Ўзбекистон республикаси
Салим – энг ёш ўқитувчи . 2. Дарвоза тепасига сандиқ
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| Салим
– энг ёш ўқитувчи . 2. Дарвоза тепасига сандиқ қўйилганди . Ҳол: Шу куни Абдулла алламаҳалгача хаёл суриб ётди . (Ў.Умарбеков). Ер ҳайдасанг, куз ҳайда, куз ҳайдамасанг, юз ҳайда . (Мақ.) Воситасиз тўлдирувчи: Муротали қазиб қўйган чуқурга кўчат ўтқазарди . (Ш.Рашидов) Бир киши ариқ қазийди, минг киши сув ичади . (Мақ.) Қаратувчи аниқловчи: Кўк юзини юлдузлар банд этди . (Ж.Абдуллахонов) Чўл қовуни пишай-пишай деб турибди . (С.Аҳмад) Сифатловчи: Шу пайт электр қўнғироқ аста жиринглади . (Ҳ.Ғул.) Изоҳловчи: Дарёдан ўтилган кун генерал Погодин ҳарбий Кенгашга чақирилди . (И.Раҳим) Айтилганидек, от кесим ( Отам – ишчи ), ундалма ( Сиз бахтлисиз, Олимжон ака ), атов гап ( Кўм-кўк дала ) вазифасида келганда, уни бош келишикда дейиш тўғри эмас. Айтилганидек, бунда келишик умумий грамматик маъносига хос вазифа юзага чиқмаган. Қаратқич келишигидаги отда келишик категорияси умумий грамматик маъноси «отни қаратқич аниқловчи вазифасида кейинги сўзга боғлаш» тарзида хусусийлашади: Моҳидил инсон табиати нинг нақадар мураккаблигига янада чуқурроқ тушуна борди . (Ж.Абдуллахонов) Манбаларда қаратқич келишигининг белгили ва белгисиз кўриниши фарқланади. Бош келишикнинг келишик категориясининг бошқа шакли ўрнини бемалол алмаштира олиши ҳақидаги назария «белгисиз қаратқич 404 келишиги»ни бош келишик сифатида қарашни тақозо қилади. Масалан, ноннинг увоғи – қаратқич келишигида, нон увоғи – бош келишикда. Тушум келишиги даги от гапда иш-ҳаракатни қабул қилган предметга объект тусини беради ва тушум келишиги аффиксини қабул қилган от воситасиз тўлдирувчи вазифасида келади. «Отга объект тусини бериш ва уни феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» тушум келишиги умумий грамматик маъносининг от туркумидаги хусусийлашуви. Демак, қаратқич келишиги ва тушум келишигида таъкидлаш ва ажратиш маъноси бўлиб, унга эҳтиёж бўлмаганда бош келишик қўлланади. Чиқиш келишиги келишик категорияси умумий грамматик маъносини умуман «олдинги сўзни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида, от туркумида эса «олдинги отни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» кўринишида хусусийлаштиради. От туркумида чиқиш келишиги кўмакчи билан келиши мумкин: таом дан кейин , иш дан сўнг . Чиқиш келишигидаги отнинг вазифаси: а) воситали тўлдирувчи: Гулнорнинг ўзи дан сўраб кўрармиз? («Саодат») б) ўрин ҳоли: Эшиги очиқ нариги хона дан пианино овози эшитилмоқда эди .(П.Қодиров) в) сабаб ҳоли: Юлдуз таажжуби жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|