Ютап жогары оку орындарынын студенттерше, магистрлерше, докторанттарына, эдебиеттанушы галымдарга, сондай-ак эдебиет суйер кепшшк кауымга арналган
жүктеу/скачать 31,36 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби сын
| Дандай ЫСКАфЛЫ
багыт, 1916 жылгы улт-азаттык козгалыспен байланысты туган хальщтьщ поэзия. Ескшш багыттагы акындарга Акмолла, Эбубэюр, Макьнн, Нуржан, Шэд 1 , МэшЬур Жусш жаткызыл- ган. Демократтык-агартушылык багыттагы Ыгылман Ш ерековтщ, Бекет Отетшеуовтщ, Тайыр Жомартбаевтыц, Муса Байжановтьщ, Мусабек Байзаковтыц, Эрш Тэщрбергеновтщ, Мухаметжан Сералиннщ, Спандияр Кебеевтщ, Султанмахмут Торайгыровтьщ, Сэбит Де нентаевтьщ шыгармашылык, устаздьщ, агартушылык кызметтер1 кещнен эцпмеленген. 0ci- ресе Султанмахмутка едэу1р орын бершген. 1916-жылгы улт-азаттык кетерш с туралы айтканда, оны «Жалпы демократиялык козга- лыстыц 6ip KepiHici» ретшде сипаттайды. К етерш с туралы поэзияныц керкемдш ерекшелк- тер1не б1ршама кецш белген. Б.Кенжебаев осы такырып бойынша К.Шэменовпен 6ipirin «1916 жьшгы кетершс жырлары» (А., 1958) атты кггап шыгарды. Ал «XX гасырдыц басындагы казак эдебиетЬ) макаласында осы кез эдебиетш дэу1рлерге жштегенде, аздаган айырмашьшыктар да кездеседь Мысалы, зерттеу ютабында 1916 жылгы кетершске арналган шыгармаларды жеке 6ip багыт р етв д е карастырса, мына макаласында бул мулдем эцпме болмады. Б.Кенжебаев XX гасыр басындагы эдебиеттеп агымдарды «казактыц ол дэу1рщдеп акын, жазушыларыныц б1рсыпырасы тиянакты демократияльщ-агартушылык багыт, кезкараста болды да, б1рсыпырасы демократияльщ-агартушылык багыт, кезкарастан кейде феодалдык- клерикалдьщ, буржуазияшылдык, буржуазиялык-либералдьщ багыт, кезкарастарга ауыткып журдЬ) - деп керсетедь Феодалдьщ-клерикалдьщ, буржуазиялык-ултшылдьщ багыттагы акындарга Акмолла Мухамедияров (1839-1895), Эбубэюр Шоканов (1858-1912), Макыш Калтаев (1865-1916), Нуржан Наушабаев (1859-1919), МэшЬур Жусш Кепеев (1857-1931), Шэд1 Жэцпров (1865-1931), т.б. жаткызылган. Ал демократтык-агартушылык багыттарга Мухамеджан Сералин (1872-1929), Султанмахмут Торайгыров (1893-1920), Эрш Тэщрбергенов (1856-1924), Спандияр Кебеев (1878-1956), т.б. косылган. Алгашкы топтагылары непзшен есюше сауат ашьш, шыгыс эдебиеп дэстуршде, ал демократтык-агартушылык багыттагьшардьщ орысша б ш м алып, батыс эдебиеи у л п с в д е жазгандарына назар аударады. Ал XX гасыр басындагы эдебиеттеп улт-азапык багыт, оньщ кернекп екшдер! Ахмет, М1ржакып, Магжан, Жусшбектер мулдем аталмаган. 0йткен1, бул кезде булардыц шыгармашылыктары зертгелмек тугш, атгарьш атауга да болмайтын. Сол сиякты, «дан-апиын» деп бшетш кецес уюмеп кезшде дани багьптагы, шыгыстык дэстурдеп шайырлардьщ да ес!мдер1 ескершмеу1 тшс-тугьш. BipaK та Бейсекец олардыц аты-жендерш толык атап, туьшган-елген жьшдарын да керсетш отырган. 0дебиет мэселелер! бойынша етепн конференцияга дайьшдьщ барысында Ы.Дуйсенбаев- тыц «Еск1 эдеби мураларды пайдаланудагы м1ндеттер1м1з» («Социалиспк Казакстан», 1958, 28 кыркуйек) атты макаласы жарияланды. Ол казак эдебиетшщ тарихын зерттеу ютершдеп олардыц идеяльщ кезкарастарын ашуга келгенде, туындайтын киындьщтарды айта келш, галымдардыц жиынындагы басты м1ндет «Эдебиет сыншылары болсын, эдебиет зерттеуш) галымдар болсын, букш журтшыльщты катыстыра отырып, бул жешндеп партияньщ каулы- карарларын TipeK епп, осы кунге дейш талас тугызып келген проблемалардыц басын ашып алуга» шакьфды. Макалада конференцияда талкьшануга усыньшатын непзп жетп баяндаманьщ такырыптары бершген; сондай-ак халыктыц ауыз эдебиеп, еткен гасырлардагы казак эде биетш, оныц кернекп екшдершщ (б1рсыпырасыныц аттары аталынады) шыгармашыльщта- рын зерттеу мэселелер! бойынша косымша баяндамалар да тыцдалатыны да хабарланган. Конференция ашылардыц алдында Казак ССР F ылым Академиясы Тш жэне эдебиет институты директорыныц орынбасары М.Базарбаев «Эдебиетп зерттеудщ келел1 мэселелер!» («Социалисттк Казакстан», 1959, 14 маусым) жайлы эцг1ме козгады. Макалада осы уакытка дей^шт казак эдебиеттану гылымыныц жепспктерш е токтала келш, ani де болса ез шенимш таппай келе жаткан мэселелерге назар аударады. Шыгармашылыктары сол кездерде сез болып, Kefi6ipeynepi оц багасын ала бастаган ескш ш , дши багыттагылар саналып келген Шортанбай, Мурат, Дулат, Эбубэюр, МэшЬур Жусш, Шэцгерей, Нармамбет, Нуржан еамдер! аталып, буларды эл1 де зерттей тусу KepeicririH айтады. Ойткеш, Шортанбай Канайулыньщ, Дулат Бабатайулыныц, «когамдык-элеуметпк тургыдан Караганда, орасан кайшылыгы кеп, Kaft6ip кездерде eMip кубьшыстарын дурыс керсетш, едэу1р керкемдш ернектер жасаганымен непз1нде бул акындар бурынгы хандьщ, билш дэу1рд! кексеген калпында калды. Бурынгыны Эдеби сын тарихы 273 квксеу, дшд1 уагыздау acipece Мурат Мецкеулы, Эбубэюр Кердер! шыгармаларында тым басым»; «МэшЬур Жусш ес к ш к п колдайды, жацаны тусшбейдш; «Нармамбет Ормамбетов, Нуржан Наушабаев сиякты акындардьщ творчествосы кайшылыкка толы: онда уайым, то- кырау, торыгу сарыны басым». Эдебиетп зерттеуд1 уйымдастырып, оган багыт-багдар 6epin отыратын гылыми мекеме басшыларыныц 6ipi М.Базарбаевтьщ бул макаласында айтылган ойлар ресми билкпен келкшген, конференцияныц кай багытга ету1н керсеткен нускаулар сиякты да эсер етедь Эйткеш, кешннен еткен конференцияда жогарыда аттары аталган акындарга бершген багалардыц да осы калпынан узап кете алмагандыгы байкалады. Казак эдебиетшщ непзп проблемалык мэселелер! женшдеп гылыми-теориялык конференция жумысын 1959 жылы маусымныц 16-сы куш бастап, бес кунге созылды. Жиынды Казак ССР Гылым Академиясыныц вице-президента С.Бэшшев юрюпе сезбен ашып, отан катысушьшардьщ алдында турган мшдеттерге кыскаша токталды. Конференцияда Е.Ысмайыловтыц «КПСС XXI съез1 шеипмдерше байланысты казак совет эдебиетш зерттеу гылымыныц мшдетгерш, Н.С.Смирнованыц «Казактьщ дэстурл1 жэне совет тусындагы ауыз эдебиетш зерттеудщ непзп проблемасы», М.Базарбаевтьщ «Казак поэзиясындагы дэстур мен жацашылдык жайында», К-Жумалиевтщ «XVIII гасырдыц соцы мен XIX гасырдыц алгашкы жартысындагы казак эдебиетш зерттеу мэселелерш, Ы.Дуйсенбаевтыц «XIX гасырдьщ екипш жартысындагы казак эдебиетш зерттеу мэселелерш, М.С.Сильченконыц «XIX гасырдьщ 80-90 жылдарындагы ка зак эдебиетшщ непзп тенденциялары мен багыттары туральш, Б.Кенжебаевтыц «XX гасыр басындагы казак эдебией туралы» баяндамалары тыцдалды. М.Дуйсенов «Казак совет эдебиетшдеп соц иалиста мазмун мен улттык турдщ тутастыгы жайында», М.Каратаев «С оциалиста реализм жэне казак прозасыныц даму жолдары», С.Сеш тов « ¥ л ы Отан согысы жылдарындагы казак поэзиясы», Т.Сыдыков «Согыстан кешнп кезеццеп казактыц халыктык поэзиясыныц жайы туралы», С.Талжанов «Шортанбай Канайулы», Х.Сушншэлиев «Дулат акынньщ мурасын сын тургысынан карап зерттеу туралы», З.Ахметов «Шэцгерей Бекеев шыгармашылыгын зерттеу туралы», 1.Жарылгаповтыц «МэшЬур Жусш Кепеевтщ мурасы туралы», Э.Дербюэлиннщ «М.Сералин - акын», Н.Карашеваныц «Казак эдебиетшщ калыптасып, дамуына «Айкап» журналыныц типзген 3cepi жайында» косымша баяндамалар жасады. Баяндамалар бойынша М.Габдуллин, Б.Шалабаев, Э.Коцыратбаев, Ш.Кэр1баев, К-Оразаев, У.Субханбердина, М.Тшеужанов, Т.Кэкшев, Б.Адамбаев, М.Хасенов, Б.Сулейменов, Р.Сыздыкова, А.Нуркатов, ТДалилаханов, Э.Байтанаев, ТКецесбаев, А.Нусшбеков, Б.Кен жебаев, Е.В.Лизунова, В.М.Сидельников (Москва), З.С.Кедрина (Москва), М.И.Фетисов (Москва), К-Бейсембиев, С.Толыбеков, З.Мамытбеков (Кыргызстан), А.Сейфуллаев (Т эж к- стан), М.Эуезов, С.Бэшшев жарыссезге шыккан. Конференцияда казак эдебиетшщ кептеген толгакты тустары гылыми тургыдан кетершп, бурынгыга кзраганда iprepineyjiep байкалды. Солай десек те казак эдебиетшщ барлык мэселесш марксизм-ленинизм шм1 тургысынан шешуге умтылгандыктан да 9cipece еткеннщ эдеби муралары, казак эдебиетшщ бастау булакгары мэселесше келгенде, бурынгы ресми таптык теорияга непзделген тар шецберден узап шыга алмады. Непзп баяндама жасаган К-Жумалиев казак эдебиетшщ тарихы Бухар жыраудан басталады деген nkipiH кайта усынды. «Бухарга шейшп эдебиет нускаларында Асанкайгы да, Сыпыра жыраулардыц да аттары аталганымен, олар тарихи адамдардан ацызга (легенда) айналып кеткен, тарихта дэл кай кезде болтаны машм емес жэне олар айтыпты-мыс деген толгау сездер эр жерде эртурл1 айтылуьш еске алсак, олар эдебиет тарихыныц басы бола алмайды, ...ол кезден (Х1-ХП г.) б1зге калган, казактыц езше тэн, ткелей байланысты муралар жок, болса даулы» («Эдеби мура жэне оны зерттеу», А., 1961, 95-бет) - деп, эдебиеттщ тарихын арыдан бастау керекпгш айтып журген Б.Кенжебаев тыц nkipiH жокка шыгарды. Муныц алдында гана К-Жумалиевтщ «Казак эпосы мен эдебиет тарихыныц мэселелерш (А., 1958) атты зерттеушщ 6ipmmi томы жарьщ керген болатын. Ютаптыц 6ipiHmi бел1м1 «эпос, лиро-эпос жэне тарихи поэмаларга» арналып, онда «Кобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Ер Таргын», «Камбар батыр», «Козы Керпеш-Баян сулу», «Кыз Ж1бек», «Айман- Шолпан» жьфлары талданылган. «Тарихи поэмалардан» «Бекет батыр» жэне Ы ш лман Ше- рековтщ «Исатай-Махамбет» жырлары карастырылган. Екшпп бел1м «Эдебиет тарихы» аталган. Осы бел1мнщ жүктеу/скачать 31,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|