Ўзбекистон республикаси


айрими томонидан эса нокатегориал шакл 5 , нопарадигматик  морфема 6



Pdf көрінісі
бет63/303
Дата03.12.2023
өлшемі3,07 Mb.
#133510
түріМонография
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   303
Байланысты:
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397


айрими томонидан эса нокатегориал шакл
5
, нопарадигматик 
морфема
6
,
 
кўмакчисимон қўшимча
7
 
сифатида тасниф этилиши ҳам шу 
билан боғлиқ. 
Синтактик 
категориянинг 
сўзнинг 
лексик-семантик 
валентлигига таъсири. 
Юқорида морфологик шакл валентлигининг 
умумий томони хусусида фикр юритилганда, грамматик категорияни 
сўзнинг бирикувчанлик хусусиятига таъсири асосида синтактик ва 
носинтактикга ажратилиши устида тўхтаб ўтилган эди. Носинтактик 
категория бўлмиш сон, субъектив баҳо, сифат даражаси, замон, майл 
шаклининг валентликка муносабатини текширганда, унинг асос шакл 
семантик-синтактик валентлигига таъсир қилиб, асосан сўзнинг бирикиш 
қобилиятини чеклаши, торайтириши ҳақида хулоса қилинди. 
Энди мулоҳазамизни синтактик категория, унинг моҳияти, ички 
таснифига кўчирамиз. Ўзи туркийшуносликда грамматик категория 
таснифи, чизмаси диалектик – субстанциал ёндашув асосида махсус 80- 
йилда Ҳ.Ғ.Неъматов томонидан берилди
8
.
 
Бу тасниф умумий ўрта таълим 
дарслигидан тортиб олий таълим дастур ҳамда қўлланмасигача 
оммалашди ва бугунги кунда носинтактик, лексик–морфологик ёхуд сўз 
туркумига хосланган сифатида биз юқорида таҳлил қилган сон, субъектив 
баҳо, сифат даражаси, замон, майл категорияси тушунилса, синтактик 
1
Азимов П. Туркман дили. –Ашхабад, 1950. 
2
Реформатский А.А. Число и грамматика // Вопросы грамматики. Сборник статей к 75-летию 
акад. И.И.Мещанинова. –М.: Л., 1960. 
3
Айюб Ғуломовнинг илмий мероси. 3- китоб. –Т.,2007, 94–96- б. 
4
Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Т., 1980. 162–164- б. 
5
Турсунов У. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Т., 1992, 274–279- б. 
6
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o`zbek tili. –T., 2006, 149- b. 
7
Neъmatov H., Gulomov A., Abduraimova M., Qodirov M. Ona tili. 7- sinf uchun darslik, –T., 2000.
8
Неъматов Х.Г. О характере грамматического значения тюркских форм и категорий // 
Советская тюркология, 1980, -№6; Нигматов Х.Г. О классификации грамматических категорий в 
тюркских языках // Советская тюркология, 1984, -№4. 


137 
(алоқа-муносабат шакли) категория доирасида келишик, эгалик, нисбат, 
функционал (ўзгаловчи), шахс-сон категорияси англашилади. Дарҳақиқат, 
синтактик категория сўз бирикмаси ва гап қурилишига алоқадор категория 
бўлиб, сўзни боғлаш ва гап бўлагини шакллантиришга хизмат қилади. 
Жумладан, келишик ўзи шакллантираётган сўзни бошқаси билан 
боғлайди, шахс-сон категорияси гап маркази (кесим) ни шакллантиради, 
эгалик сўз бирикмаси қурилишини таъминлаш учун хизмат қилади
ўзгаловчи (яъни, феълнинг тур категорияси шакли, репрезентация 
категорияси) синтактик жиҳатдан феълни феъл ва бошқа сўз билан боғлаш 
функциясини бажаради, нисбат эса гап тузилишини ўзгартириши мумкин. 
Адабиётларда кўрсатилганидек, мазкур категориянинг синтактик 
қобилияти сўзшаклнинг «олдингиси билан» ҳамда сўзшаклнинг 
«кейингиси билан» алоқасини ифодалайди. Эгалик, нисбат, шахс-сон 
сўзшаклнинг «олдингиси билан» алоқасини кўрсатса, келишик ва 
ўзгаловчи (равишдош, сифатдош) категория сўзшаклнинг «кейингиси 
билан» алоқасини кўрсатади
1
.
 
Шунинг учун синтактик категорияни 
синтактик хосланишига кўра икки катта турга:
1) гап бўлагини шакллантирувчи;
2) сўз бирикмасини тузишга хизмат қилувчига ажратиш мумкин. Бу 
жиҳатдан кесимлик (шахс-сон) категорияси гап бўлагини шакллантирувчи 
категория сифатида воқеланса, эгалик сўз бирикмасини тузишга хизмат 
қиладиган категория сифатида бу бўлинишнинг икки чекка нуқтасида 
туради. Қолган категория улар оралиғида бўлиб, уларнинг шаклида ҳам у, 
ҳам бу чекка хусусиятни кўриш мумкин.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   303




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет