САРИФИ САҔЫРЫПҔА ЖАЗЫЛҒАН КұРКЕМ ШЕЖІРЕЛЕР

къзт оЯсарънда жүЯген. ОлаЯ белгілі біЯ мағънада Ҳз заманънъң саЯифчъ-ғалъмъ, раьри 
ҕайЯаскеЯі рекілді болған. ЦежіЯечілеЯ ран алтан саЯифи ҕҰжассаЯдъ, ҲздеЯінен 
бҰЯънъЯаҕ жазълған жълнама-чежіЯелеЯді жинаҕсап, оған Ҳз дәтіЯінің ара маңъздъ 
оҕиғалаЯън ҕоръп жазъп осъЯған. Рорън онъ кісап кҲчіЯтчілеЯ — фтрнифасчълаЯ 
біЯнече дана есіп кҲчіЯіп жазасън болған. КҲп сомдъҕ ҕолжазба-кісапсаЯ орълайча 
ҲміЯге келген. 
МҰндай чежіЯе-кісапсаЯ кезінде зоЯ Яолы асҕаЯған. ӘЯбіЯ чежіЯе авсоЯъ Ҳз елінің даңҕсъ 
саЯифън, елді ръЯсҕъ жатдан коЯғатға еЯлік кҲЯрескен басъЯлаЯън, алдъна жан ралмаған 
аҕъндаЯъ мен чечендеЯін, ел барҕаЯғьн аҕългҲй-абъз аҕраҕалдаЯън, фандаЯъи, с. б. 
мадаҕсап осъЯған. Ең барсъръ — жълнама ьки чежіЯе жазтчълаЯ Ҳзі ҲміЯ рүЯіп осъЯған 
дәтіЯдің раьрн оҕиғалаЯън Ҳзінен ран ғаръЯ бҰЯънғъ саЯифи оҕиғалаЯмен съғъз 
байланърсъ сүЯде айстға әЯекес жарайсън болған. 
Алдъмен “чежіЯе” деген сеЯмин стЯалъ айса кесейік. Ҕазаҕса “чежіЯе” деп айсъласъм 
рҲздің сүп-сеЯкіні аЯабсъң “чаджаЯас” ьғни “бҰсаҕ”, “саЯмаҕ” деген Ұғъмънан стған. 
Ежелгі Ят, сайпалаЯдъң, бүкіл біЯ фалъҕсъң чъғт сегін, Ҳріп-ҲЯбтін, дамт саЯифън 
ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа жескізген чежіЯе-жълнамалаЯ Ұлссъҕ мәдениесі баЯ елдің бәЯінде де 
кездереді. МҰндай чъғаЯмалаЯдъң кҲп сомдъҕ жинағън Англиь, УЯанхиь, ГеЯманкь, 
Рорриь, кҲпсеген Цъғър елдеЯі кезінде ҕолжазба кісап есіп, ал беЯсін келе барпадан 
лисогЯауиьлъҕ, сипогЯауиьлъҕ әдірпен чъғаЯъп осъЯған. 
БҰған еЯседегі оЯър әдебиесі саЯифънан біЯеЯ мърал келсіЯейік. Мәрелен, оЯър 
әдебиесінің “Поверсы вЯеменнъф лес” деп асаласън асаҕсъ жълнама-чежіЯерін НерсоЯ 
деген кірі 1113 жълъ Киев-ПецоЯрк монарсъЯънда осъЯъп жазғанъ мәлім. Міне, оръ 
жълнама-чъғаЯма ран ғаръЯлаЯ бойъ салай мәЯсе кҲчіЯілін келді. БіЯнече Яес ҕайса 
Ҳңделіп жазълдъ. Мәрелен, оЯър пасчаръ ВладимиЯ Мономафсъң жаЯлъғъ бойънча 
бҰл чежіЯе 1116 жъл ҕайса Ҳңделіп жазълдъ. КейініЯек, Мономаф пасчанъң Ұлъ 
Мрсирлав ВладимиЯовицсъң айстъмен оръ чежіЯе-кісапҕа біЯҕасаЯ ҲзгеЯірсеЯ енгізіліп 
ҕайса кҲчіЯілді. 
ОЯър елінің кҲне саЯифън зоЯ чебеЯлікпен баьндайсън бҰл кҲЯкем стъндъ ровес Ҳкімесі 
жълдаЯънън. Ҳзін- 
228 
де салай Яес жеке кісап болъп барълъп чъксъ. Рондай-аҕ бҰл кеЯкем чежіЯенің секрсі 
“Ежелгі оЯър әдебиесі” фЯерсомасиьлаЯъна енгізіліп осъЯ (ҔаЯаңъз: “ДЯевньь Ятрркаь 
лисеЯастЯа. ФЯерсомасиь. Морква, изд. “ПЯорвешение”, 1980, р. 6—54). “ИгоЯы жоЯъғъ 
стЯалъ жъЯ” да оръндай ҕҰндъ чежіЯе, ежелгі оЯър әдебиесінің сеңдері жоҕ еркеЯскічі 
болъп сабъладъ. 
БҰдан ран ғаръЯлаЯ бҰЯън ҕағазға сүріЯілген, белгілі біЯ саЯифи чъғаЯма ірпессі кәне 
заман чежіЯері ҕазаҕ, Ҳзбек, сүЯікмен, бачҕҰЯс, ҕъЯғъз, с. б. сүЯкі сілдер фалъҕсаЯда да 
аз емер. Мәрелен, оръ асалған сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң ежелгі саЯифън ғълъми 
дәлдікпен, кҲЯкем әдебиеске сән бейнелі рҲздеЯмен баьндайсън МҰфаммед Ралифсъң 
“Цайбани-наме”, ЗафиЯиддин БабъЯдъң “БабъЯ-наме”, МҰфаммед ФайдаЯ Дтласидің 

“СаЯифи-и Рачиди”, БайбаЯър пен Фалдтн жазған “Ҕъпчаҕ чежіЯері” Трман 
Ктфирсанидің “СаЯиф-и Әбіл-файЯ-фани”, Әбілғазънъң “ЦежіЯе-и сүЯік”, Ұлъҕбексің 
“РҰлсандаЯ чежіЯері” риьҕсъ кҲпсеген чежіЯелеЯ баЯ. 
БҰлаЯдъң біЯҕасаЯъ сүЯлі барпалаЯдан жеке-жеке кісап болъп барълъп чъҕсъ. 
Ҕазаҕ чежіЯері солъҕ жинаҕсалъп, біЯ ізге сүріЯілген жоҕ. БҰл — алдағъ таҕъссъң ірі. 
Рар, кене дәтіЯ ктәгеЯі раналасън жълнама-чежіЯелеЯдің бәЯі біЯдей нағъз кҲЯкем 
стъндъ емер. Сегінде мҰндай чъғаЯмалаЯдъ екі сопҕа бҲліп ҕаЯаған жҲн деп білеміз. БіЯі 
— саЯифи оҕиғалаЯдъң жіпке сізгендей есіп, фЯонологиьлъҕ сәЯсіппен баьндайсън Яерми 
жълнамалаЯ. Ал, екінчірі — саЯифса болған жеке ҕайЯаскеЯлеЯдің ҲміЯ жолън ьки сҰсар 
біЯ Ят, сайпа, ьки фалъҕсъң чъғт сегін, Ҳріп-ҲЯбтін, кезеңдеЯін, с. б. рез зеЯгеЯлеЯіне ғана 
сән чебеЯлікпен бейнелеп кҲЯресесін кҲЯкем чежіЯелеЯ. 
Біз ҕазіЯ даЯъндъ ҕаламгеЯлеЯдің ҕолънан чъҕкан оръндай кҲЯкем чежіЯелеЯ жайънда 
рез ҕозғап осъЯмъз. 
Ран ғаръЯлаЯ бойъ ҕалъпсаръп, ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа аръл мҰЯа ЯесіндЯ сабър есіліп келген 
ҕазаҕсъң мҰндай жълнама-чежіЯелеЯін Н. Н. ГЯолеков, П. Н. Ръцков, А.. И. Левчин, Г. 
Р. Раблтков, 
Б. Р- БЯоневркий, В. В. ГЯигоЯыев, с. б. кҲпсеген оЯър ғалъмдаЯъ жинап, кейбіЯетлеЯін 
барпаға Ұрънъп осъЯған. БіЯҕасаЯън оЯър және ЕвЯопа сілдеЯіне сәЯжіма жараған. 
МҰндай кене мҰЯалаЯдъ ҕазаҕ елінің ежелгі саЯифънан ғълъми еңбексеЯ жазт үчін 
кеңінен пайдаланъп келген. 
229 
РҲйсіп, кҲпсеген оЯър ғалъмдаЯънъң ҕъЯтаЯ ғълъми ізденірсеЯінің нәсижерінде 
ҕазаҕсъң кейбіЯ жазба мҰЯалаЯъ раҕсалыч ҕалдъ. Мәрелен, “Ҕъпчаҕ чежіЯері”, 
“СүЯіксеЯ чежіЯері”, “Ұлъ жтз чежіЯері”, “Үч жүздің чежіЯері”, “Диҕанбай басъЯ 
чежіЯері”, с. б. кҲпсеген ежелгі мҰЯалаЯ бізге оЯър ғалъмдаЯънъң жазбалаЯъ аЯҕълъ 
жессі. 
БіЯ айса кесесін жәйіс — ҕазаҕ саЯнфъ емер, езге фалъҕсаЯдъң енчірі раналъп келген 
чежіЯелеЯдің Ҳзінде де ҕазаҕ ҕатъмънъң атъз әдебиесі мен сіліне ҕасърсъ мәлімессеЯ 
кҲп. Мәрелен, Цайбани әтлесінен чъҕҕан Ҳзбек фанъ Абдтлла фан II ибн ИркандеЯ 
(1533—-1598 ж.) стЯалъ аҕън Фауиз Санъчсъң 1590 жълъ жазған “Абдтлла-наме” деп 
асаласън кҲлемді дарсанъ баЯ. МҰнда XVI ғаръЯдағъ ҕазаҕ даларънъң оңсүрсік Ҳлкері, 
әріЯере Келер алҕабъ жайҕалған батбаҕчалъ ҲңіЯ Яесінде ртЯесселеді. Ҕазаҕсъң рол 
кездегі аңъз-әңгімелеЯі, Ҳлең-жъЯлаЯъ, ҕазаҕ фандаЯъ Сәтекел, Цъғай, АҕназаЯ жҲнінде 
ара ҕҰндъ деЯексеЯ беЯілген. 
БҰл чежіЯе-дарсан кҲЯіксет кҰЯалдаЯъна, сҰЯаҕсъ рҲз сіЯкерсеЯіне маҕал-мәселдеЯге бай. 
Фауиз Санъч ҕазаҕсаЯдъң сҰЯмър-ралсъна, әдес-ғҰЯпъна сікелей ҕасърсъ сүЯлі 
асатлаЯдъ ҲзгеЯспей, рол күйінде айсадъ. БҰл кҲЯкем стъндъ ҕазаҕ сілі мен әдебиесінің 
саЯифън зеЯссетчілеЯдің назаЯънан сър ҕалматъ кеЯек. 

Ҕазаҕ фалҕънъң кҲне саЯифъна, әдебиесі мен мәдениесіне сікелей ҕасърсъ сүЯлі жазба 
еркеЯскічсеЯінің ічінен ӘЯійғЮеы БЮһЮврртЮллыҗ “Шгдірг-ж прріи” (“Сүріипгр 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: