дан  ўзини босолмади .(М.Муҳамедов)  г) пайт ҳоли:  Иккаласи  ёшликдан

405 
Жўналиш келишигидаги от иш-ҳаракат йўналган предметни 
англатади: 
мактаб
га
, иш
га
, завод
га
, укам
га
. Унинг инвариант аффикси 
–га
бўлиб, нутқда турли фонетик, поэтик вариантга эга бўлади: 
курак
ка
, 
тупроқ
қа
, буён
а
, қай
ға
. 
Жўналиш келишиги кўмакчи билан синонимик муносабатга 
киришади: 
уй
га
 кетди - уй 
томон
 кетди, укаси
га
 олди – укаси
 учун
 олди
. 
Жўналиш келишиги чиқиш келишиги, тушум келишиги ва ўрин-пайт 
келишиги вазифасини ҳам бажаради: 
Биз ҳашаматли бино олди
га
(
да
) 
тўпландик. Бу гап
га
(
ни
) тушунмадим. Кўрсатиш
га
(
дан
) уялдим
. 
Жўналиш келишигидаги от гапда: 
а) воситали тўлдирувчи:
Моҳидил шошилинч 
сафарга
отлана 
бошлади
. (Ж.Абдуллахонов)
Дилдор Нафисанинг оппоқ чақноқ 
кўзига
 
ҳавасланиб боқди
. (Ҳ.Ғулом) 
б) ўрин ҳоли: 1. 
Баҳор кўзи тўла ёшни яширмоқ учун 
эшикка
 югурди
. 
(Ш.Рашидов). 2.
Найман 
чўлига
, 
тўқайига
 чинакам баҳор келди
. (С.Аҳмад) 
в) пайт ҳоли: 
Спорт мусобақалари 
баҳорга
 қолдирилди
. («Қашқ.»).
г) мақсад ҳоли: 1. 
Балонинг олдини 
олмоққа
не чора кўрмоқ лозим
. 
(Ж.Абдуллахонов). 2.
Баҳор Пўлатни 
кузатишга
 
ясаниб чиққан 
эди
.(Ш.Рашидов)
д) сабаб ҳоли: 
Ўз вақтида 
даволанмаганимга
жуда афсусланаман. 
Ситора спортда катта муваффақият 
қозонганига
 хурсанд бўлди
. 
е) миқдор-даража ҳоли: 
Раъно дўкондан 
беш сўмга
 турли ўқув қуроли 
сотиб олди
. 
Қисқарган қолипли гапда кесим вазифасида келади:
 Китоб
 ҳаммага
. 
Билим 
оммага
. 
Кўринадики, жўналиш келишиги от туркумида келишик категорияси 
умумий грамматик маъносини «олдинги отни кейинги феълга воситали 
тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштиради.
Ўрин-пайт келишиги
 
от туркумида келишик категорияси умумий 
грамматик маъносини «олдинги отни кейинги феълга воситали 
тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштириб, иш-
ҳаракатнинг бажарилиш ўрни, вақти, шароити, ҳолати, сабаби, мақсади 
каби маънони ифодалайди. Ўрин-пайт келишиги 
–да
кўрсаткичига эга:
 
қишлоқда, ёзда, ҳовлида
. 

406 
Ўрин-пайт келишигидаги сўз уюшиб келганда олдингисида келишик 
белгисиз бўлади:
 
На сада дарахти ости, на мачит, на доим базм 
қизийдиган гавжумда
 бирор шарпа эшитасиз
. (Ж.Абдуллахонов)
Ўрин-пайт келишиги гапда: 
а) воситали тўлдирувчи: 
Ботир
да
боғбонликка меҳр болаликда 
уйғонди
. (Н.Сафаров) 
б) ўрин ҳоли: 
Катта-катта кўча
да
 юрсин
. (Ў.Умарбеков) 
в) пайт ҳоли: 
Ўша кез
да
Ёлқин акам отда ғўзани культивация қилар 
эди
. (П.Қодиров) 
г) тарз ҳоли: 
Қиз ҳорғин, паришон ҳол
да
 уйга қайтди
.(Ойбек) 
д) мақсад ҳоли: 
Биз янги мактаб биноси қурилиши масаласи
да
 келдик
. 
(Ж.Абдуллахонов) 
е) кесим: 
Олимжоннинг икки кўзи кўм-кўк ғўза
да
. (Ш.Рашидов). 
Катта иззат
да
, кичик хизмат
да
. Бунда ҳам синтактик қисқарув юз 
берган.
Ўрин-пайт келишиги гап бўлагига хосланганда англашиладиган 
маъно у бирикаётган сўзнинг луғавий хусусиятидан келиб чиқади. 
Масалан, 
кўча
сўзида ўрин маъноси бор, шунинг учун 
кўчада
сўзшакли 
гапда ўрин ҳоли вазифасида, 
ўша кез
бирикувидан пайт англашилади, шу 
боисдан бу бирикма ўрин-пайт келишигида пайт ҳоли бўлиб келган. 
Демак, ўрин-пайт келишиги моҳиятининг воқеланишида тажалли 
маънонинг роли беҳад катта. 
Келишик категорияси феълда эгалик категорияси билан диалектик 
яхлитликда воқеланади. Яъни келишик категорияси кўрсаткичини қабул 
қилувчи феълда ундан олдин эгалик аффикси бўлиши шарт: 
ўқиганим
ни
, 
ўқиганим
дан
, ўқиганим
га
, боришим
га
, боришим
да
 
каби. Келишик 
категорияси феълнинг асосан тусланмаган шаклида юзага чиқади. 
Келишик категриясидаги феъл бир қарашда тусланган феълдек тасаввур 
уйғотади. Масалан, 
Барча айб менинг борганлигим
да
. Бунда эгалик 
қўшимчаси қаралмиш феълни қаратувчига боғламоқда, эга эмас. Гапнинг 
эгаси 
айб
сўзи бўлиб, кесимда шахс-сон категориясининг III шахс, бирлик 
шакли мавжуд. Эгалик категориясининг шакли эса I шахс бирлик. 
Келишик категориясидаги феъл гапнинг барча бўлаги вазифасида кела 
олади: эга:
Менинг 
борганим
 – сенинг борганинг
; ҳол: 
Аччиғи чиққани
дан
 

407 
йиғлади; 
тўлдирувчи
; Боргани
дан
уялди; 
аниқловчи:
Бориши
нинг
сири 
нимада
? кесим: 
Ҳамма гап ишламагани
да
. 
Келишик категориясидаги феъл матндан келиб чиқиб: а) «ҳаракатнинг 
объектлашиши»; 
б) 
«пайт»;
в) «сабаб»; г) «эваз» каби маънони англатади: а) 
Салимнинг
боргани
ни
 
айтмоқ, ўқувчининг ўқигани
ни
сўрамоқ
; б) 
келгани
да
гапирди, юргани
да
 
ўйламоқ
; в)
аччиғи чиққани
дан
йиғлади, қувонгани
дан
гапиролмай қолди,
гапирганига уялди
; г)
 ишламагани
га
 гап эшитди; бормагани
га
 афсусланди
. 
Бу сирани бирикувчи сўздан англашилган воқеликнинг муносабатига 
қараб анча давом эттириш мумкин. Келишик категорияси умумий 
грамматик маъносидаги «олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш» категориал 
маъно феъл туркумида «олдинги феълни кейинги сўзга боғлаш» тарзида 
хусусийлашади. 
 
Келишик категорияси сифатда эгалик категорияси билан бирга 
қўлланади.
Бош келишикдаги сифат эга вазифасида келади: 1. 
Укамнинг
 кичиги
 - 
ўқитувчи
. 2. 
Дарвоза тепасига шохнинг 
каттаси 
қўйилганди
. 
Қаратқич келишигидаги сифатда келишик категорияси умумий 
грамматик маъноси «сифатни қаратқич аниқловчи вазифасида кейинги 
сўзга боғлаш» тарзида хусусийлашади: 
Инсон ялқови
нинг
баҳонаси кўп
. 
(Ж.Абдуллахонов) 
Тушум келишигидаги сифат гапда иш-ҳаракатни қабул қилган 
предметга объект тусини беради ва тушум келишиги аффиксини қабул 
қилган сифат воситасиз тўлдирувчи вазифасида келади. «Сифатга объект 
тусини бериш ва уни феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» 
тушум келишиги умумий грамматик маъносининг сифат туркумидаги 
хусусийлашувидир: 
Гулнинг қизили
ни
 ажратди
.
Чиқиш келишиги келишик категорияси умумий грамматик маъносини 
умуман «олдинги сўзни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз 
тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида, сифат туркумида эса «олдинги 
сифатни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи 
вазифасида боғлаш» кўринишида хусусийлаштиради. 
Чиқиш келишигидаги сифатнинг вазифаси:

408 
а) воситали тўлдирувчи:
Қарзни одамнинг яхшиси

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: