде бҧл тҥбір «туысқан, бір тектен шыққан адамдар» мҽнін білдіреді. Дегенмен, қарындас сҿзінің о бастағы «ағайын,
соңғы мағыналар ығыстыра бастады да, қарындас варианты осы кҥнгі «бірге туған кіші қыздың ағасына туыстық қатынасын», болмаса «жасы ҥлкен ер адамның әйел балаға айтатын қаратпа сӛзін» білдіріп, мағынасы тарылған. «Қарындас» сҿзінің «ағайын, туысқан» мағынасы мақал-мҽтелдерде сақталған. Мысалы, «Ауру – астан, дау – қарындастан», «Қарындасың жоқ болса, жауда қалар жалғыз бас». Жоғарыда келтірілген деректерде «қарындас» аталымының ортақ белгісі туыс адамға қатысты айтылуы негізгі уҽж болған.
Қорыта келгенде, кҿнерген аталымның ішкі мағыналық қҧрылымы мен уҽжділігі арасындағы гносеологиялық тҧрғыдан да, қолданыс тҧрғысынан да елеулі айырмашылық бар: - тіл арқылы аталатын заттың немесе қҧбылыстың белгілерін белгілеу актісі арқылы жаңа аталымды жасауға қатысатын тілдік бірліктер; ішкі мағыналық қҧрылым – негіз, уҽжділік – кҿнерген аталымның туынды мағынасын қалыптастыратын ҥрдіс, ол – сҿзжасамның нҽтижесі. - ішкі мағыналық қҧрылым – кез келген кҿнерген аталымның жҥйелі сипаты. Уҽжділік сҿзжасамда қосымша сипат алады, яғни уҽжділік бірде бар, бірде жоқ. - кҿнерген аталымдардың уҽжділігі – ішкі мағыналық қҧрылым мен мағынаның арасындағы арақатынастың нҽтижесі. - кҿнерген аталымның уҽжділігі синхрония қҧбылысы, ал ішкі мағыналық қҧрылым – тілдік бірліктердің тҥптҿркінін (этимонын) ашуға мҥмкіндік жасайды.
VI Халықаралық конференция
252 - кҿнерген аталымдардың ішкі мағыналық қҧрылымындағы уҽжділік негіздің тасалануынан, мағыналардың кҥңгірттенуінен, ҿшуінен метафоралану арқылы кҿнерген аталымдардың жаңа мағыналары пайда болады. Кҿнерген аталымдарды жан-жақты талдай келе, мынадай тҧжырымдамаға тоқталған жҿн: - кҿнерген аталымдардың астарында уҽж жатады, уҽжділік аталымның пайда болуына негіз болады; - кҿнерген аталым негізіне себепші уҽжділіктің бір белгісі тҥрткі болу керек; - уҽжділік белгілерге: пішін, тҥс, қызмет, кҿлем, сапа, мҿлшер, орын т.б. жатады; - ҽрбір кҿнерген аталымның семантикалық қҧрылымында уҽжділік ерекшеліктері ҽртҥрлі қалыптасқан. Дегенмен, кҿнерген аталымның лексикалық мағынасының қалыптасуына заттық белгілер, сол аталымның уҽждемесіне негіз болғандығы айқын аңғарылады.
Кеңесбаев І., Мҧсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Мектеп, 1975. – 315 б. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. − Алматы: Санат, 1993. – 496 б. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ҽ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А.:«Сҿздік– Словарь»,2006. –356б. Қазақ тілінің сҿздігі. − Алматы, 2008. − 824 б. Арабско-русский словарь, − М., 1958. – 1020 б. Қазақ тілінің тҥсіндірме сҿздігі. − Алматы, 2008. – 656 б. Байрақты бҽсекедегі толағай табыс болашақта биік белестерге бастайды. // Сыр бойы. − 2008 . − № 176-177. − 1 б. Тауарлар импортын қосылған қҧн салығынан босату ережелерін бекіту ережесі. // Егемен Қазақстан. − 2009. − 1 қаңтар. − 5 б. Мыңжасарҧлы А. Жарғыны жыртқан Мергенов. // Жас Қазақ. − 2008, 1 қараша . − № 46. − 3 б. Персидско-русский словарь. − М., 1960. – 1236 б. Аннотация. Этой статье выбраны устаревшие названия, встречающихся в языке поэтов, и сделаны этимологический анализ особенностям их мотивации.
In this article, selected older titles found in the language of poets, and made an etymological analysis of the characteristics of their motivation.
VI Халықаралық конференция
253 О ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ЭЛЕМЕНТАХ В ДЕЛОВОЙ ПИСЬМЕННОСТИ ПЕТРОВСКОЙ ЭПОХИ Н.И. Гайнуллина Университет имени Сулеймана Демиреля, г. Алматы, Республика Казахстан, e-mail: 3763458@mail.ru Резюме В статье обосновывается положение о том, что русская беллетристика в современном понимании этого термина во многом опиралась на опыт эстетико-прагматических установок адресанта делового текста конца XVII – начала XVIII вв. в условиях секуляризации русского общества Нового времени.
синхронии языка; нарратив; литература; письменность; эволюция.
Вопросы, связанные с художественными (а значит экспрессивными, изобразительными) элементами, которыми располагает русский язык, в лингвистических и литературоведческих трудах решаются неоднозначно в зависимости от того, какие тексты и какого жанра попадают в поле зрения исследователей. Утвердившимся представлением, ставшим традиционным для филологической, в том числе и диахронической науки, выступает понимание художественности текста применительно прежде всего к беллетристическим произведениям, где на первый план, как известно, выходит стилистика художественной речи с ее индивидуально-авторским началом как основной чертой такого рода письменного текста. Думается, связано это с аспектом рассмотрения соответствующей проблемы, в частности с зависимостью от синхронного либо диахронического взгляда на любой письменный текст, в том числе и нарративный, которым располагает исследователь. Вот почему проблема художественности любого письменного текста должна рассматриваться как проблема историческая, диахроническая, а следовательно, динамическая и потому меняющаяся, эволюционирующая по своей сути. И решаться она должна в зависимости от подобной позиции, позволяющей более объективно подходить к трактовке того или иного материала, которым исследователь располагает.
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|