«заманауи сын-тегеуріндер мен қОҒамның жаһандану жағдайында қазақстандағы білім мен ғылымның инновациялық Ҽлеуеті»
жүктеу/скачать 5,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ»
- АНЫҚТАУ Маусумбаева А. М., Кабдрахманова А. К., Смағали А. Т.
- «ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ»
210
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
1. Сейтказиев А.С., Джетимов М.А.. Режим грунтовых вод, приуроченных к бассейнам рек. Вопросы мелиорации № 5-6. Москва. 2003. С.93-98. 2. Аракелян А.А. Испарение влаги с поверхности почвы.- Тр.Арм. СХИ, 1980.- вып. 35. С. 27-31. 3. Сейтказиев А.С. Комплекс мелиоративных меропрятии и моделирование переноса солей на засоленных почвах//Мелиорация и проблемы восстановления сельского хозяйства России, Материалы
международн.научно- практ.конф.(Костяковские чтения) 20-21марта 2013,Москва,С.82-86. 4. Зимовец Б.А., Хитров Н.Б., Кочеткова Г.Н., Чижикова Н.П. Оценка деградации орошаемых почв.//Почвоведение, 1998, №9, С.1119-1126. 5. Кузнецов М.С., Глазунов Г.П. Эрозия и охрана почв.-М.: издательство МГУ, 1996, -334с. 6. Seitkaziyev A., Jetimov M., Shilibek K., Khozhanov N. Saline Land Ecological Assessment inGray-Meadow Soils Environment.//World Applied Journal 26(9):1234-1238, 2013.
7. Seitkaziyev A., Shilibek K., Salybaiev S., Seitkaziyeva K. The Research of the Ground Water Supply Process on Irrigated Soils at Various Flushing Technologies // World Applied Journal 26(9):1168-1173.2013 8. Seitkaziyev А. S., Zhaparova S S. Z. Salybayev, Shilibek K., Seitkaziyeva K. Evaluation of cycle technique aimed at leaching salts from saline soils// Journal of Scientific Research and Development 2 (11): 37-43, 2015 Available online at www.jsrad.org ISSN 1115-7569.
9. Волобуев В.Р., Азизов К.З. Засоленные почвы Кура-Араксинской низменности //Докл.симпозим.5 делагатского сьезда ВСП.,Т.6,Тиблиси ,1981. 10. Хоффан, Дж.Дж. и др. Засоленность почв на орошаемых землях., Москва,1986,-62с. 11. Куртенер Д.А., Чудновский А.Ф. Агрометеорологические основы тепловой мелиорации почв. Л.: Гидрометеоиздат, 1979.- 231с. 12.Сейтказиев А.С.. Тайчибеков А..Сейтказиева К.А. Methods of Salt and Alkaline Soils Improvement in Zhambylsk Region// European Researcher.2013.Vol.(64).№12-1.С.2768- 2773.
ҼОЖ 57.032
САЛМАҒЫНЫҢ АРТУ ДИНАМИКАСЫ МЕН ОНЫҢ ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ Маусумбаева А. М., Кабдрахманова А. К., Смағали А. Т. І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қаласы, ainurkabdrahmanova@mail.ru
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге кӛтерілу ҥшін рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттілігі атап кӛрсетілгені мәлім. Дҥниежҥзілік денсаулық сақтау ҧйымының мәліметіне жҥгінетін болсақ, адам денсаулығының 40 проценті экологияға, 40 проценті ӛзінің ӛмір сҥру дағдысына байланысты болса, 18-20 проценті ғана 211
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
дәрігерлік-медициналық кӛмекке тәуелді екен [1]. Баланың физикалық даму кӛрсеткіші ӛсіп келе жатқан ағзаның денсаулық жағдайын анықтайтын негізгі кӛрсеткіш [2]. Осыған орай, бҥгінгі таңда мемлекет ҥшін ӛзекті мәселе бала денсаулығы болса, кез- келген аурудың туындауы ағзадағы артық салмақтан басталатындығы белгілі яғни, жасӛспірімдердің артық салмақ пен семіздік дертінің туындау себептерін зерттеу ӛзекті болып табылады. Зерттеу жҧмысының мақсаты: Мектеп оқушыларының артық салмақ динамикасын антропометриялық кӛрсеткіштер арқылы анықтау және оның туындау себептеріне сараптама жасап, артық салмақтың дамуына әсер ететін кейбір факторлардың ролін анықтау. Зерттеу жҧмысының міндеттері: 1.
12-18 жас аралығындағы оқушылардың физикалық дамуын анықтау әдістерін белгілеу және тамақтану ерекшеліктері мен физикалық қозғалыс белсенділігін анықтау мақсатында сауалнама жҥргізу; 2.
мектеп оқушыларының антропометриялық кӛрсеткіштері арқылы артық салмақ пен семіздік дертінің кӛрсеткіштерін алу; 3.
математикалық-статистикалық әдіспен есептеу; 4.
қорытынды жасау. Алматы облысы бойынша 12-18 жас аралығындағы мектеп оқушыларының артық салмақ пен семіздік дертінің туындау себептері мен оның динамикасын антропометриялық кӛрсеткіштері арқылы анықтау және оның туындау себептеріне сараптама жасап, семіздіктің дамуына әсер ететін кейбір факторлардың ролін анықтау алғаш рет зерттелуімен ерекшеленеді. Зерттеу нәтижесінде алынған кӛрсеткіштер облыстық денсаулық сақтау департаментіне артық салмақ бойынша мониторинг жасауда қосымша материал ретінде және мектеп оқушыларына салауатты ӛмір салтын ҧстануына мҥмкіншілік беретін қосымша ҧсыныс ретінде қолданылуына болады. Мектеп оқушыларының антропометриялық кӛрсеткіштері арқылы артық салмақ пен семіздік дертінің кӛрсеткіштерін алу әдістері. Талдықорған қаласы мектеп оқушыларының артық салмақ пен семіздік дертінің динамикасын антропометриялық кӛрсеткіштер арқылы анықтау және оның туындау себептеріне сараптама жасау мақсатында мектеп оқушыларының антропометриялық кӛрсеткіштері яғни, артық салмақ пен семіздік дертінің кӛрсеткіштері Талдықорған қаласының 12-18 жас аралығындағы мектеп оқушыларының медициналық карталарынан алынды. Яғни, зерттеуде Талдықорған қаласының 1000 жасӛспірімінің кӛрсеткіштері алынды.
Зерттелінушілердің тізімі
жасы мен
жыныстық айырмашылығына қарай топтарға бӛлінді (кесте 2.) [3]. Антропометриялық зерттеу әдісі бойынша - дене салмағы, бой ҧзындығы, ДСИ алынды. Нутриционалдық статусты бағалауға арналған ең анық объективті және қарапайым критерийлердың бірі ДСИ - артық дене салмағы мен семіздіктің болуын анықтау ҥшін ыңғайлы критерий. ДСИ - Кетле формуласы негізінде қҧрастырылған графикалық диаграмма артық дене салмағы мен семіздіктің болуын тез анықтауға мҥмкіндік береді. ДСИ Дҥние жҥзілік денсаулық сақтау ҧйымымен ҧсынылған және бҥкіл әлемде эпидемиологиялық зерттеулер ӛткізген кезде пайдаланады [4]. Дене салмағы электрондық таразымен, бой ҧзындығы бой ӛлшегішпен ӛлшенеді. Зерттеу әдістері ретінде аналитикалық, ақпараттық, математикалық-статистикалық әдіс-тәсілдер, дене салмағы индексі (Кетле бойынша), T. Coleнің ҧсынған ИМТ-ның әр жасқа қатынасының халықаралық критериінің процентильді кестесі қолданылды. Яғни, артық салмақ пен семіздік деңгейін T. Coleнің және оның авторластарының 212
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
(Международные критерии индекса массы тела (кг/м 2 ) для диагностики избыточного веса и ожирения в зависимости от пола в возрасте 2-18 лет (Cole T.J. и соавт. BMJ 2000;320:1240) Cole T.J. и соавт. BMJ 2000;320:1240) ҧсынған ДСИ-нің әр жасқа қатынасының халықаралық критериінің процентильді кестесі арқылы
верификацияланды (Кесте 1). Дене салмағының 85-97-ші проценті артық салмақ ретінде, 97-ден жоғары болған жағдайда семіздік ретінде саналады. Кесте 1. Жасӛспірімдік шақтағы артық салмақ пен семіздіктің халықаралық критериилері (Cole.T авторластарымен бірге ҧсынған ДСИ бойынша) № Жасы Артық салмақ (ДСИ=25кг/м 2 ) Семіздік (ДСИ=30кг/м 2 ) Ер балалар Қыз балалар Ер балалар Қыз балалар 1 12
21,2 21,7
26,0 26,7
2 12,5
21,6 22,1
26,4 27,2
3 13
21,9 22,6
26,8 27,8
4 13,5
22,3 23,0
27,2 28,2
5 14
22,6 23,3
27,6 28,2
6 14,5
23,0 23,7
28,0 28,9
7 15
23,3 23,9
28,3 29,1
8 15,5
23,6 24,2
8,6 29,3
9 16
23,9 24,4
28,9 29,4
10 16,5
24,2 24,5
29,1 29,6
11 17
24,5 24,7
29,4 29,7
12 17,5
24,7 24,8
29,7 29,8
13 18
25 25
30 30,1
ДСИ - дене салмағы (кг) бой ҧзындығының квадратына (м 2 ) бӛлу арқылы анықталынды. Семіздіктің таралу айырмашылығы Кетле индексі арқылы да анықталды. Семіздіктің таралу айырмашылығын х 2 әдісімен, қалыптыға жақын болған жағдайда М ± δ, мҧндағы, М – орташа арифметикалық, δ – орташа квадраттық ауытқушылық. Критикалық айырмашылық деңгейін р = 0, 05 арқылы анықтадық. Дені сау адамдардың ДСИ 18,5-24,9 кг/м 2 тең. Осы интервалдан ДСИ ауытқушылықтары зерттелетіндердің трофикалық статусының диагностикалық алгоритімінің анықтамалары деп санауға болады [3]. ДСИ 18,5 кг/м 2 кем болса ол дене салмағының кем болғандығын, ал ДСИ 25 тен 29,9 кг/м 2 болса – артық салмақты кӛрсетеді, ДСИ 30 кг/м 2 жоғары болса - ол семіздіктің белгісі. ДСИ анықтау формуласы (Кетле бойынша):
213
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
M (кг) Кетле индексі = _______________
L 2 (м) Сауалнама арқылы алынған мәліметтерге статистикалық талдау бойынша және антропометриялық кӛрсеткіштерінің нәтижесін математикалық-статистикалық әдіспен есептеу бойынша ӛткізілді [5]. Тәжірибе нәтижесін талқылау Сауалнама нәтижесі бойынша: Организмдегі май ҧлпасының артық кӛлемде жинақталуына себепші фактор жоғары калориялы тағам, тиімсіз (ретсіз) тамақтану және гиподинамия. Сонымен қатар тҧқым қуалаушы факторға байланысты. Сауалнама нәтижесі бойынша сауалнамаға жауап берген жасӛспірімдердің 58% туыстарының арасында семіздік дертіне ҧшырағандардың бар екендігі анықталды (сауалнама сҧрағында ата-аналарында кездесетін ауру тҥрлері, ата-анасының жасы, дене салмағы кӛрсетілген). Бірақ жасӛспірімдер ӛз туыстарына адекватты тҥрде баға бере алмайтын болғандықтан бҧл субъективті талдау болып табылады. Сонымен қатар, жасӛспірімдер арасында кӛбісі туыстарының арасында артық салмақ пен семіздік дертіне шалдыққандар, қант диабетімен, жҥрек қан-тамырлар ауруымен ауыратындар бар ма деген сҧрақтарға дҧрыс, толық жауап бере алмады. Жасӛспірімдік шақта тиімсіз тамақтану ғана емес, сонымен бірге аз қозғалысты ӛмір салты семіздіктің дамуына ҥлкен себеп болады. Бҥгінгі кҥнге дейінгі кезеңдерде балалар барлық уақытын далада, кӛп физикалық дене қозғалысы бар ойындармен ӛткізсе, қазіргі уақытта барлық уақыттарын теледидар алдында, ҧялы телефон желісінде, компьютер алдында ойын ойнап ӛткізеді. Біздің зерттеуімізде Талдықорған қаласында тҧратын жасӛспірімдердің бір кҥндік бос уақыт кӛлемінің деңгейі анықталды. Сауалнама сараптамасы бойынша 24 % жасӛспірімдер ғана спорт секциясына қатынасатыны анықталды. Соның ішінде: 1.
2.
20 % аптасына 1-3 рет спорт залына, 3.
таза ауада серуендеу - кҥніне 1,0 ± 1,5 сағат уақыттарын ӛткізеді екен. Ал қалған зерттеуге қатысқан 76 % жасӛспірімдер бос уақытын тиімсіз пайдаланатыны анықталды. Яғни теледидар кӛруге, компьютерлік клубтарда, ҥй жағдайында компьютерлік ойындар ойнауға, ҧялы телефон арқылы агентпен сӛйлесуге, интернет желісі арқылы қажетсіз ақпараттар алуға, мектепте ӛтетін қосымша сабақтарға қатысуға жҧмсайды екен. Теледидар бағдарламасын кӛру уақытына кеткен уақыт пен дене салмағы ӛсуінің арасында ӛзара байланыстың бар екендігін сауалнама нәтижесі дәлелдеді. Сауалнама нәтижесі бойынша келесі кӛрсеткіштер алынды: 1.
2.
ҥй тапсырмасын дайындауға және кітап оқуға кҥніне 2,5 ± 0,3 сағат 3.
компьютер ойынын ойнауға кҥніне 1,3 ± 0,2 сағат кетеді екен. Осыған орай, жасӛспірімдер бос уақыттарының кӛбін теледидар кӛруге және ҥй тапсырмасын орындауға жҧмсайды екен. Артық тамақтану ғана емес, сонымен қатар тамақтану жиілігі де семіздік дертінің туындауына себепкер болатыны белгілі. Жасӛспірімдердің тамақтану жиілігінің сараптамасы бойынша, жасӛспірімдердің 1.
(68,8 % ) - кҥніне 3-4 рет, 2.
21,8 - % - 2 рет, 3.
9,4% - 5 және одан кӛп тамақтанады екен. 214
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
Сауалнама бойынша қорыта келгенде оқушылардың 38 пайызы сырттан тез дайындалатын тағамдармен тамақтанады екен (жылдам тамақтану орталықтары, кафе, ресторандардардың кең таралуы әлем бойынша семіздік дертінің ӛсуіне себепкер болып отыр. Балалар мен жасӛспірімдердің «ҥйден тыс», сыртта «жылдам тамақтану» әдеті семіздік дертінің дамуына әкеліп соқтырады). Зерттеуде тамақтану жиілігін бағалаудың қҧрылымы жҥргізілген жоқ. Себебі, ол зерттеу жҧмыстары болашақта жҥргізіледі. Кесте 2. 12-18 жас аралығындағы оқушылардың жынысы мен жас ерекшелігіне байланысты топтарға бӛлу кестесі
№
Саны (адам) Жынысы (қыз) Жынысы (ҧл) 1 12 81 41
40 2 13 125 65
60 3 14 179 86
93 4 15 168 89
79 5 16 188 113
75 6 17 149 88
61 7 18 110 61
49
Барлығы: 1000 543
457
Ғылыми-зерттеу жҧмысының қорытындысы: 1.
Жасӛспірімдердің жалпы саны бойынша зерттеуге ер балалардан 45,7% (457 адам), қыз балалардан 54,3 % (543 адам) қатысқан семіздіктің негізгі факторларын анықтауға мҥмкіншілік беретін сауалнама жҥргізілді. 2.
Жасӛспірімдер арасында - 8,15 % артық салмақ пен семіздікті кӛрсетті. 12-18 жас аралығындағы (қыз бала, ер бала) барлық жасӛспірімдердің семіздігі мен артық дене салмағының динамикалық кӛрсеткіштері бойынша артық дене салмағының ең жоғары кӛрсеткіші – 12 жаста қатты байқалды. Яғни, 12-18 жас аралығындағы (қыз бала, ер бала) жасӛспірімдерде -
артық дене салмағының кӛрсеткіші - 12 % -
семіздік – 4,3 %. 3.
ер балаларда семіздік бойынша ең жоғары кӛрсеткіші – 14 жастағыларда, артық дене салмағы бойынша ең жоғары кӛрсеткіш – 13 жаста байқалды. Артық дене салмағы - 11,7 %; семіздік – 5,9 %. 4.
қыз балаларда семіздік бойынша ең жоғары кӛрсеткіші – 13 жаста, артық дене салмағы бойынша ең жоғары кӛрсеткіш – 12 жастағы қыз балаларда байқалды. Артық дене салмағы - 12,1%; семіздік 2,7%. 5. Сауалнама сараптамасы бойынша 24 % жасӛспірімдер ғана спорт секциясына қатынасатыны анықталды. Соның ішінде: -
4% аптасына 4-5 рет спорт залына, -
20 % аптасына 1-3 рет спорт залына, - таза ауада серуендеу - кҥніне 1,0 ± 1,5 сағат уақыттарын ӛткізеді екен. 6. 76 % жасӛспірімдер бос уақытын тиімсіз пайдаланатыны анықталды: -
теледидар кӛруге кҥніне 2,4 ± 0,8 сағат, -
ҥй тапсырмасын дайындауға және кітап оқуға кҥніне 2,5 ± 0,3 сағат 215
«ЗАМАНАУИ СЫН-ТЕГЕУРІНДЕР МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҼЛЕУЕТІ» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 28-29 қазан, 2016 ж.
