«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»
жүктеу/скачать 8,82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мухтабар Нурмухамидова (Гулистан, Узбекистан)
- Адабиётлар
- Мухтабар Нурмухамидова, Д.И. Раимов (Гулистан, Узбекистан) РАҚОБАТБАРДОШЛИКНИНГ ИЖТИМОИЙ
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.
Тошмуродов Т. Солиқлар. Изоҳли луғат. Тошкент: Меҳнат, 2003, 184 - б. 2.
Толкушин А.В. Налоги и налогообложение: Энциклопедический словарь. М.: 2000.
3. Хван Л.Б. Солиқ ҳуқуқи. Тошкент: Сонсаудитинформ, 2001. 432 - б. 4.
Яҳёев Қ.А. Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти. Тошкент: Фан ва технологиялар маркази, 2003. 247 - б .
Мухтабар Нурмухамидова (Гулистан, Узбекистан)
Бозор иқтисодиёти муносабатларига босқичма ‒ босқич ўтиш, тармоқлар иқтисодиётининг жадал ривожланиши ва унинг самарадорлигини таъминлашда инвестициялар катта иқтисодий ахамиятга эга. Бугунги кунда инвестицияларни бозор иқтисодиётига мослаштириш ва инвестицион фаолиятни бошқариш ўзгача ёндашишларни талаб этмоқда. Чунки, хўжалик юритишнинг замонавий йўлини танлаш инвестицион сиёсатни ҳам тубдан ўзгартиришни талаб қилади.
«Инвестиция» тушунчасидан бу сўзнинг ҳам кенг маъносида, хам тор маъносида фойдаланилади. «Инвестиция» сўзи инглизчадан олинган бўлиб, «маблағ солиш» деган маънони билдирадиУнинг мазмуни ва мохиятини бир маънода таърифлаш жуда қийин. Иқтисодий фаннинг турли бўлимларида, шунингдек, амалий фаолиятнинг турли йўналишларига тадбиқан маблағ солиш соҳалари ва объектларининг ҳусусиятларидан келиб чиқиб, унга, бу атамага, турли маъно берилмоқда.
«Инвестиция» тушунчасининг мазмуни Ўзбекистон Республикасининг «Инвестиция фаолияти туғрисида»ги Конунда «Иқтисодий ва бошқа фаолият объектларига солинадиган моддий ва номоддий неъматлар ва уларга булган ҳуқуқлар» сифатида таърифланади.Шу билан бирга инвестицияларни қуйидаги йўллар билан амалга ошириш мумкин:
‒ юридик шахслар тузиш ёки уларнинг устав жамғармаларида (капиталларида) улушли иштирок этиш, шу жумладан мол ‒мулкни ёки акцияларни олиш;
‒ қимматли қоғозларни, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси резидентлари томонидан эмиссия қилинган қарз мажбуриятларини олиш;
‒ концессияларни, шу жумладан табиий ресурсларни қидириш, ишлаб чиқиш, қазиб олиш ёки улардан фойдаланишга бўлган концессияларни олиш;
‒ мулк ҳуқуқини, шу жумладан улар жойлашган ер участкалари билан биргаликда савдо ва хизмат кўрсатиш сохалари объектларига, турар жойларга мулк ҳуқуқини, шунингдек, ерга хамда бошқа табиий ресурсларга эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш (шу жумладан ижара асосида фойдаланиш) ҳуқуқини қонун хужжатларига мувофиқ олиш.
уй ‒жой фондини, товар заҳираларини устириш ва шу кабиларга қилинган чиқимларнинг бир қисми, яъни ялпи ички маҳсулотнинг капитални ўстиришга қаратилган ва жорий даврда ишлатилмаган қисмини тушунадилар.
Макродаражада ва ишлаб чиқариш назариясида инвестициялар деганда янги капитални, шу жумладан ишлаб чиқариш воситалари ва интеллектуал салоҳиятни такрор ишлаб чиқаришни ташкил жараёни назарда тутилади.Умуман иқтисодиётда инвестициялар капитал жамғариш жараёни сифатида шарҳланади. Сўнгги таърифда асосий мезон сифатида бўлажак инвесторлар ва улар билан боғлик хатарлар акс эттирилади.
