Вопросы археологии

27

Мухтарова Г.

Қ

ол

 

жеткеН

 

армаН

...

болатын  ойлар  мен  тұжырымдар, 

қызықты оқиғалар кімді болса да бей-

тарап қалдыра алмайды. 

Ал  өзі  туралы  сөз  қозғағанды 

қаламайтын 

Бекмұханбет 

Нұрмұханбетов  туралы  мәліметті  ар-

найы 

тақтаға 

орналастырылған 

мәтіндер, оның фотосуреттері мен жеке 

заттары  арқылы  және  экспозицияда 

қойылған сенсорлық киосктағы берілген 

мәліметтер арқылы біле аласыз. 

2011 ж. 22 наурыз – Ұлыстың Ұлы 

күні Бекен ағамыздың көп жылдардағы 

еңбегінің  бағаланып  –  Еңбекшіқазақ 

ауданының 

«Құрметті 

азаматы» 

атағына  ие  болуына  шын  жүректен 

қуанышымызды  білдіріп,  ғалымның 

бұдан  кейінгі  де  еңбек  жолындағы 

үлкен табыстар мен жетістіктерінің куәсі 

болатынымызға сенімдіміз.

Г. Мухтарова 

28

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

О Бекене Нурмуханбетовиче 

Нурмуханбетове

жалуй, что более всего сразу бросилось 

в глаза и выделило Бекена Нурмуханбе-

товича среди других археологов экспе-

диции, так это сильный, низкий по ам-

плитуде  звучания  голос  (почти  бас)  с 

непередаваемым  тембром:  этот  голос 

более  подходил  к  былинному  русско-

му богатырю – он, мягко говоря, мало 

ассоциировался в общем-то с достаточ-

но  миниатюрной  комплекцией  самого 

владельца!

Однако  это  обстоятельство  и  свое-

образный  «диссонанс»  только  подчёр-

кивали глубокую индивидуальность на-

шего  Бекена  Нурмуханбетовича,  голос 

был  как  бы  его  визитной  карточкой,  и 

узнавался  издалека  повсюду  задолго 

до  того,  когда  появлялся  сам  источник 

«звучания».

Поскольку  в  ту  пору  Бекен  Нурму-

ханбетович  уже  был  известным  архе-

ологом,  за  его  плечами  были  иссле-

дования  многих  погребальных  памят-

ников  на  территории  Казахстана  и  не-

сколько экспедиций, я проникся к нему 

величайшим уважением, и ловил каж-

дое его слово. Несмотря на существен-

ную  разницу  в  возрасте,  это  было  со-

всем несложно сделать, потому что Бе-

кен Нурмуханбетович по своей приро-

де  –  очень  контактный  и  потому  «до-

ступный» в плане личного и професси-

онального общения человек.

В этом смысле большой опыт архе-

ологических  работ  Бекена  Нурмухан-

бетовича  на  погребальных  объектах, 

И

мя  Бекена  Нурмуханбе-

товича  Нурмуханбетова 

хорошо  известно  у  архе-

ологов и простых граждан, которые ин-

тересуются  древней  историей  нашей 

страны.  Волею  судьбы,  направившей 

мою жизнь на сложный путь археолога-

исследователя,  мне  привелось  опреде-

лённую часть времени рука об руку ра-

ботать с этим замечательным человеком 

в  условиях  полевой  экспедиции,  а  так-

же – общаться с ним в научных кругах.

Ещё 

будучи 

школьником, 

в 

1969  году  я  стал  участником  Южно-

Казахстанской комплексной археологи-

ческой  экспедиции  под  руководством 

Кемаля  Акишевича  Акишева,  и  затем 

каждый  сезон,  вплоть  до  1977  года 

включительно,  в  качестве  рабочего,  а 

потом  –  начальника  небольшого  отря-

да. Мне посчастливилось быть свидете-

лем исследования памятников Отырар-

ского оазиса и древнего Отырара.

Именно здесь, летом 1969 года, не-

далеко от огромного городища Отырар-

тобе, в лагере, находящемся в неболь-

шой тутовой роще у отводного канала, я 

впервые увидел Бекена Нурмуханбето-

вича (он тогда возглавлял отряд, зани-

мающийся  раскопками  погребальных 

памятников Южного Казахстана и Оты-

рарского оазиса).

Передо  мной  предстал  сухощавый, 

крепко  сложенный,  сильно  загорелый 

невысокий человек, с открытым взгля-

дом,  располагающим  к  общению.  По-

29

о б

екеНе

 Н

урмухаНбетовиче

 Н

урмухаНбетове

А. Подушкин

с  которым  он  всегда  совершенно  бес-

корыстно делился со всеми, кто в этом 

был  заинтересован,  очень  сильно  по-

мог мне как начинающему археологу.

Так  произошло  с  курганными  мо-

гильниками Южного Казахстана первых 

веков до – первых веков нашей эры, ко-

торые включали в себя катакомбные по-

гребения: в то время почти никто толком 

не  мог  их  открыть,  так  как  отсутствова-

ла методика раскопок, да и само погре-

бальное сооружение мало кто видел из-

за того, что просто не могли его найти! 

Обычно  курганы  таких  могильни-

ков маркируют на поверхности подзем-

ную  катакомбу,  причём  не  обязатель-

но  располагающуюся  непосредственно 

под насыпью: оказалось, что значитель-

ная  часть  катакомбных  сооружений  на-

ходилась с большим смещением от цен-

тра насыпи, а некоторые вообще выхо-

дили за её пределы, то есть фактически 

не были связаны с собственно курганом. 

Такая  специфика,  при  которой  курган-

ная насыпь превращается в некий сим-

вол, создаёт большие трудности при об-

наружении и вскрытии катакомб. 

И самые высокие авторитеты в этом 

деле  мало  помогали:  известно,  что 

впервые  с  такой  ситуацией  столкнул-

ся А.Н. Бернштам, когда в ходе Южно-

Казахстанской  археологической  экспе-

диции 1949-1951 годов и работ на Бо-

рижарском  могильнике  при  традици-

онной методике (раскопки центра кур-

гана) во многих курганах не были най-

дены погребения: тогда все не открытые 

курганы  были  объявлены  кенотафами. 

Между тем последующие раскопки не-

скольких  подобных  «кенотафов»  этого 

могильника  Бекеном  Нурмуханбетови-

чем в 1967 – 1968 годах дал положи-

тельный  результат:  были  обнаружены 

трёхчастные катакомбы с узкотраншей-

ным ступенчатым дромосом.

Это был настоящий прорыв в иссле-

довании катакомбных памятников Юж-

ного  Казахстана,  он  лично  меня  воору-

жил  новой  методикой  раскопок  этих 

сложных погребальных сооружений, и в 

конечном счёте определил фронт моих 

научных изысканий на многие годы впе-

рёд, за что дорогому Бекену Нурмухан-

бетовичу – огромное спасибо!

Другой не менее важный приоритет, 

принадлежащий  Бекену  Нурмуханбето-

вичу,  и  который  тоже  следует  расцени-

вать как существенный вклад а археоло-

гическую науку Казахстана, связан с рас-

копками  могильника  вблизи  городища 

Кок-Мардан, которые он осуществлял в 

1976 – 1977 годах. Возглавляя тогда не-

большой отряд ЮККАЭ, который иссле-

довал рабад городища Пшук-Мардан, я 

эпизодически приходил на раскоп к Бе-

кену Нурмуханбетовичу, где воочию на-

блюдал и участвовал в работах на этом 

уникальном могильнике.

Уникальность его заключалась в том, 

что  древние  насельники  Отырарского 

оазиса хоронили своих умерших в спе-

циально  созданной  трёхслойной  пах-

совой платформе округлой конфигура-

ции,  имеющей  вид  кургана.  При  этом 

каждый  слой  (уровень)  был  букваль-

но «напичкан» погребальными камера-

ми,  таким  образом,  общее  количество 

погребений  «многослойного  кургана» 

приближалось к 50 и более!

Такие  конструкции  вскрывались  в 

Южном  Казахстане  впервые,  и  Бекен 

Нурмуханбетович  справился  со  своей 

задачей  великолепно:  я  лично  наблю-

дал, с какой осторожностью и скрупулёз-

ностью он вскрывал каждое погребение, 

фиксировал  и  описывал  инвентарь  –  в 

общем, тогда мне было чему поучиться. 

Особая тема – популяризация Беке-

ном Нурмуханбетовичем на всех уров-

нях  результатов  своих  изысканий.  На 

30

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

археологической базе отдела археоло-

гии  Института  истории,  археологии  и 

этнографии  АН  КазССР  в  посёлке  Ша-

ульдер  (Южный  Казахстан)  у  каждого 

начальника  отряда  была  собственная 

камеральная комната, и, конечно, тако-

вая имелась и у него. 

После поля он часто сидел там и ра-

ботал, и в это время вход в эту настоя-

щую сокровищницу, где хранились ке-

рамические  сосуды,  вещи  из  погребе-

ний и уникальные артефакты (в том чис-

ле и из золота), был открыт и доступен 

абсолютно  любому  человеку:  будь  то 

сотрудники  экспедиции  (от  бульдозе-

риста, уборщицы до повара), студенты-

практиканты  из  Алма-Аты  и  Чимкента, 

местные сельские школьники и учителя, 

или просто знакомые люди.

Надо было видеть, с каким вдохно-

вением он рассказывал о каждом арте-

факте, демонстрировал и даже (!) – да-

вал  подержать  в  руках  (например,  зо-

лотую массивную серьгу с инкрустаци-

ей  рубинами  в  полихромном  стиле!), 

объяснял научное и социальное значе-

ние многих предметов. Конечно, таким 

отношением к людям, далёким от нау-

ки  и  археологии  в  частности,  он  толь-

ко  располагал  к  себе,  они  его  люби-

ли и уважали, а он делал огромное по 

тем временам дело: реально популяри-

зировал  культурное  наследие  предков 

среди простого населения социалисти-

ческого Казахстана. 

И  в  этом  деле  он  был,  что  называ-

ется, тоже первопроходцем: Коммуни-

стическая партия Советского Союза того 

времени,  озабоченная  проблемой  со-

хранения своей власти, более занима-

лась  насаждением  коммунистической 

морали, её мало интересовали нацио-

нальная  история,  культурные  ценности 

в таких регионах, как Казахская ССР, где 

простой народ (особенно – в сельской 

местности), оторванный от своих исто-

рических корней, почти ничего не знал 

об истоках своего богатого прошлого, а 

слово «археология» для основной мас-

сы районного народонаселения было в 

диковинку. 

Как я понял, именно такая сложная и 

благодарная  миссия,  помимо  научного 

творчества, вскоре станет основной в его 

деятельности на многие годы, и на этом 

поприще  он  достиг  очень  больших  вы-

сот: имя его узнаваемо, дела его извест-

ны  в  широких  кругах  учёных  и  обще-

ственности.  Определённым,  и,  навер-

няка, решающим фактором в этом кон-

тексте, стало его непосредственное уча-

стие  в  раскопках  Иссыкского  могиль-

ника  и  открытие  Золотого  Человека  в 

1969 – 1970 годах, но это событие уже 

не связано с моими личными впечатле-

ниями о Бекене Нурмуханбетовиче.

Я  только  хорошо  знаю,  что  нынеш-

ний  музей  под  открытым  небом  в  Ис-

сыке стал основной сферой деятельно-

сти  нашего  Бекена  Нурмуханбетовича, 

он там черпает творческий потенциал и 

жизненные силы как археолог, человек 

и гражданин нашей республики.

Первоклассный  археолог  –  поле-

вик, будучи в науке и жизни человеком 

честным,  порядочным,  за  более  чем 

полувековой  трудовой  путь  он  многое 

сделал для археологии, истории и куль-

туры Казахстана не на словах, а на деле, 

оставив тем самым свой неповторимый 

след, который только подчёркивает его 

глубокую индивидуальность. 

Можно сказать, что археология для 

Бекена  Нурмуханбетовича  Нурмухан-

бетова, это не только наука, но и – об-

раз жизни.

Искренне желаю ему здоровья, дол-

гих лет жизни и творческих успехов.

А. Подушкин

31

а

ҚсаҚал

 

археологымыз

 б

екең

М. Қожа

Ақсақал археологымыз Бекең 

А

ға буын қазақ археологта-

ры  ішінде  ақкөңіл,  басы-

нан  қазақы  ақ  қалпақты 

тастамайтын,  мінезі  жайдары,  ешкімге 

зілі жоқ қария бар. 

Бұл  –  Қазақстан  археологиясында 

өзіндік орны ерекше, танымал зерттеуші 

Бекен Нұрмұханбетов. 

Жалпы 

алғанда, 

қазақ 

археологтарының  аға  буыны  Бекеңді 

атақты  Генрих  Шлиманмен  теңестіруге 

болады  деп  те  санаймын.  Аға  буын 

Қазақстан археологиясының пионерлері 

болды, сенсациялық жаңалықтар ашты, 

қазақ  тарихын  тануда  төңкеріс  жаса-

ды. Ғылым болған соң жаңсақ ойлар да 

болды,  ұлы  жаңалықтардың  ашылуы-

мен қатар, батыл болжамдар мен жора-

малдар да айтылды. Бұлардың барлығы 

ғылым үшін аса маңызды қадамдар бо-

латын.  Осылайша  барып  Қазақстан 

археологиясының іргетасы қаланды. 

Қазіргі  Оңтүстік  Қазақстан  ар-

хеологиясына  арналған  кез  келген 

ғылыми  әдебиетте,  мейлің  моногра-

фия болсын, мейлің мақала болсын, Б. 

Нұрмұханбетов  зерттеулеріне  сілтеме 

жасалмай  қоймайды.  Мұның  өзі  Бе-

кен  ағаның  Оңтүстік  өлкеде  көптеген 

археологиялық  ескерткіштерді  зерт-

теуде  сіңірген  еңбегі,  тыңғылықты 

ізденістер жүргізгенінің басты айғағы. 

Бекен  Нұрмұханбетов  қазақ  архе-

ология  ғылымының  сол  балаң  кезінен 

бастап қызмет жасағандардың бірі. 

Ол  кісі  ұзақ  жылдар  алғашқы 

қазақтың  кәсіби  археологы  Кемел 

Ақышевпен  бірге  қызметтес  болды. 

Студени шағынан Кемекеңмен бірлесіп 

зерттеулер жасады десек, қателеспеспіз. 

Оңтүстік  өлкенің  археологиясы  Бе-

кен  аға  қызметін  бастағанда  мұлдем 

тың  жатқан  болатын.  Бекең  мүнда 

қала  мәдениетін  зерттеумен  қатар, 

әсіресе,  көне  қабірлер,  қорымдарды 

кеңінен  ашып,  зерттеді.  Ғылым  үшін 

зерттеудің  қаншалықты  қажет  екенін 

ескеріп,  қазақ  тарихының  көне  дәуірін 

тану  үшін  археологтар  қажырлы 

жұмысын жалғастыру қажет еді. Осын-

дай  табанды  мақсатты  түсіне  білген  Б. 

Нұрмұханбетов  қиындықтарды  жеңе 

отырып,  зерттеулерін  жүргізді.  Кейінгі 

мұсылмандық  бейіттерді  де  қазды, 

материалды  өңдеп,  зерттеп  ғылыми 

айналымға енгізді.

Отырар өңіріндегі көне қорымдарды 

іздеу  мақсатында  Оңтүстік  Қазақстан 

кешенді  археологиялық  экспедициясы 

құрамында Б. Нұрмұханбетов басшылық 

еткен  арнайы  топ  құрылып,  ол  көп 

жылдар  жемісті  еңбек  етті.  Ізденістер 

нәтижесінде  бұрын  беймәлім  болып 

келген  көптеген  жаңа  ескерткіштер  та-

былды.  Құйрықтөбе  іргесінен  әуелгі 

мұсылмандық  дәуірге  (Х-ХІІ  ғ.)  жата-

тын мазаратта қазба жұмыстары жүріп, 

ондағы  жерлеу  ерекшелігі  сипатталды, 

б.э.  бірінші  мыңжылдығының  бірінші 

жартысына жататын қорымдар – Мар-

дан, Қыркескен, Көкмардан мазаратта-

32

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ры табылып, оларды зерттеу барысын-

да көп ғылыми нәтиже алынды. 

Бекең  тек  Отырар  аймағында 

емес  жалпы  оңтүстіктің  аса  танымал 

ескерткіштерінде,  атап  айтсақ,  атақты 

Бөріжар қорымында, Қожа Ахмет Ясауи 

кесенесі  айналасындағы  көрханаларда 

нәтижелі  археологиялық  қазбалар 

жүргізді. 

Б.  Нұрмұханбетовтың  жұмыстары 

арқасында  мұсылмандық  дәуірдегі 

жерлеу  рәсімдердің  қалай  өзгеріп 

отырғаны 

анықталды. 

Антрополог 

ғалым,  профессор  Оразақ  Смағұлов 

басшылық  еткен  Қожа  Ахмет  Ясауи 

кесенесіндегі атақты Абылай хан қабірін 

зерттеу жұмыстары барысында да Бекең 

жасаған тұжырымдарды пайдаландық, 

осы тақырыпқа арналған «Абылай хан. 

Тарихи-антропологиялық зерттеу» атты 

монографияда Бекең зерттеулеріне ар-

найы сілтеме жасалды. 

Бекен  ағаның  Оңтүстік  өлкеде 

қалдырған  ізі  бар,  ол  көмескіленбейді 

деп  айтамын.  Оның,  әсіресе,  осы 

аумақтағы  қорымдарды  қазып  зерттеу 

кезінде  жасаған  тұжырымдамалары, 

біріншіден, қазір ғылыми айналымдағы 

маңызды ақпарат айналған, екіншіден, 

бұларды  беймәлім  кезінде  алғаш 

дәйектеп, ұсынған осы Бекең еді. Бекең 

айтқан  платформалық  жерлеулер  өлке 

археологиясы үшін аса ірі жаңалық еді. 

Бекен ағаны Оңтүстік өлкенің Шлиманы 

деу керек шығар. 

Аты жер жаратын әлемге әйгілі Есіктегі 

«алтын  адам»  жатқан  обаны  қазуға 

қатысқан  санаулы  археологтардың 

бірі  –  Бекең  екенін  әрқашан  есте 

ұстауымыз  керек.  Бұл  –  үлкен  бақыт. 

Қазіргі  таңда  да  ғалым  Есік  обасынан 

табылған  аса  бағалы  жәдігерлерді  та-

нытуда өлшеусіз еңбек етіп келеді. 

Бекеңнің 75 жылдығы құтты болсын 

дей  келе,  ағама  арамызда  сол  ақкөңіл 

пейіліңізбен  жарқырап  жүре  беріңіз, 

өскелең  ұрпаққа  Сіздің  атқарған 

істеріңіз, басқан ізіңіз үлгі өнеге болсын, 

ғылымды  одан  әрі  ұштай  беріңіз  дегім 

келеді.  Ғалым  ағаны  ардақтап,  мерей-

тойына  кітап  шығаруды  ойластырған 

Арман Бейсенов сынды шәкірт інілеріне 

творчестволық  табыстар,  қызықты  да 

құнды ашылымдар тілеймін. 

М. Қожа

33

«а

та

-

баба

 

мұрасыНа

 

ҚияНат

 

жасама

!» – 

деді

 б

екеН

 

ағам

Ғ. Қиясбек

«Ата-баба мұрасына қиянат 

жасама!» – деді Бекен ағам

Ә

л-Фараби 

атындағы 

Қазақ 

Ұлттық 

Университетінің 

тарих 

факультетін  «археология  және  этноло-

гия» мамандығы бойынша тәмамдаған 

бір  топ  жас  жол  тартып  Археология 

Институтына  келгенімізге,  міне,  біраз 

жылдың қарасы да болыпты. 

Студенттік  шақ  артта  қалды.  Мұны 

біз  дереу  түсіндік.  Келген  беттен-ақ, 

ғылымның қия жолына түстік – мүлдем 

басқа  талап,  мүлдем  басқа  адамдар, 

мүлдем  басқаша  жауапкершілік.  Со-

дан  бергі  үйренген  үлкен  өндірістік 

ұжымдағы  тәртіп,  маман  ағалардан 

алған кәсіби білім, қабылдаған ғылыми 

тәсіл,  біз  игерген  жаңа  материал, 

экспедицияның  жаңа  жөн-жосыны, 

келгелі  танысып  үлгерген  жаңа  адам-

дар – міне, осының бәрін қосып айтсам, 

мұны екіге бөлер едім. Біреуі – жаңағы 

айтқандарымның бәрі, екіншісі – Бекен 

ағам. Бір төбе!

«Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты.

Қырандай күшті қанатты

Мен  жастарға  сенемін!»  –  деп 

қазақтың келешегінен үлкен үміт күткен 

ақиық ақын Мағжан Жұмабаев шегелеп 

айтқан екен. Бекен аға жастарға ерекше 

қамқорлықпен, ілтипатпен қарайтынын 

біз  алғашқыда-ақ  байқадық.  Бекен 

аға – өзі де ақынжанды адам, содан бо-

луы керек. 

Бекен  ағамен  біз  алғашқы  экс-

педициялар 

тұсында-ақ 

танысып 

үлгергенбіз. Содан бері біраз уақыт жа-

нында  болдық,  бірнеше  іссапарларда, 

экспедицияларда  бірге  жүріп,  ша-

руа  тындырдық.  Әңгімесін  тыңдайтын, 

көп  жылдық  ғылыми,  экспедициялық 

жолынан  жиған  тәжірибесінен  де 

бұйырғанын  алатын  бірсыпыра  уақыт 

болып  қалды,  ол  білім  мен  тәжірибені 

қазір де алып жатырмыз. 

Тарих  факультетінің  бірінші  кур-

сында  жүргенде-ақ  өзінің  құрдасы 

аспирант  Кеңес  Нұрпейісов  археоло-

гия  пәнінен  лекция  жүргізеді.  Сон-

да  лекцияларды  ұйып  тыңдаған  Бекен 

аға:  «Мысырды  айттыңыз,  Қытайды 

айттыңыз,  Үндістанды  айттыңыз,  ал 

осы өзімізде, осы Қазақстанда археоло-

гия  деген  бар  ма  өзі?»  –  деп  сұрайды. 

Қанағаттанарлық  жауап  алған  соң 

археологияға  деген  ол  кісінің  ынта-

сы, қызығушылығы оянып, соның «бу-

ымен»  бірінші  курсты  тәмамдай  сала 

1958 жылғы Кемел Ақышев басқарған 

Іле 

археологиялық 

экспедициясы 

құрамынан бірақ шығады! 

Өзінің археологияға қызығушылығы 

мен  осы  мамандықты  таңдаудағы 

себебін аға: «тарихшылар кітапхана мен 

архивтерде шалбарларының артын тоз-

дырып,  телміріп  отырумен  жұмыс  жа-

сайды, ал археологтар таза ауада, халық 

арасында,  далалық  өмір  базарында 

жүреді, біздің қаламымыз – күрек, ар-

34

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: