Ютап жогары оку орындарынын студенттерше, магистрлерше, докторанттарына, эдебиеттанушы галымдарга, сондай-ак эдебиет суйер кепшшк кауымга арналган

216
Дандай ЫСКЩ¥ЛЫ
Кенесары козгалысына байланысты жазылган ецбектердщ шпнде Калижан Бекхожиннщ
1941 жылы «Эдебиет жэне искусство» журналыныц 5-пн нем1ршде жарияланган «Кенесары- 
Наурызбайдьщ эдебиеттеп бейнелерЬ) а л ы макаласы алдымен кезге туседт Осы макаласын­
да ол Кенесары козгалысы туралы «бугшге дейш 
Tepic 
тусшйстер, кате пш рлер туып келдЬ> 
деп, С.Муканов пен Х.Жумалиевтщ айткандарын сынайды. Кенесары-Наурызбай кетерш ю 
«халык максаты ушш курескещцгш дэлелдейтш документтерге» жугшеда, «Кенесары казак­
тьщ ержурек Шамили.. Кенесары дегеншен кайтпайтын 
6ip 6erri 
жэне душпанга кек жь 
бергенше, елгенш жаксы керетш 
6ip 
керемет кайсар адам едЬ> - деген 
6ip 
орыс тарихшысыныц 
сезш 
nkipiH
дэлелдеуге дэйек кылады. К-Бекхожин Кенесары козгалысын «казак халкыныц 
муцын, максатын кездед1», «...ез халкыныц шын магынасындагы патриот улы - Кенесары» 
деп багалады. Кенесары козгалысына байланысты туган шыгармаларды шолганда, Нысанбай, 
Доскожа, Куд1рлердщ, кецестк кезецдеп Доскей, Саядш, Иманжан сиякты халык акындары­
ныц елеццерше токталды.
Х.Жумалиевтщ 1941 жэне 1943 жылдары шыккан 8-9 кластарга арналган «Казак эдебиеп» 
атты оку куралдарында Нысанбай акынныц «Кенесары-Наурызбай» атты поэмасын талдау 
барысында Кенесары козгалысы туралы айтылды. Онда «Кенесары Касымов жалпы халык 
муддесш жэне казактыц тзу е л т д и т н коргап калу максатын кекседй Мше, оныц рел! де, оныц 
куресшщ прогрессивтк M9Hi де осында» (Х.Жумалиев. Казак эдебиет!. А., 1943, 229-бет) -
деп жазылып, жогары багаланды.
Кенесары туралы кезшде б1рсыпыра Tepic пшрлер (Кара тактага жазылып журмендер, ше- 
шендер. «Ецбеюш казак», 1.03.1923; «Дала жырлары», М., 1940, т.б.) бищ рш келген С.Му­
канов 1942 жылы шыккан «Казактыц 18-19 гасырдагы эдебиетшщ тарихынан очерктер» 
атгы ютабында Кенесары «казак халкыныц тэуелЫздоп ушш куресп. «Исатай мен Махамбет- 
тен кешнп халык кетерш сш Кенесары мен Наурызбай бастады» (С.Муканов. Казактыц 18- 
19 гасырдагы эдебиетшщ тарихынан очерктер. А., 2002, 83-бет) - деп, жогары багалады. Таптык 
принципке байланысты сол кездерде айтыльш келген Кенесары хан, сондыктан да ол кетершсп 
хандык курылысты калпына келтару ушш, ягни тарихты феодализмге, ескш кке карай буру 
ушш бастады деген ресми пшрлерге карсы «егер мемлекет басындагы хан патшага сатылмай, 
казак халкыныц тэуелс1здт ушш курессе, бундай хан объективт1к жагынан халыкшьш хан 
efli. Кенесары осындай хан... Мэселе, Кенесарыныц хандык курылысты колдауында емес, 
отаршылдык саясатка, ею жакты талауга тускен халык карсы шыгып кетерш с жасаганда, 
Кенесарыныц хальщ жакта калуында, хальщ кетершюш бастап, казак халкыныц тэуелс1здшн 
карулы кетершспен коргауга тырысуьшда» (сонда, 83-84-беттер), «Кенесары мен Наурызбай 
бастаган халык кетершш - Россия патша уюметшщ казак даласын отарлау саясатына карсы 
шыккан кетершс» (сонда, 88-бет) - деп, гьшыми жагынан непзд1 тужырымдар жасады.
Сэбит Кенесары-Наурызбайды дэр1птейт1н «Доскожа акынныц Кенесарыга айтканы», 
«Наурызбай-Каншайым», «Топ жарган», «Жасауыл кыргын», «Телеген молданыц Кенесары 
туралы айтканы», «Кенесары-Наурызбай» сиякты Кенесары мен Наурызбайды дэрштейтш 
дастандарды талдап, буларда eMip шындыгыныц, халык KeTepiniciHin шынайы KepiHic 
тапкандыгына назар аударады. «Сонымен 6ipre Кенесары козгалысыныц кейб1р зорлыщныл 
киянатшыл жактары да болды» деген.
Оган согысы басталганда, 6ip топ орыс тарихшьшары Алматыга коныс аударып, ецбек етп. 
1943 жылы жарык керген «Казак ССР тарихын» жазысуга белгш орыс галымдары Греков, 
Дружинин, Кучкин, Бернштам, Панкратова, Вяткин ат салысты.Оныц редакциясын М.Эб- 
д!калыков пен А.Панкратова баскарды. М.Эбд1кальщов сол кездеп Казакстан Компартиясы 
Орталык Комитепнщ идеология женш деп хатшысы да ал А.Панкратова КСРО Гьшым Ака- 
демиясы Тарих институтыныц жетеюш гьшыми кызметкер1, гьшым докторы (1951 жылдан 
академик) белгш галым болатын. Авторлар ужымыныц курамында М.Эуезов, С.Муканов, 
Е.Ысмайьшов, Б.Кенжебаев тарихтыц тYpлi тарауларын жазысты. Осы ютаптыц Кенесары 
Касымулы бастаган козгалыс туралы тарауын жазган Воронеж педагогика институтыньщ жотары 
партия мектеб1нде окып келген жас тарихшы галым Ермухан Бекмаханулы Бекмаханов ед1.
«Казак ССР тарихы» шыгысымен-ак улт республикаларыныц тарихын туцгыш зерделеген 
елеул1 ецбек ретвд е одактык гылымда жылы кабылданып, б1рден Сталиндк сыйльщка усы- 
нылды. 
BipaK 
шовинист1к рухтагы профессор А.И.Яковлев бастаган б1рсыпыра тарихшы

Эдеби сын тарихы
217
галымдар карсы шыгып, ютап сыйлыкка ш нбей калады. Бутан наразы болган А.Панкратова 
партияньщ Орталык Комитетше хат жазып, ецбекп кайта талкылау ушш жетекнп галымдар­
дыц кецесш шакыруды усынады. Бул жиын 1944 жылдыц мамыр-шщце айларында б1рнеше 
кунге (29.05; 1, 2.06; 8.07) созылды. Кенеетщ жумысына сол кездеп жетеюш тарихшылар- 
дыц к еп ш ш п катыскан. Жиынды ВКП(б) Орталык Комитетшщ хатшысы А.С.Щербаков 
журпзш, талкьшауга А.А.Жданов пен Г.М.Маленков катысып отьфады (карацыз: К.Нурпе- 
шсов. «Бекмахановтыц ici». «Казак батырлары», 10.05.1991).
Талкылаудыц барысында eici удай 
niKip 
бой кер сетп . А.М.Панкратова, Б.Д.Греков, 
Н.С.Державин сиякты галымдар «Казак ССР тарихын» алгаш рет дурыс зерделеген мацызды 
енбек деп багалады. Ал А.И.Яковлев, С.К.Бушуев бастаган тарихшылар бул ецбек орыска карсы 
жазылган ютап, ейткеш мунда Кенесары козгалысы сиякты улт-азапык куре стер дэрштелед1 
деп, айыптады. Букш идеологиялык жумыстарда кырагылык танытып журген А.А.Жданов, 
Г.М.Маленков, А.С.Щербаковтар да соцгы пш рдщ жагында кета. Сейтш «артьщ кыламыз 
деп тыртык кылдык» дегендей, «Казак ССР тарихына» лайьщты багасьш аламыз деп жур- 
генде, 

жүктеу/скачать 31,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: