Вопросы археологии
жүктеу/скачать 10,67 Mb. Pdf көрінісі
|
археологии к азахстаНа . Выпуск 3. кал датируется рубежом нашей эры” [Са- рианиди В.И., 1983, с. 147]. Собственно оригинальные ханьские зеркала описанного типа (или близких типов) изготавливались китайскими то- ревтами на территории Поднебесной в первые века до н.э. – первые века н.э. [Филиппова И.В., 2000, с. 101-102]. Датировка ханьских зеркал типа жи гуан
Е.И. Лубо-Лесниченко – I в. до н.э. [Лубо-Лесниченко, 1975, с. 121]. В принципе хронологический период по- явления подобных зеркал в первых ве- ках до – первых веках нашей эры под- тверждается и другими исследователя- ми [Молодин В.И, Канн Ин Ук., 2000, с. 91; Гугуев В.К., Трейстер М.Ю., 1995, с. 148]. Потом эти изделия различны- ми путями попадали в среду номадов (в том числе – сюнну), а затем посред- ством их или другим способом распро- странялись на огромных пространствах Евразии. Если иметь в виду, что процесс рас- пространения ханьских зеркал из Под- небесной на Запад длился какое-то время и зависел от нескольких состав- ляющих (удалённость регионов, ми- грационные потоки номадов, стабиль- ное или нестабильное функционирова- ние Великого шёлкового пути, полити- ческие причины) и сделать определён- ную поправку на этот счёт, а также обра- титься к приведённым выше аналогиям и хронологическим выкладкам, то зер- кало из катакомбного погребения кур- гана 12 могильника Култобе можно да- тировать I в. до н.э. – I в. н.э. Время появления бронзовых китай- ских зеркал в Южном Казахстане мож- но аргументировать, помимо археоло- гического и историческим фактором, который подтверждается сообщениями письменных источников: в 40-е гг. I в. до н.э. на эту территорию, контролиру- емую государством Канцзюй (Кангюй), вторгается племенное объединение северных сюнну во главе с Чжичжи- шаньюем, и остаются здесь на опреде- лённый срок [Зуев Ю.А., 1957, с. 64; Крадин Н.Н., 2001, с. 193-194]. Можно предположить, что ханьский импорт в виде бронзовых зеркал ока- зался в Южном Казахстане в два эта- па: вначале – путём даров (подарков, дани) в рамках политических или тор- говых взаимоотношений Поднебес- ной с сюнну, затем – посредством ми- грации северных сюнну из Централь- ной Азии на запад, в пределы южно- казахстанского региона. Заметим, что такой ценный в древ- ности предмет, как бронзовое хань- ское зеркало, как правило, являлось ча- стью погребальной атрибуции исклю- чительно кочевой знати, элиты обще- ства номадов Евразии первых веков до н.э. – первых веков нашей эры. Напри- мер, ханьские зеркала найдены в по- гребениях сарматской знати Поволжья, Северного Причерноморья и Западно- го Казахстана [Скрипкин А.С., 2003, с. 201-202; Гугуев В.К., Трейстер М.Ю., 1995, с. 152; Байпаков К.М, Танаба- ева С.И, Сдыков М.Н., 2001, с. 34-35: курган 1 Лебедевского могильника], они отмечены в элитных курганах сюн- ну в Центральной Азии [Бернштам А.Н., 1937, с. 968; Руденко С.И., 1962, с. 92, рис. 65], а также – «царских» погребе- ниях правителей Кушан в Тилля-Тепе [Сарианиди В.И., 1983, с. 41; Сариа- ниди В.И., 1984, с. 147; Sarianidi V. I., 1985, с. 203: рис. 145; с. 258, рис. 31]. Ценность бронзового китайского зеркала заключалась также в семанти-
371 х аНьское зеркало из катакомбы 12 могильНика к ултобе А.Н. Подушкин ческой, ритуальной и магической на- грузке, которое это изделие играло в идеологических представлениях, по- гребальной обрядности не только в Поднебесной, но и в среде номадов- сюнну, контактировавших с ханьца- ми длительное время [Руденко С.И., 1962, с. 91]. Между тем как для китайцев, так и для кочевников (не только сюнну), зер- кало являлось предметом индивиду- ального пользования многофункцио- нального назначения в практической и духовной сферах жизни [Смирнов К.Ф., 1975, с. 168]. Например, зерка- ло могло выступать в роли универсаль- ного оберега при жизни и после смер- ти человека [Филиппова И.В., 2000, с. 105-106; Краминцев В.А., Ивлиев А.Л., 2002, с. 140-141, рис. 1-2]. Зеркало являлось «вместилищем души» в анимистических представле- ниях древнего народонаселения Ев- разии [Литвинский Б.А., 1964, с. 100- 101], его использовали в ритуальных и обрядовых действиях (погребальных, шаманских) как магический предмет [Краминцев В.А., Ивлиев А.Л., 2002, с. 107]. Наконец, зеркало отражало опре- делённую систему миропонимания и мироздания, «закодированную» в ор- наментике и зафиксированную кон- кретной эпиграфикой [Гугуев В.К., Трей- стер М.Ю., 1995, с. 151; Филиппова И.В., 2000, с. 105-106]. Таким образом, бронзовое китай- ское (ханьское) зеркало из катакомб- ного погребения в кургане № 12, дру- гая атрибутика позволяют с известной долей уверенности идентифицировать одного из погребённых как знатного че- ловека, выходца, скорее всего, из сре- ды элиты кочевников-номадов. Судя по всему, это был представитель северного сюннуского племенного союза, который оказался во главе с Чжичжи-шаньюем в пределах Южного Казахстана в I в. до н.э. [Бернштам А.Н., 1941, с. 12-13; Зуев Ю.А., 1957, с . 62-71]. Прямо и косвенно на этот факт ука- зывают археологические свидетель- ства и письменные источники. В частно- сти, в рамках могильника Култобе, в ка- такомбе кургана № 3 уже было откры- то одиночное погребение знатного во- ина, чьи этноопределяющие артефакты не вызывают сомнения о его причастно- сти к сюннускому этносу. Они включали сложно-составной «М»-образный лук сюннуского типа с костяными накладка- ми; ажурную бронзовую функциональ- ную пряжку с «выемчатыми запятыми»; ярусные железные наконечники стрел; наборный пояс, обшитый раковинами- каури, декоративную поясную пряж- ку характерной формы и орнаментики, украшенной золотыми, серебряными гвоздиками и драгоценными камнями, изготовленную из кости носорога [По- душкин А.Н., 2000, с. 80 – 81; рис. на с. 78 – 79]. Более того, последующие археоло- гические изыскания выявили в памят- никах арысской культуры Южного Ка- захстана и другие свидетельства при- сутствия сюнну в регионе, что позво- лило достаточно аргументировано го- ворить о сюннуском этническом ком- поненте в рамках полиэтничного госу- дарства Канцзюй (Кангюй) [Подушкин А.Н., 2000, с. 153-154; Подушкин А.Н., 2009, с. 173-183; Подушкин Н.П., По- душкин А.Н., 2003, с. 29-34]. К тому, что в рамках Канцзюй могли присут- ствовать сюнну, допускает С.А. Яценко [Яценко С.А., 2000, с. 88].
372 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Заметим, что почти прямые истори- ческие и археологические свидетель- ства присутствия сюнну в Южном Казах- стане косвенно подтверждаются этими же источниками только на другом уров- не. Так, китайские хроники сообщают о том, что после заключения мирного до- говора с Канцзюй против Усунь и Хань, сюннуский Чжичжи-шаньюй, имев- ший высокий титул «левого сянь-вана» в империи сюнну [Крадин Н.Н., 2001, с. 193], на какое-то время «…остался в Канцзюй», а затем, после разрыва от- ношений между союзниками, «…Чжич- жи …был изгнан из ставки канцзюйского князя». Он обосновался в новой ставке на р. Талас, где вскоре в 36 г. до н.э. по- сле кангюйско-ханьского штурма и по- гиб со всем своим окружением [Зуев Ю.А., 1957, с. 67; Материалы по исто- рии сюнну, 1973, с. 124-134]. Из этого текста следует, что орда се- верных сюнну вместе со своим предво- дителем и знатью находилась в преде- лах территории Канцзюй, причём – в непосредственной близости от став- ки владетеля (князя) этого государства [Зуев Ю.А., 1957, с. 69-72]. В памят- никах арысской культуры отмечено та- кое явление, как арысско-бадамский локальный укреплённый район пло- щадью более 50 кв. км, который вклю- чает фортификационное сооружение в виде длинной многокилометровой пахсовой стены и ряд крупных укре- плённых объектов, в том числе – го- родище Караспантобе, которое рас- сматривается нами как ставка-столица древнего Канцзюя, город Битянь [По- душкин А.Н., 2000, с. 170-177; см. карту 6 на с. 176-177]. С известной долей аргументиро- ванности мы можем рассматривать указанный укреплённый район в каче- стве местонахождения одной из пер- вой ставки Чжичжи-шаньюя в Южном Казахстане. Представляется, что на- ходка сюннуского погребения в ката- комбе 12 могильника Култобе, кото- рый находится в нескольких киломе- трах к северо-западу от городища Ка- распантобе, в какой-то степени явля- ется иллюстрацией к приведённому выше историческому эпизоду. Достаточно сложно интерпретиро- вать факт появления ценного бронзо- вого китайского зеркала в катакомбном коллективном погребении, где они за- фиксированы впервые, что можно счи- тать прецедентом. Как правило, нома- дов знатного (элитного) происхожде- ния хоронили индивидуально, в от- дельном погребальном сооружении, в том числе и катакомбе [Подушкин А.Н., 2000, с. 80-81; рис. на с. 78-79]. Материалы могильников арысской культуры Южного Казахстана показыва- ют, что катакомбы, в которых были осу- ществлены групповые и зачастую раз- новременные погребения, могли функ- ционировать как родовые (семейные) склепы; в их погребальной атрибуции отмечены артефакты как кочевническо- го, так и оседло-земледельческого про- исхождения. Подобный историко-культурный земледельческо-скотоводческий син- кретизм – археологически установлен- ное характерное и распространённое явление для памятников арысской куль- туры как культуры древнего государства Канцзюй (Кангюй), которое отличалось пестротой и этнической конгломератив- ностью своего социума, включающего племенные группы номадов и оседло- го населения.
373 х аНьское зеркало из катакомбы 12 могильНика к ултобе А.Н. Подушкин Представляется, что свидетельства культурной синкретичности ещё проя- вятся в новых погребальных комплек- сах арысской культуры, поскольку из- учение археологических памятников Южного Казахстана IV в. до н.э.- IV в. н.э. продолжается. В качестве заключительного штри- ха отметим следующее: после полной очистки и консервации ханьского зер- кала из кургана № 12 могильника Кул- тобе сотрудниками ЦГМ РК, на декора- тивной стороне его диска, в выемках- промежутках центральной композиции в виде четырёх лепестков цветка (ло- тоса?), проявились четыре иероглифа, обозначающие на китайском языке сто- роны света (север, юг, восток и запад) (рис. 2), что является прецедентом для изделий подобного типа. Надо полагать, что в дополнение к уже описанным функциональным и се- мантическим свойствам ханьского зер- кала добавляется ещё одна – тетраль- ная модель восприятия мировой реаль- ности в сознании древних китайцев.
А.Н. ПОдУШКИН КҮЛТӨБЕ ҚОРЫМЫНЫҢ 12-КАТАКОМБАСЫНАН ШЫҚҚАН ХАНЬ ДӘУІРІНІҢ АЙНАСЫ Жарияланымда Оңтүстік Қазақстанның б.д.д. I – б.д. III-ғ. мерзімделетін арыс мәдениетіне жататын Күлтөбе қорымының 12-обасының жерлеу құрылысы мен заттай деректерін археологиялық тұрғыдан зерттеудің негізгі нәтижелері беріледі. Халықаралық археологиялық-этнологиялық Орталықтың (Шымкент) жұмыстары барысында 2002 ж. 12 обаның мүрделер топтап жерленген ката- комбалы құрылысы ашылған болатын. Зат- тай деректердің арасында Оңтүстік Қазақстан жерінде алғаш табылып отырған бірегей табы- лым – Хань дәуірінің элиталы қола айнасы бар. Мақалада бұйымның кешенді сипатта- масы, тарихи-мәдени параллельдері беріліп, оның функционалдық және семантикалық мәні тарқатылады, аналогиялар бойын- ша хронологиялық ауқымы анықталады (б.д.д. I – б.д. I – ғ.), сонымен қатар, мұндай Хань айналарының көне заманда Аспан астындағы елден Еуразия мен Қазақстанның басқа өлкелеріне келуі мүмкін жолдары бол- жамданады.
ALExANDER N. PODUSHKIN HAN MIRROR FROM MOUND 12 OF KULTOBE The publication is dedicated to the main results of archaeological research offuneral facilities and equipment that accompanied in the burial mound 12 of Kultobe Arys culture in southern Kazakhstan from I BC to III AD. The work of International Archaeological and Ethnological Center (Shymkent) that was carried out in 2002 resulted in opening the catacomb construction of the mound 12 where the collective burial took place. Among the accompanying equipment there was a unique elite bronze mirror of the Han era to be first found in southern Kazakhstan. The article gives a comprehensive description of an artifact, historical and cultural parallels, defines functional and semantic load of the subject. It also indicates chronological timeframes (I BC – I AD) using the analogies and marks the possible ways of bringing in such old Han mirrors from ancient China to other regions of Eurasia and Kazakhstan.
374 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. А.Е. Чотбаев Ә.Х. Марғұлан атындағы археология Институты, Алматы қ., Қазақстан Қазақ даласының жауынгерлері: Жетісу және Шығыс Қазақстан ескерткіштерінен табылған қару-жарақтар мен сауыт-саймандар (б.д.д. 8-1 ғ.) Қ азіргі Қазақстан тер- риториясында сақ
тайпаларының тарихы
мен мәдениетін зерттеу өткен ғасырдың басында басталады. Негізгі зерттеулер Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Орталық және Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан өңірлерін қамтыды. Алғашқы археологиялық қазба жұмыстарынан кейін-ақ 1960 жылдары ерте темір дәуірін жүйелеуге және тарихи- археологиялық кезеңдеме жасауға қолайлы жағдайлар туындады. Бұл жүйелер мен кезеңдемелер қазіргі кез- де де археология ғылымында өзгеріссіз қолданылуда. Жетісу
жерінде мекенде-
ген сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетінің зерттелуі К.А. Ақышевтың атымен байланысты. Бесшатыр, Есік секілді «патша обаларынан» табылған заттар және олардың құрылысы ежелгі
тайпалардың архитектура- сын, өнерін, әлеуметтік-экономикалық құрылымын зерттеуге мүмкіндік тудыр- ды. Сонымен қатар Жетісу сақтарында жазу дәстүрінің болғандығы туралы мәселе алғаш рет көтеріледі. Осын- дай күрделі мәселелердің ішінде қалыс қалып қойғандарының арасындағы маңыздыларының бірі, әрі күрделі зерттеуді қажет ететіні, ерте темір дәуірінің қару-жарақтары мен әскери ісі. Қазақ даласын мекендеген халықтар б.д.д. 1 мыңжылдықтың басында жаңа кезеңге аяқ басады. Шикізаттың жаңа көзі – темірдің игерілуі өзгеріске ұшырап жатқан саяси-экономикалық жағдайдың жылдамдауына әкеледі, осы кезеңге дейінгі халықтардың ты- ныш, бейбіт өмірлері енді соғыс, әртүрлі қақтығыстарға толысады. Ұлы далада сақ, массагет, савромат, скиф, сармат деген аттарымен белгілі болған халықтардың саяси құрылымы соғыс жағдайына тікелей тәуелді, соны- мен қатар, қоғамның әлеуметтік сатыға жіктелуінің өзі ерлік пен жігерге байла- нысты болған, яғни бұл кезеңнен ба- стап жауынгерлердің қоғамдағы беделі артып, жауынгерлік дәстүрлердің алғышарттары қалыптасады. Ұзақ
уақытқа созылған әскери қақтығыстар мен бейбіт өмірдің алма кезек ау- ысуы әскери істің дамуына, соның
375 Қ азаҚ даласыНың жауыНгерлері ... А.Е. Чотбаев ішінде қару-жарақтар мен сауыт- саймандардың жаңа өмір талапта- рына сай сан жағынан көбейуіне, әрі күрделенуіне әкеліп соқты. Дала халықтарының арасында орын алған сяси-экономикалық қарым- қатынастары, соның ішінде жиі әскери қақтығыстардың әсерінен Қара теңіз жағалауын, Волга-Кама, Орал таулары, Сібір мен Алтай өңірлерін мекендеген халықтардың әскери ісі мен қару- жарақтары ұқсас әрі тығыз байланыста дамып отырған. Сол себепті Ертіс пен Орал тауларының арасындағы кеңістіктегі ерте темір дәуірінің әскери ісі мен қару-жарақтарын зерттеу- де көршілес өңірлерді назардан тыс қалдырмаған жөн. Бірақ, қарастырылып отырған өңірдің қару түрлері жергілікті жағдайлар мен көрші халықтардың арасындағы қарым-қатынастарының әсерінен өзіндік даму тарихына ие екендігін де ескеру керек. Себебі қола дәуірінде пайда болған қарулардың қарастырып отырған кезеңде бүкіл Еу- разия кеңістігіндегі мәдениеттерде ұқсас болуы, ал әр өлкенің аталмыш заттары жергілікті жерлердің әсерімен өзіндік ерекшеліктерге біраз уақыт өткеннен кейін ғана иеленетіндігі, яғни бір кезеңде өмір сүрген мәдениеттердің бір-біріне ұқсас өмір салты қару- жарақтардың, әсіресе әскери істің өзіндік ерекшеліктерін ашуға кедергі туғызады. Қару-жарақтар мен
сауыт- саймандар ерте темір
дәуірі археологиялық мәдениеттерінің мұрасының басым бөлігін құрайды. Бір ғасырдан астам уақыт бойы ескерткіштерді зерттеу нәтижесінде қару-жарақтар мен
сауыт- саймандардың қомақты қоры
жинақталды. Ерте темір дәуірінің археологиялық мәдениеттері бір-біріне ұқсас келетін Қазақстанның шығысы мен Жетісу өңіріндегі ескерткіштерінен табылатын қару-жарақтары да бірдей болып келеді. Жинақталған жәдігерлердің ішіндегі қару түрлерінің қорын жебенің ұштары, қанжарлар, найза ұштары мен чекандар құрайды. Сауыт-саймандардың ішінен бізге
бірнеше дулығалар мен шиден
тоқылған қалқандардың аз ғана дана- сы белгілі. Аталған қарулардың басым бөлігін жебенің ұштары, екінші қатарда қанжарлар құрайды, ал найзалар саны онға да жетпейді, чекандар кобінесе Қазақ Алтайындағы ескерткіштерден табылған, Жетісу
жеріндегі ескерткіштерде әлі кездеспейді. Бірақ осы өңірдің тас бетіндегі суреттерінде қарудың бұл түрі жиі орын алады. Төменде қару түрлерін жеке-жеке бөліп қарастырамыз. Ерте темір дәуірінің қару түрлерінің қалыптасуы мен даму үрдісін ашып түсіну мақсатында қару- жарақтарды қолдану саласына қарай шабуылдау және қорғаныс қарулары деген екі үлкен топқа бөлеміз. Шабуыл- дау тобына садақ пен жебелер, қанжар, чекан, найза секілді қару түрлерін, екінші топқа қалқан, дулыға, сауыт және тағы басқа қорғануға арналған жабдықтарын жатқызамыз. Садақ және жебе ұштары. Садақтар, жебені тартатын негізгі құрал бо- луына байланысты жиі табылма- уы керек екендігі хақ, бірақ, жасалған шикізатына байланысты, яғни б.д.д. 1 мыңжылдықтың бас кезінде садақтардың ағаштан дайындалған түрлері бізге дейін сақталмаған. Шабуыл кезінде
қолданылған қарулардың бұл түрінің осы кезеңдегі пошымдарының бейнелері бізге дейін таста немесе жебе ұштарында |