Вопросы археологии
жүктеу/скачать 10,67 Mb. Pdf көрінісі
|
в.в. б артольд – исследователь средНевековых городов ж етысу А.А. Нуржанов заложил прочный источниковедческий фундамент для воссоздания средневе- ковой истории Казахстана. Его «Отчего о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 1893 – 1894 гг.» и поныне сохраняет свое значение по заключенным историческим дан- ным о Таласской, Чуйской и Илийской долинах. В качестве приложения к «От- чету…» В.В. Бартольд издал персидский текст и русский перевод главы о тюр- ках из исторического сочинения авто- ра XI в. Гардизи «Зайн ал-ахбар» [Бар- тольд В.В., 1973, с. 23-62], представля- ющего один из важнейших источников по медиевистике Казахстана. Весьма ценна для изучения истории Казахстана первая часть фундаменталь- ного сочинения В.В. Бартольда «Турке- стан в эпоху монгольского нашествия», включающая избранные отрывки преи- мущественно из исторических сочине- ний 24 рукописей, хранящихся в лон- донских, оксфордских, парижских и отечественных библиотеках. Многие выписки известны из довольно редких и порой единственных экземпляров ру- кописей. В.В. Бартольд утверждал, что ника- кие теоретические обобщения и кон- цепции не могут иметь научного значе- ния, если они не основаны на твердой базе анализа фактов, добытых в резуль- тате тщательного сравнительного мето- да. Эта ценная черта его научного мето- да воспринята советскими историками [Струве В.В., 1960, с. 75]. Обширная источниковедческая база послужила ученому надежной основой при разработке большого количества специальных вопросов в области по- литической, социальной и культурной истории средневекового Казахстана. При этом работы В.В. Бартольда явля- ются непревзойденным образцом кри- тического анализа отрывочных и часто противоположных сведений из пись- менных источников. Очерк истории Жетысу, опублико- ванный впервые в 1898 г. в г. Верном (ныне Алматы), до сих пор сохраняет свое научное значение, оставаясь лако- ничным систематическим образцом по- литической истории Жетысу, начиная с истории усуней (II в. до н.э.) и до паде- ния державы калмыков (1758 г.). Несомненным вкладом В.В. Бар- тольда в историческую науку явля- ется установленная им периодиза- ция истории средневекового Казахста- на и Средней Азии. Та периодизация, которую разработали советские уче- ные – А.Н. Бернштам, А.Ю. Якубовский, С.П. Толстов и другие, довольно близко подходит к схеме В.В. Бартольда. Ученый широкого кругозора, В.В. Бартольд много внимания уделял вопросам археологии. Отчетливо пред- ставляя ценность археологического ма- териала, он неоднократно подчерки- вал его историческую ценность и сущ- ность, рассматривая, таким образом, археологию как часть единой истори- ческой науки. В предисловии к «Очер- ку истории Жетысу» этот замечатель- ный востоковед писал о роли археоло- гических исследований: «Дошедшие до нас письменные источники часто от- рывочны и неполны, и нуждаются в до- полнении археологическим материа- лом…» [Бартольд В.В., 1963, с. 23]. При этом он справедливо замечал, что «как и всякое другое дело, дело исследова- ния памятников местной старины мо- жет вестись успешно только при пра- 474 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. вильной организации» [Бартольд В.В., 1963, с. 24]. В.В. Бартольд дважды непосред- ственно участвовал в полевых архео- логических работах. Первая его экс- педиция была связана с Казахстаном. В 1893 – 1894 гг. он был командиро- ван сюда Санкт-Петербургским универ- ситетом для исследования топографии памятников древности, главным обра- зом на юге Казахстана, в долине Иссык- Куля и в Жетысу [Бартольд В.В., 1966, с. 21]. Тщательный анализ археологиче- ского материала, скрупулезное извле- чение данных из письменных источни- ков послужили основой для постановки вопроса об исторической географии го- родов Казахстана в средние века. Вплоть до настоящего времени это сочинение В.В. Бартольда остается ис- точниковедческой базой для изыска- ний в области локализации средневе- ковых географических пунктов. При- чем следует подчеркнуть, что многие из отождествлений, предположенных им, подтвердились археологическими ис- следованиями, развернувшимися на территории республики в послерево- люционные годы. Так, И.И. Умняков на основании анализа письменных сведе- ний уверенно заключил, что средневе- ковый Тараз находился на месте Аулие- Ата [Умняков И.И., 1928, с. 268-269]. Впоследствии раскопки, проведен- ные Семиреченской археологической экспедицией, руководимой А.Н. Берн- штамом, выяснили топографию и стра- тиграфию городища, основные пе- риоды его жизни [Бернштам А.Н., 1941, с. 14]. Интенсивные археологические ра- боты на территории городища провели в 50 – 60-е гг. археологические отряды АН КазССР, возглавляемые Е.А. Агее- вой, Т.Н. Сениговой, М.С. Мерщиевым. Удалось определить начальный этап су- ществования городища, уточнить стра- тиграфию и периодизацию матери- альной культуры [Сенигова Т.Н., 1972, с. 25]. Сейчас Тараз, местонахожде- ние которого было в свое время точно определено В.В. Бартольдом, является одним из наиболее хорошо изученных средневековых городов Казахстана. Большой интерес представляют ото- ждествления городищ Чуйской долины с городами, известными из письменных источников, предложенные В.В. Бар- тольдом в «Отчете…» и в работе «О хри- стианстве в Туркестане в домонгольский период». На основания сопоставления средневековых арабских «дорожни- ков» с китайскими «маршрутниками» он составил реестр важнейших торго- вых центров на участке трассы Велико- го шелкового пути, проходившего че- рез долину Чу. Впоследствии в этом же аспекте много и плодотворно работал А.Н. Бернштам [Бернтшам А.Н., 1940, с. 181-198]. Однако проблема лока- лизация Чуйских городищ, поставлен- ная В.В. Бартольдом, сейчас еще далека от окончательного решения [Караев О., 1970, с. 58-61]. При осмотре средневековых горо- дищ Чуйской долины В.В. Бартольд за- метил наиболее характерные топогра- фические особенности некоторых из них. Так, он обратил внимание на длин- ные стены, которые окружали большие участки территории, примыкающей к городищам. Впоследствии выяснилось, что они составляют одну из специфиче- ских черт топографии средневековых городов в названном регионе [Кожемя- ко П.Н., 1959, с. 65]. 475 в.в. б артольд – исследователь средНевековых городов ж етысу А.А. Нуржанов В работе, вышедшей в 1927 г. «История культурной жизни Туркеста- на», В.В. Бартольд сформировал свое мнение о согдийцах так: «развитие го- родской жизни в Средней Азии было связано с колонизаторской деятельно- стью согдийцев, как в новейшее вре- мя, в эпоху Кокандского ханства, ряд та- ких же селений был образован в степи их мусульманскими потомками». Воз- никновение согдийских колоний иссле- дователь относил к VI в. [Бартольд В.В., 1963, с. 190-191]. В.В Бартольд основывал свои поло- жения о согдийской колонизации Же- тысу на данных письменных источни- ков – сообщениях Сюань-Цзяня (VII в.), Худуд-алам (Х в.) и словаря Махмуда Кашгарского (XI в.). Однако было ясно, что наличие со- гдийской колонизации было невоз- можно без археологических исследо- ваний. Он писал, что отсутствие архео- логического материала вызывало неу- довлетворенность его работами со сто- роны В.В. Радлова и Н.И. Веселовского [Бернштам А.Н., 1943, с. 3-4]. Успехи и достижения казахстанской медиевистики и археологии общеиз- вестны [Акишев К.А., 1967, с. 62-78]. С каждым годом расширяется объем ис- следований, появляются публикации, статьи, монографии, и во многих из них используются материалы, введенные в обиход В.В. Бартольдом, развиваются гипотезы, им высказанные, и это – яр- кое свидетельство вклада выдающегося русского ученого в развитие историче- ской науки Казахстана [Байпаков К.М., Кумеков Б.Е., 1974, с. 88].
А.А. НУРЖАНОВ В.В. БАРТОЛЬД ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ ЖЕТЫСУ ҚАЛАРЫН ЗЕРТТЕУШІ Мақала В.В. Бартольдтың орта ғасырлық Жетысудағы қалалар мен елді мекендердегі тарихи-археологиялық зерттеулеріне арналған. Ғалым археолог маман болмаса да орта ғасырлық араб, парсы шығармаларындағы та- рихи деректерге сүйене отырып, ортағасырлық Қазақстан тарихына тың материалдар алып келді.
АRNABAY А. NURZHANOV V.V. BARTOLD – RESEARCHER THE MEDIEVAL SITES OF THE ZHETYSU V.V.Bartold – researcher of the medieval cities of Jetysu Identification of Chu-Talass valley ancient town sites with those mentioned in written sources is of great interest. While investigating these town sites Bartold observed some of their specific topographic features. One of them is “long walls”, surrounded large territories adjoining the town, which became the most characteristic medieval city’s topographic feature of this region. 476 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Ұ.Ү. Үмітқалиев Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы қ., Қазақстан Ә.М. Оразбаевтың Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңірлерінде жүргізген зерттеулері Б екен Нұрмұханбетұлымен Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография Институтының археология секторында көп жылдар бойы бірге қызмет жасаған аға буын өкілдерінің бірі көрнекті ғалым, археолог Әбдіманап Медеуұлы Оразбаев еді. Ол өзі жетпісінші жылдардың басында С.М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университетінің тарих факультетіне ауысқанына дейін осы археология секторында қызмет етті, кәсіби маман ретінде осы ортада өсіп, шыңдалды. Әлкей Марғұлан, Кемел Ақышев, Анна Максимова, Мир Қадырбаев, Фирая Арсланова, т.б. көптеген қазақ археология ғылымында айрықша із қалдырған тұлғалармен қатарлас, қызметтес, әріптес болды. Қадірлі Бекен аға да сол жылдары осы топтың ішінде тәлім алғанын жақсы білеміз. Бекен ағаның Әбдіманап Медеуұлын жасы үлкен әріптес, ғалым ретінде қатты силағанын, оны жақсы біліп, жақсы араласқанын бүгінгі әңгіме-естеліктерден де аңғарамыз. Әбдіманап Медеуұлының негізгі қалам тартқан тақырыптары қола мен ерте темір дәуірлері болғандығын, негізінен Солтүстік, Орталық Қазақстан немесе Шығыс Қазақстан өңірлерін зерттегенін жұртшылық көбірек біледі. Сонымен қатар, ғалымның басқа өлкелерді немесе басқа тақырыптарды да зерттеумен айналысқаны көпшілікке әлі күңгірттеу қалуда. Ұсынылып отырған мақалада Ә.М. Оразбаев ізденістерінің қалың оқырманға таратылмаған кейбір тұстары баяндалады. Ә.М. Оразбаевтың Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі зерттеулері бағытты түрде кең көлемде қамтылмағанымен, ол әр жылдарда әр кезеңнің ескерткіштерін зерттеуге өз үлесін қосты. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан территориясының көне
кезеңдер ескерткіштері археологиялық жағынан
өте аз
зерттелгенін Ә.М. Оразбаев алпысыншы жылдардың өзінде-ақ айта бастаған болатын: «По завершении исследования бронзы Северного Казахстана я буду просить отдел, дирекцию Института и Ученый 477 ә.м. о разбаевтың ж етісу меН о ңтүстік Қ азаҚстаН өңірлеріНде ... Ұ.Ү. Үмітқалиев совет дать мне возможность заняться исследованием бронзы
Южного Казахстана и Семиречья, где памятники эпохи бронзы не только не изучены, но, можно сказать, и не выявлены» [Оразбаев Ә.М., 1969, 1-3 бб.]. Қолдағы
архив деректеріне қарағанда, Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі Ә.М. Оразбаевтың зерттеулері 1957 жылы Алматы облысы Жамбыл ауданы жеріндегі Қарақұдық қойнауындағы қола дәуірі қоршауларын зерттеумен басталады. Қазба жұмыстары А.Г. Максимованың жетекшілігімен жүргізіліп, 29 қола
дәуірі тас
жәшігіне қазба салынады. Зерттеу қорытындылары бойынша қоршаулардың, тас жәшіктердің құрылысына және қыш ыдыстарына қарап кешен андронов мәдениетінің алакөл кезеңіне жатқызылып, б.д.д. ХІV- ХІ ғ. мерзімделеді. Бұл зерттеулердің материалдары А.Г.
Максимова тарапынан жарыққа шыққанмен, кең көлемді сараптамалар жасалмаған. Зерттеулерге Ә.М.Оразбаевтың да
кеңінен ат
салысқаны А.Г. Максимованың 1961 жылы жарық көрген мақаласында айтылады [Максимова А.Г., 1961, 61-71 бб.]. Сондай-ақ, Ә.Х. Марғұлан атындағы археология Институтының ғылыми мұрағатында да Ә.М. Оразбаевтың осы қазбаға қатысты күнделіктері сақталған [Оразбаев А.М., 1959, 3-27 бб.]. Ә.М. Оразбаевтың осы өңірлердегі келесі зерттеулері 1969
жылы Қаратаудың солтүстігі мен оңтүстігінде, Таңбалы шатқалдарында жүргізіледі.
Алғашында Ә.М. Оразбаев 1969 жылы К.А. Ақышевтың жетекшілігімен құрылған Отырар археологиялық экспедициясының құрамында қазба жұмыстарына қатысып, кейіннен жеке отряд құрады да, Қаратау өңіріндегі бірнеше шатқалдардан петроглифтерді зерттеп, суретке түсіреді. Сол жүргізілген зерттеулерінің деректері ғалымның мұрағатында дайын мақала болып «Петроглифы Каратау» деген атпен сақтаулы. Онда Бесарық сайындағы Күйкентай шатқалы суреттері мен Мейрамтал қойнауындағы Қойбағар І, ІІ, ІІІ петроглифтері жөнінде жазылған. Қойбағар петроглифтері өте ірі ескерткіш екенін айта отырып, онда тау жартастарында 3045 жеке компазициялар бейнеленген дейді. Жартастардағы жабайы
бұқалар, арқар, таутеке және адамдардың итпен аңға шығулары бейнеленгенін айта келіп, түйелердің арбаға жегілген көріністеріне айрықша баға береді. Жалпы петроглифтердің кескіндеме түрлері мен композициясына баға бере келе, бұл ескерткішті б.д.д. VІІІ-VІІ ғ. мерзімдейді [Оразбаев Ә.М., 1969, 1-5 бб.]. Бұл жөнінде Қаратау петроглифтеріне қатысты М.К. Қадырбаев пен А.Н. Марьяшевтың «Наскальные изображения хребта Каратау» атты көлемді еңбегінде 1969 жылдан Отырар оазисін зерттеу мақсатында жүргізілген жұмыстармен қатар, Үлкен Қаратау шатқалдарындағы петроглифтерді зерттеу басталғаны айтылады. Бірақ, ол зерттеулерді кімдер жүргізгені, қандай мәліметтер жинақталғаны айтылмайды [Қадырбаев М.К, Марьяшев А.Н., 1977, 5-8 бб.]. 1972 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің археологиялық экспедициясы Ә.М.
Оразбаевтың жетекшілігімен Есік қаласының 478 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. маңында К.А. Ақышевтің зерттеулері жүргізілген қорымда 6 орташа көлемдегі ерте темір
дәуірінің обаларына қазба жұмыстарын жүргізеді. Қазба жұмысына сол кездегі Университет студенттері Ж.Қ.Таймағамбетов, Ф.П. Григорьев және А.С. Загородний қатысқан. Бұл қазба жұмыстарының материалдары А.С. Загородный мен Ф.П. Григорьевтердің тарапынан екі ғылыми жинақта жарыққа шыққан болатын. Алайда, екі ғылыми мақалада да
Университеттің археологиялық экспедициясына жетекшілік жасаған, сол кездегі археология және
этнология кафедрасының меңгерушісі Ә.М.Оразбаевтың есімі тағы да айтылмайды [Загородный А.С., Григорьев Ф.П., 1998, 117-123 бб.]. Ә.М. Оразбаев ұзақ жылдар Қазақ Ұлттық Университетінің археологиялық экспедициясына жетекшілік жасап, ортағасырлық Ақтөбе (Баласағұн) қаласында студенттерге тәжірбиелік практика жүргізумен бірге осы
өңірдегі қола және ерте темір дәуірінің ескерткіштерін де зерттеуге тырысты. Ол 1974 жылдан бастап алты жылдай ортағасырлық Ақтөбе қаласында қазба жұмыстарына жетекшілік етті. Сол жылдардағы қазба деректері бойынша әр жылдардағы қазба деректерінің есебі мен бірге У.Х. Шәлекеновпен бірігіп «Ортағасырлық Ақтөбе қаласының суландыру жүйесі» деп аталған көлемді ғылыми мақала жазды. Ғылыми
мақалада ортағасырлық Ақтөбе қаласының суландыру жүйесіне қатысты мәселелермен бірге, оның ірі мәдени, саяси, сауда орталықтарының бірі болуын дәлелдейтін мәліметтер берілген. Қазба жұмыстары кезінде ортағасырлық қаланың топографиялық түсірілімі нәтижесінде Қазақстан мен Орта Азияның ортағасырлық қалалары сияқты нақты белгілері анықталды. Сондай-ақ, ғалым төрт жыл көлеміндегі өзінің жан жақты қазба жұмыстары мен зерттеулері нәтижесінде толық қала жұртының суландыру жүйесіне сипаттама бере алды. Қазба жұмыстары кезінде бүкіл қала жұртының су жүйесін геодезиялық жоспарға түсіріп, бірнеше шақырымға созылған құбырлардың Ақсу өзенінен қалаға қарай әрбір жүз метр сайын 1 метрге көлбей орналастырылғанын дәлелдеді. Археологиялық деректерге қарасақ, бұл су өз ағысымен келуін қамтамасыз ету үшін ойластырылған. Су құбырларының қыштан жасалған бөлшектері бір біріне сұғыла бекітілу арқылы
орналастырылып, әрбір
жалғанған жерлері
балшықпен бекітілген, әлсіз жерлерге ескі қыш құбырдың сынықтары қосымша күшейткіш есебінде қолданылған. Үстінен салмақ езбеу үшін қырынан қыш кірпіштер де қойылып отырған. Су ағыстарының жылдамдығын реттеу мақсатында бірнеше су жиналатын қауыздардың, су тазартатын «фильтр» түтіктердің болғандығы айтылады. Кейде қатты ағыстың нәтижесінде құбырлар жарылып кетпеуі үшін бұрылыс жерлердің бірден бұрылмай, баяу бұрылуы қарастырылған және сол жерлер күшейтіле бекітілген деп тұжырымдалады. Қаланың суландыру жүйесі өте
жоғары дәрежеде инженерлік технологиямен жасалуы Ақтөбе
қаласының қараханидтер заманындағы үлкен өркениеттің ошағы болғандығын дәлелдейді. Сонымен бірге, ғалым бұл қала жұртында кешенді
479 ә.м. о разбаевтың ж етісу меН о ңтүстік Қ азаҚстаН өңірлеріНде ... Ұ.Ү. Үмітқалиев зерттеулер жүргізудің қажеттілігі кезек күттірмес мәселе деп пайымдайды. У.Х. Шалекеновпен бірге жасаған бұл зерттеулері ғалым ізденістерінің бір саласы ғана екенін ескере отырып, бұл еңбектің құндылығы жоғары екенін айту қажет. Сол уақытқа дейін ортағасырлық қалалардың, соның ішінде жеке қаланың суландыру жүйесіне қатысты арнайы ғылыми зерттеулер жүргізілген жоқ болатын. Ә.М. Оразбаев Ақтөбеде 1976 жылы орталық цитадельден батысқа қарай 70-80 м жердегі шахристанның оңтүстік-батысындағы биік төбеге шурф салған. Шурф 15 х 15 м көлемінде тік төртбұрышты етіп салынған. Жекелеген кірпіштермен қатар, қаланған үлкен қабырғаның бар екендігі анықталып, бұл тұста ірі құрылыс орнының болуы мүмкін екендігі, болашақта батыс тарапқа қарай қазбаның жалғасуы қажеттілігі айтылады [Шалекенов.У.Х, Оразбаев А.М., 1978, 43-45 бб.].
жүктеу/скачать 10,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|