Амалиётда инвестициялашга турли хил ёндашувлар мавжуд. Улардан бири аниқ мақсадларга эришишга йўналтирилган ҳаракатларни синчковлик билан режалаштиришдан иборат бўлса, бошқа бири биринчисига тескари равишда таваккалчилик асосида қарорлар қабул қилишга асосланади.
Пул маблағлари жорий эҳтиёжларни қондириш учун сарф этилиши керак эмас, инвестицияларнинг мақсади ‒ жорий пул маблағларидан келгусидаги эҳтиёжларни қондириш учун фойдаланишдир.
Инвестор дастлабки шартларни бажариб бўлгандан сўнг, инвестициялашнинг мақсадларини ‒ кутилаётган даромадлилик даражаси билан боғлиқ инвестициялашнинг аниқ муддатларини, ўлчамларини, шаклларини ва таваккалчиликни аниқлаб олиши лозим. Молиявий инструментни танлашдан олдин, қўйилма (сармоя) қўйиш нуқтаи назаридан баҳолашни ўтказиши лозим. Баҳолаш жараёнининг натижаси ушбу молиявий инструментнинг даромаддилик, таваккалчилик ва нархнинг аниқ ўлчамлари бўлиши лозим.
Пул қўйиш вариантини танлаш жуда муҳимдир, чунки бу пайтда инвесторнинг кейинги фаолияти босқичлари аниқланади ва бунга режалаштирилган мақсадларга эришиш кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади.Энг яхши вариант сифатида энг юқори даромадлилик даражасини таъмин этилиши шарт эмас; таваккалчилик ва солиққа тортиш шартлари каби кўрсаткичлар ҳам сезиларли ўрин тутиши мумкин.
Иқтисодиётнинг самарадорлигини оширишда ва тараққиётида инвестиция катта роль ўйнайди. Бу ерда «ялпи инвестиция» ва «соф инвестиция»ларни ажратишади.
«Ялпи инвестиция» бу ‒маълум вақт мобайнида янги қурилиш, ишлаб чиқариш воситалари харид қилиш ва бошқа товар ‒моддий заҳираларни кўпайтириш мақсадида жалб этилган умумий маблағлар миқдори тушунилади.
«Соф инвестиция» деганда эса ‒маълум вақт мобайнида сарфланган ялпи инвестиция маблағларидан амортизация ажратмалари айириб ташлангандан кейин қолган сармоялар тушунилади.
Сармояларни жалб этиш муддатларига кўра‒ қисқа муддатли ва узоқ муддатли инвестицияларга бўлинади. Қисқа муддатли инвестициялар ‒ одатда бир йил муддатгача киритилиб (бунда қисқа муддатли депозит жамғармаларга маблағ қўйиш, қисқа муддатли жамғарма сертификатлари харид этиш) каби воситалар орқали амалга оширилади.
Узоқ муддатли сармоялар киритиш эса ‒ 1 йилдан ортиқ муддатларга амалга оширилади. Амалиётда узоқ муддатли инвестициялар бир қатор бўлакларга ажратилиб ўтилади. Йирик инвестицион лойихалар одатда муддатларига қараб 2‒ 3 йилгача; 3 ‒ 5 йилгача; 5 йилдан ортиқ кабиларга бўлиниб ишлатилиб келинмоқда. Шуни таъкидлаб ўтиш керак, Жаҳон банкининг методологиясига биноан, чет эл инвестицияларининг бир тури ҳисобланган инвестицион лойиҳаларни маблағлаштириш учун жалб этилаётган хорижий кредитлар ўз муддатларига кўра 3 турга бўлинади:
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
79
‒ қисқа муддатли кредитлар ‒ 1 йилгача;
‒ ўрта муддатли кредитлар ‒ 5 йилгача; ‒ узоқ муддатли кредитлар 5 йилдан ошиқ муддатгача эга бўлган кредитлар.
Инвестицияларни худудий томондан амалга оширилиши бўйича ‒ ички ва ташқи инвестицияларга ажратилади.
Ички инвестициялаш жараёнида сармоялар шу давлат ичидаги объектларга киритилади. Ташқи инвестициялар эса‒ ушбу давлатдан ташқари объектларга сармоя жалб этиш тушунилади.
Чет эл инвестициялар хусусида гап олиб борганда, давлат ва хусусий инвестицияларни ажратмоғи лозим. Бир давлат ёки давлатлар гуруҳи бошқа давлатга займ, кредит бериши ‒бу давлат инвестициялари дейилади. Бу холда сўз давлатлараро муносабатлар тўғрисида олиб борилмоқда. Ушбу муносабатлар халқаро шартномалар билан тартибга солинади ва уларга халқаро ҳуқуқ мейёрлари қулланади. Шу билан биргаликда, ҳусусий банклар гуруҳи (консорциум) давлатга инвестиция бериши мумкин. Бу «диагонал» муносабатлар дейилади.
Бир давлатнинг хусусий фирмалари, компания ёки фуқаролари бошқа давлатнинг шундай субъектларига бериладиган инвестициялар хусусий дейилади.
Инвестиция муносабатлари шу даражада мураккаб ва хилма ‒ хил бўлгани сабабли, кўп холларда давлатлар орасидаги муносабатлар хсусий шахслар орасидаги муносабатларга чамбарчан боғлиқ бўлади. Бу аввало суброгация ёки инвестор ўз ҳуқуқ ва талабларини давлатга топшириш жараёнида аниқ кўринади.
Инвестиция тушунчаси ўз ичига хорижий сармоядор инвестиция берилаётган давлат худудида олиб бораётган мулкий бойликлар барча кўринишларини қамраб олади.
Шунинг учун, қонуний актлар ва халқаро шартномаларда берилаётган чет эл инвестиция шакллари (турлари) рўйхати тўлиқ эмас.
Ушбу рўйхатга қўйидагилар киради: кўчмас ва харакатдаги мулк (бино, иншоатлар, асбоб ускуналар ва бошқа моддий бойликлар) ва мос равишда мулкий ҳуқуқлар, гаров бериш ҳуқуқини ўз ичига олган ҳолда; пул маблағлари; акция, облигациялар ёки корхоналарда (шу жумладан қўшма корхоналарда) иштирок этишни барча турлари; иқтисодий бойликлар; интеллектуал фаолият натижасида эга бўлиш ҳуқуқлари; қонун ёки шартнома асосида бериладиган хўжалик фаолиятини олиб бориш ҳуқуқи. Шу жумладан табиий ресурсларни қидириш ҳуқуқи.
Хорижий компанияларга назорат қилишга боғлиқ бўлган ҳолда, инвестициялар «бевосита» ва «портфел» турларига ажратилади.
Бевосита инвестициялар ‒ хусусий тадбиркорлик капитали экспортини асосий тури. Бу самарали назоратни ўтқазишни таъминлайди ва хорижий компания устида бевосита фармойиш беришга хуқуқ беради.
Халқаро валюта фонди таърифи бўйича, агар хорижий мулкдор акционер жамиятини низом капиталини камида 25% эга бўлса унда бу «бевосита» инвестиция хисобланади. АҚШ қонунлиги бўйича ‒ камида ‒ 10%, Европа хамжамиятида ‒20 ‒ 25%, Канада, Австралия ва Янги Зеландияда ‒ 50% ларни ташкил этади.
Ўзбекистон қонунчилигида бу рақам 30% деб белгиланган. Бевосита инвестицияларни характерли томонлари:
‒ бевосита хорижий инвестицияларда сармоялар одатда бозордан тез чиқиб кетиш имкониятига эга эмас; ‒ портфель инвестициларига нисбатан хажми ва таваккалчилик даражаси юқорилиги;
‒ капитал қўйилмалар муддатининг юқорилиги, бу чет эл капиталини импорт қилувчи хорижий мамлакатлар учун қулайроқ.
Бевосита хорижий инвестициялар қабул қилувчи мамлакатларга икки йул билан йўналтирилади: ‒ янги корхоналар ташкил қилиш;
‒ мавжуд компанияларни сотиб олиш ёки ютиб юбориш йўли билан. Бевосита харакат нуқтаи назаридан биринчи йўл иккинчи йўлга нисбатан арзонроқдир.
Портфел инвестициялари ‒ бу шундай капитал қўйилмалар улуши бевосита хорижий инвестициялар (БХИ) учун белгилангандан кўра камроқ. Портфел инвестициялар хорижий компаниялар устидан назорат ҳуқуқини бермайди, чунки сармоядорлар ҳуқуқи дивиденд олиш билангина чегараланади. Лекин айрим ҳолларда халқаро корпорациялар портфел инвестицияларга эга бўла туриб, хорижий корхона устидан назорат қўлга киритадилар. Бунинг икки сабаби бор:
‒ сармоядорлар орасида акцияларнинг бўлакланиб кетганлиги сабабли; ‒ қўшимча шартномавий мажбуриятлар мавжудлиги сабабли, бунда хорижий фирманинг мустақиллиги бироз чекланади.
Бу ерда маркетинг ва техник хизмат кўрсатиш учун тузилган лицензион ва франчайзинг келишув ва шартномалар кўзда тутилган.
Хорижий сармоядор деб тан олинган шахслар доирасинг аниқлаш муҳим амалий аҳамиятга эга. Биринчидан ички қонунчилик ҳамда халқаро шартномалар билан белгиланган ҳуқуқ ва имтиёзларнинг берилиши шахснин хорижий сармоядор деб тан олиниши билан боғлиқ.
Иккинчидан, хўжалик фаолиятини амалга оширишга рухса беришда ва рўйхатга олишда хорижий сармоядор мавқей аҳамиятлидир.
Учинчидан, агар шахс маълум бир давлатда хорижи сармоядор деб тан олинган бўлса, унга мазкур мамлакат билан тузилган халқаро шартномада кўзда тутилган кафолат ва бош шартлар тарқатилиши мумкин, шунингдек, сармоядор шахс сармоя берувчи мамлакат томонидан дипломатик ҳимояга олинади.
1.
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий сиёсатидаги устуворликлар ҳақида. - Т.: 1993 й.17 - б.
2. В.Е.
Есипов Международнью инвестиции и международнью закупки. –
Сант
- Петербургский Государственньш университет экономики и финансов. 1998. 9 бет
3. Ўзбекистон Республикасининг «Инвестицион фаолият туғрисида»ги Қонуни, 24 декабр, 1998 йил. «Хуқуқ» юридик тизими
80 «Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
(Гулистан, Узбекистан) РАҚОБАТБАРДОШЛИКНИНГ ИЖТИМОИЙ - ИҚТМСОДИЙ МАЗМУНИ ВА НАМОЁН БЎЛИШ ШАКИЛЛАРИ Бозор иқтисодиёти муносабатларини қарор топиши ва ривожланиши шароитида ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг турли тармоқлари ва соҳаларида банд бўлган хўжалик субъектлари, мамлакатда яратилган имконият ва шарт
- шароитлардан келиб чиқиб, ўзларининг ривожланиш стратегиясига эга бўлади ва фаолият юритиш жараёнида у ёки бу даражадаги ўзгаришларга мослашишга ҳаракат қилади. Ҳар бир корхонанинг муваффақиятли ривожланиши, у томонидан аҳоли ва бошқа истеъмолчилар учун зарур бўлган маҳсулотларни энг мақбул нархда ишлаб чиқариш, ҳаражатлар билан фойда ўртасидаги нисбатларнинг оптимал равишда эканлиги ва корхонани келажакда янада фаол амал қилиш шартлари билан белгиланади. Чунки аҳоли томонидан билдирилган умумий талаблар рағбатлантирувчи омил ҳисобланади: Республикамиз президенти И.А.Каримов: “Умумий талабнинг ўсиши деярли барча товарлар, шу жумладан, истеъмол товарлари чиқаришни ошириш учун кучли рағбатлантирувчи омилларни яратади. Мана шундай рағбатлантирувчи омиллардан бири бўлиб, рақобат муносабатларини юзага келиши ҳисобланади ва бу жараён субъектлар ўртасида харидор бозори учун соф иқтисодий кураш турларини содир бўлишига олиб келади.”
Рақобат тушунчаси жуда кўп қиррали, сермазмун бўлиб, товарнинг бозор шартларига мос келиши, товарлар техник, иқтисодий, эстетик тафсилотлари билан истеъмолчиларнинг фақат аниқ талабларини қондириб қолмасдан, балки тижорат ва сотиш жараёнидаги бошқа жараёнларнинг ҳам бажарилишини ҳисобга олади. Булар, нарх - наво,
товарни
етказиб бериш муддати, ўтказиш - сотиш каналлари, сервис, реклама ва хоказолардан иборат. Булардан ташқари, рақобатбардошликда товардан фойдаланиш ҳисобга олиниши лозим бўлган ҳаражатлар даражаси ҳисобга олиш лозим бўлади.[1.]
Шуни таъкидлаш жоизки, рақобатбардошлик категориялари ҳақида фикр билдирилганда, фаннинг турли тармоқларида кўплаб жиҳатлари борлиги туфайли ҳам, илмий адабиётларда қатор тушунчалар ва ҳатто бир - бирини инкор қилувчи таърифлар борлигини қайд қилиш лозим.
А.Н.Романов, Ю.Ю.Коряков, С.А.Красильниковларнинг ёзишича “рақобатбардошлик дейилганда бозорда товарнинг муваффақиятини аниқлаб беришга хизмат қиладиган, унинг истеъмол қилишлиги ва қиймати (нарх - навоси)ни ҳар томонлама тавсифловчи яъни рақобатчи товарлар - ўхшашларини кенг таклифи шароитида асосан шу товарни бошқа товарга қараганда устунлиги тушунилади” деб эътироф этилади. А.А.Амбарқулов, Ф.Ф.Стерликовларнинг фикрича, “Товарнинг рақобатбардошлиги, бу хоридорнинг эҳтиёжини бошқа ўхшаш товарларга қараганда даражаси ва кўлами бўйича қондиришдаги ва уни харид қилиш ва ишлатиш бўйича харажатлар фарқини аниқлаб берувчи товарнинг истеъмол хусусиятлари йиғиндисидир”деб қайд қилинса, А.А.Тарасова, Ф.А.Крутиковларнинг қайд қилишича: “Товарнинг рақобатбардошлиги –
бу маҳсулотларни бошқа маҳсулотлар турига ва ишлатилишига қараганда, яъни шу бозор ва истеъмол қиймати талабларига сифати ва қиймати тавсияларини яхши бўлиши ҳисобига истеъмолчи (харидор)ни ўзига жалб қилувчи қобилиятидир”.[2.с.167]
Бизнинг фикримизча, бу тушунча талқинларда битта умумий камчилик мавжуд бўлиб, у ҳам бўлса, рақобатбардошлик товарнинг жами хусусиятларини ўзида ифодаловчи кўрсаткич деб қаралади. Улар истеъмолчини нима кўпроқ қизиқтиришини яъни, сифат/истеъмол нархи нисбатлари ҳисобга олинмаган. Ваҳоланки, айнан шу талабларга амал қилиниши маҳсулотнинг ёки хизматларнинг рақобатбардошлигини белгилаб беришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Иқтисодиёт назарияси фанининг категорияси сифатида рақобат нисбатан узоқ вақтлардан буён мавжуд бўлган тушунча ҳисоблансада, унинг иқтисодий табиати нисбатан мураккаб бўлганлиги учун ҳам бугунги кунда унинг моҳияти тўлиқ очиб берилмаган, дейишга асос мавжуд. Бу шу билан изоҳланадики, рақобатнинг иқтисодий мазмуни ва объектив асосларини очиб бериш жараёнида, уни таърифлашдаги серқирралик, турфалилик ва зиддиятлар мантиқий жиҳатдан давом этаётганлигидадир. Шунинг учун ҳам рақобат, рақобатбардошлик муносабатларига бўлган қизиқиш ҳар доим эътибордан четда қолган эмас.
Ҳақиатдан ҳам бугунги кунда рақобат тушунчасининг кўплаб таърифлари мавжудлигига қарамасдан Ўзбекистонда ҳам бу категорияга илмий таъриф беришга ҳаракат қилинмоқда. Хусусан, иқтисодчи олимлардан Ш.Шодмонов, Р.Алимов, Т.Жўраевлар томонидан тайёрланган «Иқтисодиёт назарияси» ўқув қўлланмасида рақобатга берилган таърифда асосан икки жиҳат: 1) унинг
иқтисодий манфаатлар тўқнашувидан иборат эканлиги; 2) юқори фойда ва нафликка эга бўлиш учун кураш илгари сурилади, яъни: рақобат –
бозор субъектлари иқтисодий манфаатларининг тўқнашишидан иборат бўлиб, улар ўртасидаги юқори фойда ва кўпроқ нафлиликка эга
бўлиш учун курашни англатади. Бунда ишлаб чиқарувчилар ўртасида сарфланган харажатларининг ҳар бир бирлиги эвазига кўпроқ фойда олиш учун кураш боради. Мана шу фойда орқасидан қувиш натижасида товарларни сотиш доиралари, яъни кулай бозорлар учун, арзон хом ашё, энергия ва арзон ишчи кучи манбаларига эга бўлиш мақсадида улар орасида кураш боради.
Ўз навбатида харидорлар, яъни истеъмолчилар сарфлаган ҳар бир сўм харажати эвазига кўпроқ нафлиликка эга бўлиш учун курашадилар, уларнинг ҳар бири арзон ва сифатли
товар ва хизматларга эга бўлишга ҳаракат қилади.[3. с.106]
Рақобат тушунчаси турли изоҳли луғат ва маълумотномаларда ҳам турлича таърифланади. Жумладан, «Язык бизнеса» номли луғатда: «Рақобат (лотинча соncurrere –
тўқнашув; инглизча соmреtition, rivalry) – бозорда
иштирок этаётган корхоналар ўртасидаги ўз маҳсулотларини сотишнинг энгқулай имкониятларини таъминлаш, харидорларнинг турли - туман эҳтиёжларини қондириш мақсадидаги ўзаро таъсир, ўзаро алоқа ва кураш иқтисодий жараёнидир. Рақобат ва монополия диалектик бирликни ташкил этиб, доимо бозорда бир - бирларига қарама - қарши
турадилар», деб ифодаланган. Бундан кўринадики, рақобат нафақат кураш, балки ўзаро таъсир ва алоқа жараёни сифатида ҳам талқин этилган. Шу билан бир қаторда, рақобат мақсадини «харидорларнинг турли - туман эҳтиёжларини қондириш» сифатида белгилаб, маълум ноаниқликка йўл қўйилган. Чунки, рақобатнинг асосий мақсади харидорни эмас, балки унинг иштирокчиси манфаатларини тўлароқ рўёбга чиқаришдан иборат бўлиб, бу мақсадга эришиш йўлидаги ҳаракатлар пировардида харидорларнинг турли - туман эҳтиёжларини қондиришга олиб келади. Таниқли иқтисодчи олимларимиздан А.Улмасов ва Н.Тўхлиевларнинг «Бозор иқтисодиёти» номли қисқача луғат -
мустақил товар ишлаб чиқарувчилар (корхоналар) ўртасида товарларни қулай шароитда ишлаб чиқариш ва яхши фойда келтирадиган нархда, катта ҳажмда сотиш; умуман бозор иқтисодиётида ўз
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
81
мавқеини мустаҳкамлаш учун кураш. Рақобат асоси товар ишлаб чиқарувчиларнинг мустақил бўлиши ва ўз манфаати учун кураш - интилишидан иборат. Рақобат бозор иқтисодиётини ҳаракатлантирувчи кучидир, чунки рақобатда ғолиб келиш учун ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, товар сифатини ошириш, товар сотилишини харидор учун қулайлаштириш зарур, акс ҳолда товарларни пуллаб, катта фойда кўриб бўлмайди. Монополия рақобатга зид, чунки у товар ишлаб чиқарувчига танҳо ҳукмронликни таъминлаб, ўзаро беллашув учун шароит қолдирмайди. Рақобат демонополизацияни талаб қилади, ўзаро беллаша оладиган кўпгина корхоналар бўлишини тақозо этади. Рақобатнинг асосий соҳаси –
бозор, бозорда турли корхоналар товарлари рақобатга киришади. Рақобат фақат товарларни сотувчилар эмас, балки харидорлар ўртасида ҳам юз беради. Корхоналар керакли восита, хом ашё,материаллар сотиб олиш, ишчи кучини ёллаш учун ҳам
курашадилар”, деб таъкидланади. Яъни, юқоридаги таърифлардан кўринадики, рақобат фақат бозор иқтисодиётига хос, деган қоида илгари сурилади.[4.159 -6]
Мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги рақобат товарларни қулай шароитда ишлаб чиқариш ва яхши фойда келтирадиган нархда сотиш, умуман иқтисодиётда ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун курашдан иборат бўлиб, улар керакли ишлаб чиқариш воситалари, хом ашё ва материалларни сотиб олиши, ишчи кучини ёллаш учун зарур маблағларни сарфлайди. Ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги рақобат охир - оқибатда, бозорда истеъмолчиларни ўзига жалб қилиш билан белгиланади.
Рақобат курашининг мазмуни тўғрисида тўлароқ тушунчага эга бўлиш учун унинг асосий шакллари ва белгиларини ҳар томонлама, чуқур кўриб чиқиш зарур.
Бозордаги корхона товарлари рақобатининг бир неча турлари (функционал рақобат, кўриниши бўйича рақобат, предмет бўйича рақобат) амал қилади. Функционал рақобат ҳар қандай эҳтиёжни турли воситалар орқали қондириш мумкинлиги натижасида келиб чиқади. Шунга кўра, бунда қондиришни таъминловчи барча товарлар функционал рақобатлашувчи хисобланади. Кўриниши бўйича рақобатлашув –
бу бир мақсадга мўлжалланган, бироқ, қандайдир аҳамиятли параметри бўйича фарқланувчи товарларнинг мавжудлигидан келиб чиқади. Предмет бўйича рақобатлашув –
бу
фирмалар томонидан фақат тайёрланиш сифати жиҳатидан фарқланувчи бир хилдаги товарларнинг ишлаб чиқарилиши натижасида вужудга келади. Шунингдек, предмет бўйича рақобатлашувни яна фирмалараро рақобатлашув деб ҳам аталади. Айнан фирмалараро яъни тармоқлар бўйича рақобатбардошлик бозор иқтисодиёти шароитида ривожланишга ундовчи энг асосий рақобат шаклларидан бири ҳисобланади. Бу ҳақда Р.О.Алимов, А.Ф.Расулов, А.М.Қодировларнинг илмий монографиясида “Тармоқнинг рақобатбардошлиги айнан ушбу мамлакат учун ва рақобат жиҳатдан устунликлардан келиб чиқиб, ишлаб чиқаришнинг маълум тармоғи учун юзага келган бошқарув амалиёти ҳамда ташкил этиш моделларини уйғунлаштиришнинг натижаси сифатида иштирок этади” деб қаралади.
Рақобатлашувнинг ҳар қандай шакли нарх механизмини қўллашга асосланади. Нарх воситасида рақобатлашувда курашнинг асосий усули ишлаб чиқарувчиларнинг ўз товарлари нархларини бошқа ишлаб чиқарувчиларининг шундай маҳсулотлари нархларига нисбатан пасайтириши ҳисобланади. Нарх бўйича рақобат сотилаётган маҳсулотга нисбатан нарх дискриминацияси билан тавсифланади. Нарх бўйича дискрминация кўпинча хизмат кўрсатиш чоғида қўлланилади (врач, адвокат, меҳмонхона эгаси хизматлари, тез нобуд бўлувчи маҳсулотларни ташиш хизмати).
Унинг асосий ва энг кўп қўлланиладиган кўриниши – "нархлар жанги" деб аталади ва бунда йирик ишлаб чиқарувчилар рақибларини тармоқдан сиқиб чиқариш учун нархни вақти - вақти билан ёки узоқ муддат пасайтириб туради. Бу усулни қўллаш учун ишлаб чиқарувчи бошқа рақибларига караганда унумлироқ технологияни киритиши, малакалироқ ишчиларни ёллаши ва ишлаб чиқаришни яхшироқ ташкил қилиши керак бўлади. Фақат шундагина унинг товарининг якка қиймати бозор қийматидан паст бўлиб, мазкур товар нархини тушириш имконини беради.
Нарх воситасида рақобатлашиш усулларидан бири – демпинг нархларни қўллашдир. Бунда миллий ишлаб чиқарувчилар ўзларининг товарларини бошқа мамлакатларга ички бозордаги нархлардан, айрим холларда таннархидан ҳам паст бўлган нархлар бўйича чиқаради. Шу орқали улар ички бозорда нархларнинг барқарорлигига эришиш мамлакатдаги ортиқча маҳсулотни йўқотиш, янги бозорларга кириб олиш ва унда ўзларининг иқтисодий мавқеини мустаҳкамлашга ҳаракат қилади.
Нархсиз рақобат билан бир вақтда яширин нарх ёрдамидаги рақобат ҳам бўлиши мумкин. Бунинг учун янги товарларнинг сифати ошиши ва истеъмол хусусиятларининг яхшиланиши улар нархларининг ошишига караганда тез рўй бериши керак. Шуни айтиш жоизки,хозирги даврда бир турдаги маҳсулотларнинг кўпайиши уларнинг сотишни рағбатлантирувчи реклама, товар белгилари ва фабрика муҳрларидан фойдаланиш истеъмолчига бозорда қўшимча хизмат кўрсатиш орқали харидорларни ўзига жалб қилиш кенг тарқалмоқда.
жүктеу/скачать 8,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|