«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»
жүктеу/скачать 8,82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ж.Т. Мусилимова (Жезказган, Казахстан)
Әдебиет : 1.
Васильев В.Л. Заң психологиясы. СПб.: Питер Пресс, 199 7.
2. Чуфаровский Ю.В. Заң психологиясы. М.: Новый Юристъ, 199 8. 3.
Чапек К. Әңгімелер. М., 1981.
Ж.Т. Мусилимова (Жезказган, Казахстан) БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МЕКТЕПКЕ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мектеп –
баланың дамуының жақсы жақтарын жүйелі қалыптастырып отыратын негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез - құлқының қалыптасуында шешуші рөл атқарады. Баланың тұлғалық дамуын, мінезін тәрбиелеу мен қалыптастыруда басты міндет –
олардың жан - жақты болып өсуін қадағалау. Міне осы орайда балалардың бойындағы жағымды қасиеттерді оятып, жағымсыз әдеттерді жою талабы психологиялық және педагогикалық іс - әрекеттердің тиімділігіне байланысты. Бала мектепке келгеннен кейін оқу оның негізгі іс - әрекетіне айналады. Мектепте бала белгілі бір мерзім ішінде қабелеттілік пен икемділіктің белгілі мөлшерін меңгеріп және оларды талдауды үйренеді. Қазіргі сәтте бала өзіне қызық емес, бірақ болашаққа маңызды материалдармен оқып танысады. Жалпы білім беретін мектептердің алғашқы сыныбына келген балалар оқу жүйесінде айтарлықтай қиындықтарды басынан өткереді. Қиындықтардың ең алғашқы себебі –
мектептік оқуға деген қызығушылығының төмендігі немесе психологиялық дайын еместігі. Осыған қоса мектепте оқудың бастауы тек өмірдің жаңа шарттары ғана емес, сонымен қатар жаңа байланыстар, қарым - қатынас «Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
291
және жаңа міндеттер. Осыған орай бала өмірі өзгереді: бәрі оқуға, мектеп іс - шараларына бағынышты болады. Бұл өте маңызды кезең. Мектеп алғашқы күннен бастап оларға интеллектуалдық және физикалық күшті қажет ететін тапсырмалар береді. Сондықтан қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің барлығында мектеп алды даярлық орталықтарын ашу жүзеге асырылуда.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту болып отыр. Оқушы мінезімен пара - пар мұғалімнің жеке басының үлгісінің, жүріс тұрысының балаларға әсер ететіндігін белгілі. Мұғалім баланың байсалды, сабырлы болуына баса назар аударып, оларға қай жағынан болса да, өнеге көрсетіп отыруы тиіс. Олардың арасында жолдастық, достық, әдептілік мәселелеріне арналған әңгіме, диспут, пікір - таластарын ұйымдастырып, шәкірттердің өз ойларын ортаға салып, талдап отырғаны абзал.
Балада тұрақты жағымды қасиеттер, дұрыс мінез қалыптасуы үшін мына негізгі шарттарды орындау маңызды:
–
баланың өз қолынан келетін іске толық ерік беруі. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе ғана ата –
ана көмек көрсетіп жіберуге міндетті.
– баланы еркіне жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретсе, тәртіпке бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Баланы еркіне жібермеу оны жасқаншақ, қорқақ етіп өсіреді.
Балаларды мектепке дейінгі дайындыққа кеткен уақыт пен күшке қарамастан, бастапқы оқу кезеңінде барлық балалар белгілі бірнеше қиындықтарды басынан кешіреді. Бұл балалардың мектепке бейімделу кезеңі. Балалардың мектепке бейімделу кезеңі мектепке дейінгі және мектептегі өтпелі кезеңді айтуға болады.
«Мектеп» деп аталатын жаңа әлеуметтік ортада балалардың үлкендер тарапынан айтылатын көптеген талап –
тілектерді орындау және мектептің ішкі ережесіне бағынуы, 45 минуттық сынып –
сабақ жүйесіне бейімделуі қажет. Л.И.Божович көрсеткендей, мектепке дейінгі балалық шақтан мектептік кезеңге өту оның өмір сүру салтының түбірімен өзгеруімен сипатталады. Оқушы жағдайы жеке басының ерекше бағыттылығын тудыратынын атап өту керек. Ол үшін, оқу –
сезінетін өзіндік еңбек міндеті және айналасындағылардың күнделікті өміріне қатысуы болып табылады.
Мектепке оқуға қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толққанды оқу әрекетін қалыптастыру – өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу –
тәрбие процесін осы жастың психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет етеді. Сондай –
ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу мәселесі мектептегі оқу –
тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл істің түпкі мақсаты баланың мектептегі оқуына берік тұрғыда қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке бейімделу ерекшеліктеріне арналған зерттеулері Коломинский Я.Л., Панько Е.А., Чуткина Г.М., Венгер Л.А., Мухина В.С. және баланың мектепке психологиялық даярлығы мен мектепке баруы туралы отандық ғалымдар Баймұратова Б., Қойбағаров., Қ.Сейсенбаевтың еңбектері маңызды орын алады.
кезеңнен мектеп жасына өтуі баланың іс - әрекетінде, басқ адамдармен қарым - қатынасында ерекше өзгерістермен байланысты. Кіші мектеп жасындағы баланың ең негізгі іс - әрекеті оқу болғадықтан, баланың өмір тіршілігі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады, баланың қоршаған ортамен қарым - қатынасы жаңаша қалыптасады. Баланың мектепке бейімделуі бірден болмайды. Мектепте толығымен меңгеруіне бір күн немесе бір апта жеткіліксіз. Бейімделу ұзақ мерзімді қажет ететін процесс. Бала өміріндегі бұл
мерзімнің бала өіріндегі өзгерістерінің психологиясы мен мінездемесін Р.С.Немов дамудың әлеуметтік жағдайы мен ішкі позициясының түсініктерімен байланыстыру қажеттігін ұсынды.
М.М.Безруких, С.П.Ефимова баланың мектепке бейімделуін ұзақ мерзімде процесс ретінде қарастырып, оны әлеуметтік - психологиялық және физиологиялық жақтарын сипаттаған. Олардың көзқарасынша, баланың өмірінің өзгеруі: барлығы мектепке бағынады, мектеп жұмысыныа, сабаққа көп уақыты кетеді. Бұл өте қысымды кезеңдер. Себебеі мектеп алғашқы күннен бастап өзінің талаптарын қояды.
Баланың мектепке беімделуіне негізгі үш жақты қиындық әсер етеді: Біріншісі,
мектептің жаңа күн тәртібі – ерте ұйқыдан тұру, тыныш отыру, сабақтан қалуға болмайды, дер кезінде сабақта орындау жзәне тб. Мұндай дағдылар
балада бұрын қалыптаспағандықтан олар шамадан тыс шаршайды, сабақтан қалығысы келіп тұрады, мазасызданады және тб. Көбіне алты - жеті жастағы балаларда өзіндік әдеттрдің қалыптасуының алғышарттары қалыптаса бастағандықтан кейбір жаңа құбылыстарға бейімделу қиынға соғады. Ең бастысы мұғалім мен ата - ана осы жадайларды дұрыс ескергендері маңызды. Екіншісі, баланың мектеп мұғалімімен, құрбыларыме және отбасымен өзара қатынасына байланысты туындаған мінез - құлықтар. Жай ғана мейірімділіктен мұғалім өзінің ааторитарлық стилі талап етушілік, қаталдық, мінез құлықта қажетті әрекеттердің орындаулуын талап етуші болып көрінеді. Ол үнемі баланың жұмысын бағалап отырады. Кей жағдайда бала өзін құл ретінде сезуге дейін барады. Нәтижесінде кейбір балалар жасқаншақ, ал біреулері үйде бас ал мектепте мүлдем басқаша қылық көрсетеді. Ейбір оқушылар жаңа ортада өздерін дұрыс меңгере алмай, басқа балалармен танысуы бірден болмағадықтан, өзін жалғыз сезінеді. Тәжірибелі мұғалім барлық балаларға бірдей талап қояды, бірақ әр баланы жеке - жеке қадағалайды. Бала мектепке келгеннен соң оның үйдегі орны да өзгереді. Оның міндеттері де және құқықтары да жаңаша құрылады. Мысалы оның сабақ орындауына ерекше, бөлек уақыт қажет болғадықтан үлкендер оның ңүн тәртібімен санасады.
бірден жүгіріп, уақытынан ерте баратын болса, кейіннен ересектердің ықпалымен ғана барады. Өздерінің әрбір алған бағасына қуанып, сабақты қызығушылықпен орындаса осы кезеңде ол төмендейді және бәрібірлікке ауысады. Мұғалімдер бұл кезеңде оқушымен сыртқы жағдайларына да әсер ететін тапсырмалар береді.
Сонымен балада мектеп қабырғасына аттаған күннен бастап психологиялық қайта өрлеу басталады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады. Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескен іс - әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Іс –
әрекеттің жетекші типін ұйымдастыру –
баланың жеке басын қалыптастыруға мақсатты түрде ықпал жасайтын құрал.
Мектеп баланың басқа адамдарға қатысты өзіндік ішкі позициясы өз «менін» және өз қылықтарының маңызын аңғарудың арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс - әрекеттерімен өз ара қарым - қатынасына 292 «Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
ерекше қызығуымен сипатталуы атақты психологтар Мухина В.С., Петровский А.В., Эльконин Д.Б., Венгер Л.А., Якобсон С.Г. еңбектерінде көрсетілген
М.Н.Костикова «балаларды мектепке оқуға психологиялық даярлығы» ұғымының мазмұнын ашып, мектепке психологиялық дайындықтың типтерін ұсынған. Ол тұңғыш рет баланың мектепке психологиялық даярлығын анықтау мақсатында оқу әрекетінің жетістігі туралы, оны қамтамасыз ететін ғылыми –
тәжірибелік шаралардың жасалуы мен психологиялық даярлықтың сапалық ерекшеліктерін талдайтын жіктемелерді бөліп көрсетті.
Сонымен қатар өз елімізде баланың мектепке даярлығы мәселесімен айналысқан ғалымдар да аз емес. Мысалы Б.Баймұратованың «Балаларды мектепке даярлау жөнінде», К.Қойбағаровтың «Баланы мектепке даярлау», Қ.Сейсенбаевтың «Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ халық
педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану проблемасы» еңбектері бала бақшадағы оқу –
тәрбие үрдісі арқылы баланы мектепке жан –
жақты дайындау мәселесін қарастырған. Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық өзгеріс болады. Ол жаңа тәртіптің бір қатар
- қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көз қарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің
қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс - әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің ерекшелікетері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
Мектептегі оқу - тәрбие ісін ұйымдастырушы және іске асырушы жеке тұлға бұл мұғалім болып табылады. Ол тәрбиенің мақсаттары мен міндерттерін іске асырады, оқушылардың жан - жақты жеке тұлғалық сапаларды дамыту мен қалыптастырудағы бағытталған, белсенді оқу - танымдық, спорттық – сауықтыру және көркемдік –
эстетикалық қызметін ұйымдастырады.
Баланың бойына білім нәрін себетін басты тұлға – ұстаз. Өйткені ұстаз алдында егеменді еліміздің болашағы жас ұрпақты тәрбиелеу және оқыту міндеті жүктелген. Мұғалім қызметі күрделі және жан - жақты. Ұстаздық қызметтің ең негізгі міндеті –
шәкіртті оқыту, тәрбиелеу, дамтыу және қалыптастыру үрдісін басқару. Оны оқу - тәрбие үрдісіндегі басты тұлға ретінде қарастыруымыз керек.
Мектеп оқушыларының дене және психикалық даму ерекшеліктерін, ақыл - ой және адамгершілік тәрбиелік деңейін, сыныптық және отбасы тәрбиесінің жағдайын білмейінше, дұрыс мақсат қоюды іске асыру, оған жетудің тәсілдерін таңдау мүмкін емес. Сонымен мұғалімнің қызметі сан - салалы. Мұғалімнің еңбегі өзінің мақсаты, мазмұны мен қоғамдағы алатын орны жағынан ең құрметті деп есептеледі. Сондықтан мұғаліммен жан - жақты терең ғылыми білім, жоғары педагогикалық шеберлік, идеялық шыныққандық, саяси –
соральдық қасиет, табанды ерік - жігер,
парасатты мінез - құлық талап етіледі. Бастауыш сынып оқушылардың мектептік өмірге бейімделуінде оның жеке басының қасиеттерін зерттеуде, онымен жүргізілетін жұмыстардың әдіс–тәсілдерін іріктеу үлкен маңыздылықты талап етеді. Бала бойындағы алғашқыда байқалмаған қасиет екінші күні байқалып отырады.
Оқушының мектепке бейімделуіне байланысты мұғалім мен ата - аналардың маңызды көңіл аударатын негізгі шарттары:
–
Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезеңде бақылау.
– Оқушыдан оны не қызықтырады және жақсы
көретін сабақтары жөнінде әңгімелесу.
– Оқушы жөнінде достарымен, ата –
анасымен әңгіме жүргізу.
– Бала мектепке үлкен қызығушылықпен келеді, ең негізгі шарт бала бойындағы қызығушылықты жоғалтып алмау.
–
Бала бойындағы қиындықтарды дер кезінде анықтап, түзету жұмыстарын жүргізу.
– Оқушыларды қанағаттандыратын эмоционалдық жағымды өзара қарым–қатынас жүйелерін (құрбыларымен, мұғалімдермен, ата –
аналарымен) қалыптастыру.
– Бастауыш сынып оқушыларында өткізілетін оқу тәрбие жұмыстарын дифференциациалау .
Сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолын жеткізу (үйірме, секциялар).
1. Битянова М.Р, Азарова Т.В, Е.И. Афанасьев, Н.Л. Васильева. Работа психолога в начальной школе. М.: Совершенство, 1998.
2.
Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –
СПб.:Союз, 1997 3.
Венгер Л.А. Психологическая готовность ребенка к школе. //Вопросы психологии, –
1984. №4 4.
Головин С.Ю. Словарь психолога - практика – Мн.,2001
5.
Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. –
А., 2004. 6.
Стыбаева А.Ш. Первичная психологическая адаптация детей 6 - 7 лет к условиям школы. - Т.,2003.
Научный руководитель : к.п.н., профессор Жалелов У.Ж.
Махмуд Мухлибоев , З . У . Худойқулова ( Гулистан, Узбекистан ) ФОРМЫ УЧЕБНО - ВОСПИТАТЕЛЬНЫХ СИТУАЦИЙ Формы организации и проявления учебно - воспитательных ситуаций также могут быть исключительно разнообразны. Многое в процессе их возникновения и развития будет зависеть как от объективных обстоятельств учебного процесса, так и от собственно субъекта педагогической деятельности –
учителя, педагога. Рассмотрим на примере отдельных учебно - воспитательных ситуаций в процессе учебной деятельности их содержание и особенности проявления [1].
Игровая ситуация способствует вовлечению обучаемых в условную, увлекательно - развлекательную деятельность, обладающую большим внушающим, суггестивным воздействием, содержащую изучаемые знания, умения и навыки. Функции игры в учебном процессе состоят в обеспечении эмоционально - приподнятой обстановки воспроизведения знаний, облегчающей усвоение учебного материала, оказывающей внушающее воздействие. «Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
293
Игровая деятельность порождает в учащихся разнообразные эмоционально - психические состояния, переживания, углубляющие познание, возбуждение, внутренние стимулы, влечения к учебной работе, снимающие напряжение, усталость, ощущение перегрузок при изучении любых предметов учебного плана. В процессе обучения игра моделирует любые жизненные ситуации или условные взаимодействия людей, вещей, явлений.
Элементы игры могут быть введены в любую форму обучения как часть в целое. Обучающее значение игры состоит в облегчении усвоения учащимися сложного материала с помощью яркой, эмоционально насыщенной увлекательной формы его воспроизведения. Развивающий эффект игры достигается за счет импровизации, естественного включения свободных творческих сил учащегося в процесс воспроизведения –
усвоения учебного материала. В воспитательном отношении игра помогает учащимся преодолевать внутреннюю неуверенность, способствует самоутверждению, раскрепощенному, наиболее полному проявлению своих сил и возможностей [2].
Диагностический смысл игры в том, что она позволяет учителю увидеть ученика в свободном, раскрепощенном проявлении, получить информацию о его воображении, фантазии, творческих способностях и одновременно о степени его активности, готовности к деловому взаимодействию, о самочувствии в коллективе.
Рассмотренные ситуации создают условия для развития еще одной формы учебно - воспитательных ситуаций –
энергию для преодоления трудностей, желания учиться" –
успех в учении. Ситуация в данном случае будет выступать как сочетание условий, обеспечивающих успех, а сам успех –
результат подобной ситуации. В педагогике не существует универсальных средств и методов обучения и воспитания. Это в полной мере относится и к ситуации успеха. На первый взгляд, кажется, что педагогу достаточно пару раз организовать ситуацию, при которой обучаемый испытает успех и удовлетворение, –
и высокий уровень отношения к учебе обеспечен. Но такое отношение к ситуации успеха может привести к обратному результату: постоянное обеспечение успешности может развить ситуацию индифферентного отношения к учебной деятельности. Мало того, постоянное ожидание положительного результата чревато развитием неспособности к преодолению трудностей, отказом от действий в сложных учебных и жизненных ситуациях [3].
Необходимо отметить следующие позитивные моменты, связанные с развитием данной ситуации: переживание успеха внушает человеку уверенность в собственных силах;
появляется желание вновь достигнуть хороших результатов, чтобы еще раз пережить радость от успеха; положительные эмоции, рождающиеся в результате успешной деятельности, создают ощущение внутреннего благополучия, что, в свою очередь,
благотворно влияет на общее отношение человека к окружающему миру.
Ситуация успеха создается педагогом в учебной деятельности. Но, как и любую деятельность, учение можно представить в виде достаточно простой последовательной цепи:
установка на деятельность (эмоциональная подготовка учащегося к решению учебной задачи);
обеспечение деятельности, операций (создание условий для успешного решения);
сравнение полученных результатов с предполагаемыми (осознанное отношение к результату своего учебного труда).
Моделируя учебную ситуацию, необходимо помнить, что решение любой учебной задачи предполагает подготовку, исполнение и оценивание. Поэтому выделим в развитии ситуации успеха несколько этапов. (См. дополнительный иллюстративный материал.).
Мотивационный этап, или установка на предполагаемую деятельность. Педагог ставит перед собой задачу сформировать у учащегося стремление как можно успешнее выполнить учебное задание, ощутить себя "творцом обстоятельств", преодолеть трудности, которые могут встретиться в ходе
работы, другими словами, сформирует мотив достижения успеха.
Формируя мотив достижения как основу определенной атмосферы среди обучаемых, педагог вправе предложить различные варианты мотивов. Стремление самостоятельно решить интересные задачи, попытаться завоевать авторитет в глазах своих товарищей, стать первым, рассматривать свою деятельность с точки зрения ее пользы для других людей, установить новые контакты в ходе выполнения и т.д.
В итоге, на мотивационном этапе, учитель организует определенные ситуации с целью актуализировать или нейтрализовать эмоции для предстоящей деятельности. Необходимо отметить, что ситуация успеха, связанная с мотивационной сферой, на данном этапе в большей степени определяется психологическими аспектами. В этом ее принципиальное отличие от ситуаций, возникающих на следующих этапах деятельности.
жүктеу/скачать 8,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|