-
компьютер ойынын ойнауға кҥніне 1,3 ± 0,2 сағат кетеді екен. 7. Тамақтану жиілігі бойынша: -
(68,8 % ) - кҥніне 3-4 рет тамақтанады, -
21,8 - % - 2 рет, -
9,4% - 5 және одан кӛп тамақтанады екен. Осыған орай, ғалымдардың зерттеулеріне сҥйене отырып артық салмақ дертінің мемлекет ҥшін де тиімсіз жақтары бар екендігі дәлелденіп отыр: 1. Артық салмақтың алдын-алу шараларын ата-ана, қоғам болып алдын алмаса семіздіктің таралуы эпидемия деңгейіне жетіп, келесі онжылдықта кӛбею мҥмкіншілігі жоғары кӛрсеткішке жетуі мҥмкін (уақтылы шаралар қолданбаған жағдайда, 2025 жылға қарай ересектердің 20% және балалардың 10% семіздікке душар болады). 2. Балаларда кездесетін семіздік II типті қант диабетінің, артериалдық гипертензияның, ҧйқы бҧзылыстарының даму қаупінің жоғары болуына мҥмкіншілік тудырады. Сонымен қатар, балалық шақтағы семіздік ересек жастағы семіздіктің даму ықтималдылығын арттырады. 3. Қоғам семіздікке байланысты орасан шығындарға батады. Денсаулық сақтау саласының семіздікке байланысты тікелей шығындары 6% қҧрайды. Жанама шығындар ӛмір жас ҧзақтығының, еңбек ӛнімділігінің тӛмендеуімен байланысты. 4. Соңғы онжылдықта адамның тағамдық дағдылары және мінез-қҧлығы аса ӛзгерген. Тағам ӛнімдерінің саны ӛсіп, майлар мен қанттарды тҧтыну, дайын ӛнімдер мен жартылай дайын фабрикаттардың пайда болуы артқан сайын, кӛкӛністер мен жемістерді тҧтыну, мектеп жасындағы жасӛспірімдердің қимыл-қозғалыс белсенділігі, қоғамның, жасӛспірімнің, ата-ананың салауатты ӛмір-салтын ҧстану дағдысы, білімі тӛмендеп, нәтижесінде артық салмақ пен семіздіктің де орын алары сӛзсіз. Мысалы, XX ғ. басында Еуропада адам басына шаққанда жылына 5 кг қант тҧтынылған болса, қазір - 40-60 кг қҧрайды. Кҥнделікті кӛкӛністер мен жемістерді ҧл балалардың 30% және қыз балалардың 37% ғана тҧтынады екен [1]. 5. Ересектердің 3/2 бӛлігінде дене белсенділігінің жеткіліксіздігі байқалады. Ең кемінде дене белсенділігі кҥніне 30 минут қҧрауы тиіс. 6. Дайын ӛнімдер мен жартылай дайын фабрикат ӛнімдерін жарнамалауға тиым салынып, керісінше эпидемияны тежеуге бағытталған стратегиялар жарнамалануы тиіс. 7. Семіздікпен кҥресуге арналған мемлекеттік стратегия жасалуы қажет. 8. Мектептерде физикалық белсенділікті арттыру ҥшін жасалған мҥмкіндіктер және телехабарларды кӛру уақытын қысқарту, санитарлық сауат ашу сабақтарына қарағанда маңыздырақ. Оған қоса, мектеп деңгейіндегі бағдарламалардың мектептен тыс отбасы және жергілікті қауымдастықтар арқылы бірлесе жҥргізілетін іс шаралары аталған тәсілдердің тиімділігін арттыруға қабілетті. 9. Ата-аналар ҥйіне салауатты тағам ӛнімдері мен сусындарды әкелуімен, дене белсенділігін қолдап отыруымен балаларының мінез-қҧлқына, дағдыларына әсер ете алады. Сонымен қатар, ата-аналарға салауатты ӛмір салтын ҧстанып, нығайту ҧсынылады, себебі, балалардың мінез-қҧлығы кӛбінесе байқау мен бейімделу арқылы қалыптасады. ҼДЕБИЕТТЕР: 1. Bray G. A. Obesity. Part 1. Pathogenesis. /West. J. Med. 1988, Vol. 13. Гинзбург М.М., Козупица Г.С. Значение распределения жира при ожирении//Проблемы эндокринологии. - 1996, Т. 42, ј6. - б.30-34. 2. Қ.Дҥйсембин, З.Алиакбарова ―Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы‖ Оқулық, 1-ші басылым. Алматы, 2003 жыл. |