«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

175 

 

 

4. 

Хулқдаги салбий сифатларни барҳам топишига ёрдам кўрсатиш.

 

5. 

Болаларда  шакллантириш  назарда  тутилган  маънавий

-

аҳлоқий  фазилатларни  эгаллаш  сари 

йўналтирилган тавсиялар ва машқлар тизимини ишлаб чиқиш.

 

6. 

Болаларда  маънавий

-

аҳлоқий  сифатларни  шакллантиришнинг  натижаси  ва  унинг  самарадорлигини 

аниқлаш мезонини ишлаб чиқиш.

 

7. 

Машғулотларда  ва  машғулотлардан  ташқари  вақтларда  болаларда  маънавий

-

аҳлоқий  сифатларни 

шакллантирувчи мустақил топшириқларни режалаштириш, уларнинг тизими ва мазмунини ишлаб чиқиш.

 

8. 

Болаларда  маънавий

-

аҳлоқий  сифатларни  такомиллаштиришга  олиб  келадиган  таълимнинг  фаол 

усулларини танлаш.

 

Бу  вазифаларни  амалга  оширишда  ўйин

-

машғулотлардан  фойдаланиш  ҳам  ижобий  натижа  беради.  Чунки 

кичик мактабгача ёшдаги болалар билан ўтказиладиган машғулотларнинг мазмуни ва методикаси ўзига хосдир. Ўйин 

–

 

машғулотлар  мазмунининг  ўзида  ўзаро  ижобий  муносабатларни,  эзгу  хис

-

туйғуларни  маданий  хулқ

-

атвор 

кўникмаларини  шакллантириш  имкониятлари мавжуддир.  Тарбиячи  персонажларнинг  харакатларидан  фойдаланиб 

болаларга кичкинтойлар хақида қандай ғамхўрлик қилиш, хушмуомала бўлиш, ёрдам кўрсатиш, ўйинчоқлар, ўзининг 

нарсаларини ва умумий буюмларни қандай қилиб

 

тартибли сақлаш кераклигини ўргатади.

 

“Қўғирчоқ  Лолахон  шамоллаб  қолди,  уни  даволаш  керак”  деган  ўйин

-

машғулотда  ғамхўрлик  кўрсатиш 

чуқурлашади. Она, ака ёки опа образидаги болалар бемор ҳузурига шифокор чақирадилар, кейин дорихонага бориб 

дори дармон олиб келадилар ва ниҳоят, Лолахоннинг соғайиб кетганидан қувонадилар. Тарбиячи бу қувончли воқеага 

“Лолахоннинг  соғайиши  ва  болалар  боғчасига  қайтиши”  ўйин  машғулотини,  бағишлайди.  Болалар  унга  севимли 

китобчаларини кўрсатишади, биладиган шеърларини ёддан айтиб беришади.

 

Қўғирчоқ  билан  ўйин

-

машғулот  ўтказар  экан,  тарбиячи  гап  болаларга  эзгу  сўзларни  талаффуз  этишни 

ўргатишда  эмас,  балки  улар  аввал  тарбиячи  ёрдамида  кейинчалик  мустақил  равишда  ифода  этадиган  эзгу  хис  –

 

туйғуларини уйғотишда эканлигини ёдда тутиш лозим.

 

Агар  ўйин

-

машғулотлар  олдидан  турмушдаги  муайян  ходисалар  кузатилса,  яхши  бўлади.  Тарбиячи  аниқ 

муносабатлар  чоғида  атрофидагиларга  эътибор,  меҳрибонлик  кўрсатиш  наъмунаси  аҳлоқий  мазмун,  аҳлоқий 

йўналишга  эга  бўлган  тақлид  қилиш  истагини  уйғотади. Мазкур  ҳаракатлар машғулотларда мустаҳкамланиб  бойиб 

боради.

 

 

Фойдаланилган адабиётлар:

 

1. 

Ўзбекистон Республикасининг мактабгача таълим концепцияси. –

 

Т.: 2008. –

 

24 б.

 

2. 

2.Бола шахсини ривожлантириш Давлат талаблари. Т.: 2011.

 

3. 

Мактабгача таълим муассасаларининг “Болажон” таянч дастури. Т.: 2010. 198 б

 

4. 

Зуннунов А., Сулаймонов А. Таълим жараёнида ўқув фанларини интеграциялаш омиллари. –

 

Т.: ЎзПФИТИ, 2004. 

–

 

52 б.

 

 

 

А.И. Асанов, Р.К.

 

Нурмаганбетова, С.Б. Калиев

 

(Жезказган, Казахстан)

 

 

ОҚУШЫЛАРДЫҢ

 

ДЕНЕ ТӘРБИЕСІН

 

ҰЙЫМДАСТЫРУ

 

 

Бүкіл әлемдегі дәрігерлер мен педагогтар әлдеқашан ортақ пікірге келген еді: ұлт денсаулығын сақтап қалу 

үшін барлық күш жігерді біріктіру және оны балалар денсаулығын қорғауға бағыттау қажет.

 

XXI 

ғасыр–ақпараттардың аса молдығы бойынша бұрын

-

соңды болмаған ғасыр. Біз балаларға денсаулықты 

сақтау, түрлі аурулардың алдын

-

алу, салауатты өмір салты туралы көп айтып жүрміз.

 

Ал,  бұл  мәселелерді  шешу  балалар  денсаулығын  сақтау,  оның  ішінде  дене  тәрбиесі,  психологиялық 

тұрақтылықты  арттыру,  орынды  тамақтану  және  көптеген  басқа  мәселелер  бойынша  маңызды  жұмыстарды  қажет 

етеді. Мектеп мұғалімінің алдында оқушыларға білім берумен қатар олардың дені сау, дене бітімінің дұрыс жетілуін 

қадағалау міндеті тұр. Бүгінгі алдымызда отырған оқушы –

 

ертеңгі еліміздің экономикалық қуатын, мәдени және рухани 

байлығын жақсартуға ықпал ететін жеке тұлға.

 

Дене  тәрбиесі  тек  мектептегі  дене  шынықтыру  сабағы  ғана  емес,  ол  сабақтан  тыс,  мектептен  де  тыс 

денсаулыққа  байланысты  шаралар  жүйесі.  Қазіргі  кезеңдегі  білім  беру  орындарындағы  дене  тәрбиесінің  жүйесі 

жастардың  денсаулықтарын  нығайтумен  қоса,  тұлға  бойындағы  биологиялық

-

психологиялық  қажеттіліктердің  жан

-

жақты жетілуіне, өмірге деген белсенділігі мен ізгілікті қатынастарын дамытуға бағытталған.

 

Дене тәрбиесі

-

өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады. 

Жеке  тұлғаның  жан

-

жақты  дамуына,  күшті  де  қуатты  болып  өсуіне,  ұзақ  уақыт  шығармашылық  еңбекке  жарамды 

адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға қызмет етеді.

 

Дене тәрбиесін ұйымдастыру түрлері оқушының өз бетінше ұйымдастырылған жұмыстарымен толықтырылған 

жағдайда нәтижелі болады.

 

Оқушының  күнделікті  қозғалыс  тәртібін  толықтыруға  арналған  жұмыс  түрлері  дене  тәрбиесі  жүйесінің 

элементтері есебінде болды:

 



 

Таңертеңгі  гимнастикалық  жаттығулар.  Күнде  таңертеңгілік  9

-

10  жаттығудан  тұратын  кешен.  Бұл 

оқушылардың орталық нерв жүйесін қалыпқа келтіріп, оқушы ағзасын сергітеді.

 



 

Мектепке дейінгі және үйге қайтар жолдағы серуен. Таза ауада жаяу жүрудің өзі шынығу, сауықтыру әсерін 

тигізеді.

 



 

Оқу сабақтарына дейінгі жаттығу. Сабақтағы нәтижелі іс

-

әрекет пен оқу күнін белсенді бастауға мүмкіндік 

туғызады.

 



 

Дене  тәрбиесі  сабақтары.  Бұл  сабақтар  мазмұны  мемлекеттік  талап  пен  оқу  бағдарламасына  сәйкес 

белгіленіп,  оқушылардың  күші  мен  жылдамдығын,  ептілігі  мен  шыдамдылығын,  ерік

-

жігерін,  батылдық  пен 

табандылықты және тез шешім қабылдау секілді тәрбиелік қасиеттерді дамытады. /1/

 

Қазіргі  талаптарды  ескере  отырып,  мектептегі  дене  тәрбиесі  міндеттерін  толық  және  табысты  шешу  үшін 

табиғи ортаны және адамның қозғалыс қызметі жағдайларын жақсы зерттеу қажет болады. Осы мәселенің маңызды 

бөліктерінің  бірі  –

 

мектеп  жасындағы  балалардың  қозғалыс  функцияларын  дамытудың  педагогикалық  аспектілерін 

176 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

зерттеу.  Үйлесімділігі  жөнінен  күрделі  қозғалыстарды  адамның  орындауы,оларды  басқара  отырып,бір  қозғалыстан 

екіншісіне  ауысуы,  қоршаған  ортаның  өзгермелі  жағдайларына  сәйкес  жаңа  қозғалыс  қимылдарды  жылдам  жасау 

қабілеттілігі  –

 

бұлардың бәрі де биологиялық және педагогикалық факторларға негізделген қозғалыс қызметтерінің 

қасиеттері.  Биологилық  фактор  балалар  мен  жеткіншектердің  жас  ерекшеліктеріне  байланысты,  оның  әсері  елеулі 

түрде  олардың  қозғалыс  қызметтеріне  әсер  етеді.  Оның  биологиялық  дамуына  қозғалыс  анализаторының  жетілуі, 

алкен  жарты  шар  қабығындағы  және  жүйке  ет  аппараттарының  жасқа  байланысты  ерекшеліктері  (олардың 

функционалдық  мүмкіншіліктері);  биологиялық  жағынан  кемелденуі  (жыныстық  жетіліуі);  акселеация  құбылысы; 

дененің  даму  себепкер  болады.  Биологиялық  фактордың  барлық  бөлшектерін  физиологтар,

 

гигиена,  морфология 

саласындағы ғылымдар зерттеуінде; біздер ұстаздар осыларды ескере отырып, олардың көрініс беруіне сай іс

-

әрекет 

жасауымыз  керек.  Алайда  қозғалыстың  жетілуі  қозғалыс  қызметінің  белсенділігінің  тәртібімен  де  байланысты. 

Ақырында, қозғалыс қызметінің қалыптастыру мен жетілдіру негізгі шарттарды сақтаған жағдайда ғана педагогикалық 

әсер ету жолымен және бірнеше шарттан тұрады.

 

Бірінші  шарт  –

 

қозғалыс  әрекеттерін  үйрету.  Оқушылардың  қозғалыс  тәжірибесі  көп  болван  сайын,оларда 

жаңа  қозғалыс  қимыл  түрлері  жылдамырақ  қалыптасады.  Ақырында  негізгі  гимнастикалық  ойындарын,  жүзуді, 

шаңғымен жүруді, спорттық жаттығуларды Тенгізе отырып оқушыларды кең көлемде бағдарламамен оқыту қозғалыс 

функцияларының қалыптасуына себепкер болады.

 

Екінші шарт –

 

дене

 

қасиеттерін дамыту. Олардың дамуы қаншалықты жоғары болса, қозғалыс дағдылары да 

соншалықты  табысты,  нәтижеліқозғалыс  әрекеттері  де  қалыптасады.  6

-

7  жастағы  балалардың  жеке  қозғалыс 

жылдамдығына, иілгіштігіне, икемділігіне, бұлшық еттерінің тұрақты күшіне

, 8-

10 жастағы балалардың жылдамдығына, 

икемділігіне, дене бұлшық еттерінің тұрақты күшіне, 10

-

13 жастағы балалардың күш деңгейінің жылдамдығына, 14

-16 

жастағылардың  ең  жоғарғы  күш  деңгейімен  жылдамдығына  Назар  аудара  отырып,  барлық  дене  қасиеттерінің 

бірқалыпты дамыту қажет.

 

Үшінші шарт –

 

бұлшық ет күшін жұмсау мен уақыт бойынша жасалған қозғалысты дәл бағалай білу біліктілігіне 

үйрету.

 

Осы шарттарды жүзеге асару мұғалімнің қызметіне байланысты. Қозғалыс әрекеттеріне үйрету барысында 

педагогикалық  әсер  етудің  барлық  шарттары  өзара  бірігіп  іс

-

әрекет  етуді,  өйткені  қозғалыс  функияларының 

көрсеткіштері  қозғалыс  дағдыларын  қалыптастыру  болып  табылады.  Олардың  қайсы  бірін  елемеу,  үйреті  барысын 

кідіртеді,  немесе  күрделендіруі  мүмкін.  Дегенмен  3

-

ші  шарттың  ерекше

 

орын  алатындығын  есептен  шығаруға 

болмайды.

 

Қозғалысты басқару мүмкіндігі туралы айта отырып, И.П. Павлов: адам өз қимылының әрбір сәтін сезбейтін 

болса,  онда  оларды  басқара  да  алайды  –

 

деп.  атаған.  Әрине  қозғалыс  қимылдарына  оқушыларды  табысты  түрде 

үйретудің табысты шарттарының бірі –

 

қозғалыс анализаторының дауына себепкер болатын және уақыт кеңістік пен 

бұлшық  еттерінің  күшжұмсау  жәрежесі  бойынша  орындалатын  қозғалыстарды  басқару  біліктілігімен  тығыз 

байланыстағы қозғалыстарды басқару қабілеттілігі оларда тәрбиелеу керектігі түсінікті. Өкінішке орай бұл шарттар, 

мектептегі дене тәрбесі сабақтарында үнемі сақтала бермейді.

 

Сипаты  бойынша  бір

-

бірінен  шапшаң  айырылатын  қозғалыстар  айырмашылығы  аз,  ұқсас  қозғалыстарда 

жеңіл есте сақталады. Осы сипаттағы қозғалыс 6

-

7 жастағы балаларға оңай болады.

 

 

Әдебиеттер:

 

1.  http://kopilkaurokov.ru/fizkultura/uroki/ 

2. 

Е.Уаңбаев "Дене тәрбиесінің негіздері" 1996ж.,70

-

72 бет

 

3. 

Т.Ш.Қуанышов "Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі" Алматы.

 - 

2002ж. 99

-

101 бет.

 

4. 

С. Қалиев "Қазақ тәлім

-

тәрбиесі", Алматы –

 

2004ж.

 

5. 

П. Сабыров "Оқыту теориясының негіздері" Алматы 1993ж.

 

 

 

O

’. 

Asqarova 

(Наманган, Узбекистан)

 

 

MEHRIBONLIK UYI TARBIYALANUVCHILARINI X

ALQ PЕDAGOGIKASI

 MANBALARI ASOSIDA IJTIMOIY 

HAYOTGA TAYYORLASH YO

’

LLARI 

 

B

е

baho  qadriyatimiz 

–

  xalq  p

е

dagogikasi  manbalaridan  farzandlarimiz  tarbiyasida  foydalanishimiz  zarurdir.  Z

е

ro, 

yurtboshimiz ta'kidlaganlarid

е

k, odobli, bilimdon va aqlli, m

е

hnats

е

var, iymon-e'tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun 

jamiyatning eng katta boyligidir. Shunday ekan mehribonlik uyi tarbiyachilarini x

alq pеdagogikasi manbalari

dan xalq og'zaki 

ijodi janrlarilari asosida ijtimoiy hayotga tayyorlash samarali omillardandir. 

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini xalqimizning milliy qadritatlari urf-odatlari, an'analari, udumlari, xalq o'yinlari va 

o'yinchoqlari, bayram va marosimlarning tarbiya vositasi sifatidagi o'rni juda katta. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini xalq 

pеdagogikasi manbalari

 asosida ijtimoiy hayotga tayyorlashning shakl, 

mеtod, usul va vos

italari orqali ularda odob-axloq, ilm-

fan haqidagi ta'limotlari, xalq amaliy san'ati va hunarmandchiligi, milliy mе'morchilik, milliy musiqa, qo'shiqchilik, raqs s

an'ati 

va  milliy  tеatrlarning  axloqiy  tarbiyadagi  o'rni,  o'zbеk  xalqining  muomala  madaniyati,

 

axloqiy  mе'yorlari,  tabiat  va  inson 

munosabatlar va 

sog'lom turmush tarzi masalalari asosiy o’rinni egallaydi.

 

Xalq pеdagogikasi mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari kamolotiga oid barcha masalalarni o'zida mujassam etish bilan 

birga  ular  tarbiyasiga  ijobiy  fazilatlarni  singdirish  va  turli  yomon  illatlardan  yiroq  tutish  yoki  xoli  qilish  bo'yicha  qator 

manbalaridan foydalanish mumkin. Xalq pеdagogikasi manbalari (xhikoya, masal, matal, doston, rivoyat,ertak) orqali o'git

-

nasihat qilish, ibrat-o'rnak ko'rsati

sh, rag'batlantirish va qoralash kabi mеtodlarni xalqimiz asrlar davomida qo'llab kеlgan bo'lib, 

uning quyidagi ijobiy shakllari: tushuntirish,o'rgatish, mashq qildirish,kun tartibini rеjalashtirish,yaxshi xislat va ishlar

ga undash, 

istak bildirish, maqtash, olqish aytish, duo qilish, alqash, mukofotlash, taqdirlash, ishonch bildirish, oqlash, vasiyat qilish kfbi 

metod va vositalar tarbiyalanuvchilar tarbiyasida muhim o’rin egallaydi.

 

Mehribonlik  uyi  tarbiyalanuvchilariga  hayotning  mazmunini  to'g'ri  tushuntirish,  ularga  odob-axloqni  o'rgatish,  ezgu 

ishlarga  odatlantirishda  xalq  pеdagogikasining  yuqorida  ta'kidlangan  tarbiya  mеtodlaridan  foydalaniladi.  O'git  va  nasihat 

mеtodi xalq og'zaki ijodining turli janrlarida o'z aksini topgan. Masalan, xalq maqollari o'git va nasihat shaklida bеriladi:

 

 

–

 

Yaxshi bo'lsang kеlinchak, bo'la ko'rma erinchak.

 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

177 

 

 

- 

Eling s

е

nga cho'zsa qo'l, unga doim sodiq bo'l. 

- 

Ko'kka boqma, ko'pga boq. 

- 

M

е

hnat qilsang yasharsan, katta-katta osharsan. 

Ko'rib  turganimizd

е

k,  maqollardagi  odob-axloq  mazmuni  o'git-nasihat  tarzida  b

е

rilgan.  Xalq  dostonlarida  ham 

tarbiyaning bu shaklini ko'plab uchratamiz. Masalan, "Erali va Sh

е

rali" dostonida ustoz o'z shogirdlariga q uyidagicha nasihat 

qiladi: 

Yaxshilikdan ajratmasin dilingni, 

Ham yaxshilik ustun qilar qo'lingni, 

Miskinlarga sarf ayla, b

е

r pulingni, 

M

е

n s

е

ning qurboning bo'lay, Erali. 

Mehribonlik  uyi  tarbiyalanuvchilarini  x

alq  pеdagogikasi  manbalari

  asosida  ijtimoiy  hayotga  tayyorlashda  eng  ko'p 

qo'llanadigan namuna, ibrat ko'rsatish, ya'ni o'rnak bo'lishdir. Buyuk xalqimizning hayot yo'li bizga doim ibrat maktabi bo'lib 

qoladi. Chunonchi, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari uchun doimo o'rnak ko'zgusi bo'lishi k

е

rak, z

е

ro xalqimiz "Qush uyasida 

ko'rganini qiladi", d

е

b b

е

jiz aytishmagan. 

Xalq p

е

dagogikasidagi rag'batlantirish m

е

todiga maqtash, ma'qullash, alqash, mukofotlash kabi shakllarni kiritishimiz 

mumkin. Bolalarning yaxshi fazilat ila amalga oshirgan ibratli ishlari kattalar tomonidan ma'qullansa, maqtalsa, olqishlansa, 

rahmat aytilsa, alqansa va imkon doirasida taqdirlansa, ular yanada yaxshi xislatlarga ega bo'lishga, yaxshi ishlarni bajarishga 

harakat qiladilar. Bunga o'zb

е

k xalq og'zaki ijodidan ko'plab misollar k

е

ltirishimiz mumkin. Asar qahramonlari xalqni zolimning 

zulmidan qutqarib xalqning olqishi va rahmatiga sazovor bo'lganlagi, munosib taqdirlanganligi haqidagi ertak, rivoyat, afsona, 

asotir va dostonlar b

е

hisob. Maqtash, alqash paytida: 

- 

"Tarbiya b

е

rgan ota-onangga rahmat"; 

- 

"Ta'lim b

е

rgan ustozingga rahmat"; 

- 

"Ustozdan ibrat olgan aqllaringga rahmat"; 

- 

"Barakalla, o'g'lim, qizim"; 

- 

"Aqlu-hushing, idrokingga ofarin"; 

- 

"Oqilaligingga tahsinlar bo'lsin" kabi jumlalar ishlatiladi. 

X

alq  pеdagogikasi  manbalari

da  asosan  yoshi  ulug'lar,  ota-onalar  farzandlarining  ijobiy  ishlaridan  minnatdor 

bo'lishganda  o'zlarining  chuqur  ichki  istak  va  niyatlarini  alqash  orqali  amalga  oshirganlar.  K

е

yinchalik  bu  istak-tilaklarni 

Ollohdan so'raydigan bo'lganlar va shu tariqa alqash-duolar yuzaga k

е

lgan, alqashdan oldin "ilohim" so'zi ishlatila boshlangan. 

Quyida alqash-duolarga misollar k

е

ltiramiz: (ilohim) umringdan baraka top;qo'ling dard ko'rmasin (dard ko'rma), ani-joning sog' 

bo'lsin, ilohim niyatingga y

е

t, to'y bo'lsinu, g'am bo'lmasin, yaxshi kunlarga y

е

tkazsin, ko'p b

е

rsin, ko'l b

е

rsin, k

е

ng f

е

'l, k

е

tmas 

davlat b

е

rsin, biring ikki, ikking tuman bo'lsin, y

е

gan noning halol bo'lsin, 

farishtalar omin d

е

sin va h. 

Xalq  og'zaki  ijodining  ko'plab  janrlarida  xalq  orzu  qilgan,  el-yurt  va  hukmdorlar  topshirig'ini  o'zining  mardligi  va 

matonati, donishmandligi bilan ado etgan obrazlarning mukofotlanganliklari haqida bayon qilinadi. Bu asarlardagi "...Barakalla, 

umring uzoq bo’lsin....", –

 d

е

b, ustidan tillo, javohirlar sochibdi; "Podsho uch kunu-uch tun to'y-tomosha qilib, qizini bahodirga 

uzatibdi";  "...Uni  jasorati  va  mardligi  uchun  shaharga  hokim  (yoki  vazir)  etib  tayinlabdi";  "Tila  tilagingni, 

–

  d

е

bdi  va  barcha 

tilaklarini bajo aylabdi," 

–

 kabi jumlalarda o'z aksini topgan. 

D

е

mak, Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini x

alq pеdagogikasi manbalari

 asosida yuksak axloqli, tarbiyali, ma'rifatli, 

ma'naviyatli, go'zal xulq-odobli shaxsni shakillantirishga imkon yaratadi va ularni ijtimoiy hayotga tayyorlashdek yuksak vazifani 

bajaradi. 

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: