ДЮопЮллыҗ Гтлирсан бис-стЯки” сҰсар рбжеске ҕҰЯълған жвгяйыҕ

ЦъғаЯма жаҕрълъҕ пен жамандъҕ, ҕасъгездік пен мейіЯімділік, пасча мен диҕан, 
чъндъҕ пен ҲсіЯік, әке мен бала, күйетімен мен әйелі, інірі мен ағаръ, с. б. аЯалъҕ 
ҕаЯъм-ҕасънаръ, үндерсігі ҕандай болт кеЯек деген раталға жатап беЯіледі. 
Аҕън оръ мәрелелеЯдің біЯіне ҕасърсъ фикаьлаЯдъ 
224 
айстмен чекселіп ҕалмайдъ. Ронъмен біЯге, ол Ҳзі әңгіме есіп осъЯған моЯалыдъҕ, 
асикалъҕ мәрелелеЯ жайънда уилороуиьлъҕ сүйін жарайдъ. АвсоЯдъң мҰндай 
чечімдеЯі кҲбінере деЯлік Ҳлең-жъЯ сүЯінде беЯілген. Әке мен баланъң ҕаЯъм-ҕасънаръ 
стЯалъ фикаьдан біЯ мърал келсіЯейік. 
Фикаьс: “БиЯ ртлсаннъң тц оғлъ баЯ еди. Ики ри тзтн байлъ рафиб жамал, дағъ биЯи 
ҕърҕа бойлъ еди. БиЯ ктн ртлсан бт ҕърҕа бойлъ оғлъна фаҕаЯас кҲзи била баҕсъ. Оғлан 
уаЯарас билан билди дағъ айссъ: ей әке, Ұзън бойлъ аҕъмаҕсан ҕърҕа бойлъ аҕъл 
йафчъЯаҕ дтЯтЯ”. 
АтдаЯмаръ: “БіЯ рҰлсаннъң үч баларъ баЯ еді. Екеті Ұзън бойлъ, келбессі, ал біЯеті 
ҕърҕа бойлъ еді. БіЯ күні рҰлсан рол ҕърҕа бойлъ Ұлъна ачт-ъзалъ кҲзімен ҕаЯадъ. 
Баларъ бәЯін аҕълъмен Ұҕсъ да, әкеріне айссъ: ей әке, Ұзън бойлъ аҕъмаҕсан ҕърҕа 
бойлъ аҕълдъ жаҕръ”. 
Сағъ біЯ ф и к а ь с: Ел билетчі біЯ рҰлсан Ҳз фалҕъна сізерін ҕассъЯаҕ басъЯъп жібеЯіпсі. 
АдамдаЯ ел-жҰЯсън сарсап, баръ атған жаҕҕа кҲчіп кесе барсапсъ. Борап ҕалған тәлаьсҕа 
жат деЯет ие болъп алъпсъ. 
БҰдан кейін оръ пікіЯді дәлелдейсін сҲЯс жол Ҳлең беЯілген. 
Райу РаЯаи аҕчаға, дүние-мүлікке негізделген уеодалдъҕ ҕоғам адамдаЯънъң 
прифологиьрън жаҕръ білген. Рол ребепсі къпчаҕ аҕънъ чъғаЯманъң сүпнҰрҕаръндағъ 
аҕчанъң “ҕҰдіЯесі” жайычдағъ фикаьлаЯдъ Ҳз елеңдеЯімен солъҕсъЯа сүреді: 
Ктц билан бисмар ичиң, аҕца кеЯак стЯ, аҕца,
Акцалъ кичи мтфсаж дагтл дтЯ ктцка. 
МазмҰнъ: 
ҔаЯа күчпен ір біспейді, аҕча кеЯек, аҕча,
Аҕчалъ кіріге сіпсі кеЯек емер күч се. 
Дегенмен Ұлъ ой алъбъ Рағди ЦиЯази да ҕъпчаҕ акънъ Райу РаЯаи да Ҳз дәтіЯінің 
пеЯзенссеЯі еді. ОлаЯ “жаҕръдан—жаҕръ, жаманнан — жаман” стъладъ деп ойладъ: 
БҲЯінің баларъ болтЯ аҕъбас 

Асаръ киби ол файЯами бҲЯи.
Неца кҲп иедтЯран, рана биЯ ктн ол
ТЯтЯ зафм, андан раҕъна йтЯи. 
225 
МазмҰнъ: 
БҲЯінің бҲлсіЯігі сүбінде
Әкеріндей жъЯсҕъч аң болъп чъғадъ.
Ҕанча баҕраң да, күндеЯдің күнінде
Зафъм КелсіЯеЯ, одан раҕ бол. 
Сағъ біЯ фикаьнъ мърал есіп келсіЯейік. 
Фикаьс: Меккеге ҕажъ болт үчін баЯа жаскан біЯ соп жолатчъ ҲзаЯа жанжалдаръп 
ҕалъпсъ. Ҕъзъл кеңіЯдек болғанча ҰЯъръп, чачсаЯън жҰлъръп, әбден сҲбелеріпсі. 
Ронда сҲбелерке аЯаларпай, жайбаЯаҕас сүйе үрсінде осъЯған біЯ жолатчъ ҰЯър-кеЯірке 
саңъЯ-ҕап айсҕан екен: “Ғажап, ә?! Рүйекпечка чафмас саҕсарънъң ҕаЯръ жаҕ бесіне 
жескенде күчейіп, сабанда УеЯзы болъп кеседі, ьғни бҰЯънғърънан ҕариесі аЯсадъ. Ал, 
ҕажъ болтға келе жасҕандаЯ бүкіл рафаЯанъ керіп Ҳсіп, енді Меккеге жесе беЯгенде 
бҰЯънғъ ізгі ҕариессеЯінен айЯълъп ҕалғанъ ҕалай?!” 
“Гүлрсан бис-сүЯксе” әдепсілік, сілге раҕ болт, Ҳрек айспат, ръпайълъҕ риьҕсъ кҲпсеген 
асикалъҕ мәрелелеЯді ҕозғайсън фикаьссаЯ кеп. Мъралъ: “Мъң баспан келесін сарсъ 
ҕаңбаҕ ҕҰЯлъ кҲЯмейсін біЯ алъп палтан бҰЯҕан-салҕан болъп ачтланъп сҰЯ екен. 
— БҰған ие болған?— деп рҰЯапсъ біЯет. Ронда әлгі палтаннъң кҲЯчірі сҰЯъп: 
— Мъң баспан сарсъ ҰЯчъҕсай иіЯесін кҲЯчім еді. Бүгін ол менің біЯ атъз рҲзімді кҲсеЯе 
алмай, бүлініп жасъЯ—деп жатап беЯіпсі” 
Райу РаЯаи паЯръ сілчдегі “Гүлрсандъ” ҕъпчаҕ сіліне зоЯ чебеЯлікпен атдаЯғанъ 
датръз. ЦъғаЯманъң сүпнҰрҕаръндағъ кейбіЯ ҕиън ҰғъмдаЯдъң атдаЯмачъ ҕъпчаҕ 
сіліндегі аквиваленссі баламарън сатъп, оҕъЯманға сүрініксі есіп беЯеді. Рол аЯҕълъ 
атдаЯмачъ Ҳз ҕаһаЯмандаЯънън, кҲңіл-күйін, прифологиьрън зоЯ чебеЯлікпен ачъп 
кҲЯреседі. 
Райу РаЯаи чъғаЯмаръ әлемдік әдебиессің алсън ҕоЯънан оЯън алған кҲЯкем стъндъ. 
Алсън ОЯда дәтіЯі әдебиесінің ара кҲЯнексі екілдеЯінің біЯі ДүЯбек аҕън. Аҕъннъң ҲміЯі 
стЯалъ мәлімес раҕсалмаған. ДүЯбексің бізге жескен жалғъз стъндъръ — “Жүріп-
Зълифа” дарсанъ. Дарсан 1409 жълъ жазълған. 

Жүріп пен Зълифанъң мафаббасъ жайъндағъ ҕъзъҕсъ рбжес ДүЯбекке дейін де Цъғър 
елдеЯінде кең саЯағанъ мәлім. БҰл саҕъЯъпҕа кезінде УиЯдатрий, Бал фий, ЦеЯозий 
риьҕсъ ерімдеЯі 
226 
әлемге мәчһтЯ аҕъндаЯ да ҕалам саЯсҕан. Алайда “Жүріп-Зълифа” рбжесін сҰңғъч Яес 
сүЯкі (чағасай) сілінде жъЯлаған аҕън ДүЯбек болдъ. БҰл стЯалъ дарсаннъң кіЯірперінде 
аҕън: 
НәріЯ еді бҰ ҕирра дағи уаЯри,
Еді әнгә жан кәзи наззоЯари. 
БаЯ еді кәҕгүлдә бҰЯтндін бҰ әзім,,
СүЯки сили біЯләмт ҕилрам бҰ нәзім — 
дейді. Демек, бүЯън бүл фикаьнъң сек паЯръ сілінде жъЯланғанън айса келіп, ДүЯбек 
онъ сҰңғъч Яес сүЯкі сілінде жазъп осъЯғанън еркеЯседі. 
БҰл дарсанныш негізгі идеьръ — ел билетчілеЯ аЯаръндағъ сәж бен саҕ үчін, байлъҕ пен 
манрап үчін жиі-жиі боласън ҕандъ роғърсаЯдъң, ағайън адамдаЯ аЯаръндағъ 
баҕсаларсъҕ пен алатъздъҕсъң, чексен сър ҕасъгездіксің заЯдапсаЯън пач ест. Аҕън ел 
барҕаЯасън жандаЯдъң әділ, аҕълдъ, мейіЯімді, жомаЯс болтън кҲкрейді. ДүЯбек Ҳз 
оҕъЯманън алға ҕойған маҕрасҕа жест үчін ҕажъмай-салмай күЯертге үндейді. Адам 
бойъндағъ ең аръл ҕариессеЯді — мафаббассъ, аҕъл мен паЯарассъ, мейіЯімділіксі, 
батъЯмал болтдъ кҲкке кҲсеЯе жъЯлайдъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: