Ўзбекистон республикаси



Pdf көрінісі
бет59/303
Дата03.12.2023
өлшемі3,07 Mb.
#133510
түріМонография
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   303
«белги даражаси» 
мужассамлашганлигини кўриш 
мумкин. Фақат аслий сифат ўзгара оладиган мазкур шакл учга 
ажратилади: оддий, орттирма, озайтирма. Оддий даражада даража 
категорияси умумий грамматик маъноси «белгининг ортиқ-камлигига 
муносабат билдирмаслик» тарзида 
(яхши, катта, қизил, юмшоқ …
) юзага 
чиқса, орттирма даражада «белгининг меъёрдан ортиқлигини ифодалаш» 
тарзида хусусийлашади. Чунончи, фонетик усулда: 
ям-яшил, дум-думалоқ, 
бус-бутун, бўм-бўш; 
лексик усулда 
ниҳоятда баланд, бениҳоя гўзал, 
каттадан катта, шириндан ширин
каби. Озайтирма даражада умумий 
грамматик маъно «белгининг меъёрдан камлигини ифодалаш» тарзида 
воқеланади, парчаланади. Морфологик кўрсаткич [
-роқ
] шаклида унинг 
воқеланиши кенг тарқалган. 
Бу ўринда «қиёсий даража» атамасининг қўлланиши у қадар ўринли 
эмаслиги, ўта шартлилиги «қиёсий» тушунчасининг хусусий маъно 
туридан бирининг эмас, балки барча хусусий маънонинг (меъёрий, озлик, 
кўплик) шакллантирилиш асоси бўлган усулнинг атамаси эканлиги билан 
исботланилди
2
.
[-роқ] қўшимчали шаклни озайтирма деб номлашни 
оқлайдиган яна бир асос
шундаки, бу қўшимчали сўз хоҳ меъёрий, хоҳ 
окказионал қўлланишда бўлсин, семантик-функционал жиҳатдан 
1
Нигматов Х.Г.Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т., 1989; 
Гиясов С. Семантическая структура и компонентный анализ качественных прилагательных узбекского 
языка: автореф.кандфилол.наук. –Т., 1983. – 22 стр.; Мадраҳимов И. Ўзбек тилида сўзнинг серқирралиги 
ва уни тасниф қилиш асоси: филол.фан.номз.дисс.автореф. –Бухоро, 1994. –174 б.
2
Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. –Т.: Фан, 1995. 


129 
(грамматик структур жиҳатдан эмас) олмошсимон «бир оз» ҳосиласи 
маъносига эга:
каттароқ – бир оз катта 
кичикроқ – бир оз кичик 
шошмайроқ – бир оз шошмай 
уялиброқ – бир оз уялиб 
Буни моделлаштирсак, чунончи: 
каттароқ – бир оз катта – катта (-
роқ – бир оз) 
Дарҳақиқат, 
озайтирма
сўзининг 
таркибида 
ҳам 
[-роқ

қўшимчасининг маъносига хос «оз» таркибий қисми ишлатилган. 
Баён этилган фикр [-
роқ
] шаклининг ўзи бирикиб келган сўзнинг 
семантик-синтактик валентлигига таъсири хусусияти билан ҳам 
тасдиқланади. Чунки [-
роқ
] қўшимчали сўз одатда меъёрдан кўпликни 
ифода этувчи сон, олмош, сифат билан бирика олмайди. Масалан, 
каттароқ
лексемаси 
сал, бир оз, бир мунча
каби бирлик билан эркин 
бирика олади: 
сал каттароқ, бир мунча каттароқ
. Лекин 
жуда 
каттароқ

ниҳоятда каттароқ
каби бирикувни ҳосил қилиш учун 
миқдорий ошиқликни ифода этувчи 
жуда, ниҳоятда 
сўзи билан бирика 
олмайди. Ваҳоланки,
 сал катта, жуда катта
каби бирикиш меъёрий. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   303




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет