1.ҰЛттық идея ұҒымы, оның ҰЛттық бірегейлікті сақтаудағы тарихи маңызы



жүктеу/скачать 112,6 Kb.
Дата09.06.2022
өлшемі112,6 Kb.
#36610

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІКТІ САҚТАУДАҒЫ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ұлттық идея ұғымының зерттелуі
1.2. «Ұлт» және «Ұлттық идея»
1.3 Ұлттық идеяны құрайтын негізгі ұғымдар
2. ТАРИХИ ФОЛЬКЛОР ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
2.1. Тарихи фольклордың жанрлары
2.2. Тарихи жанрлардағы ұлттық идеяның бейнеленуі
2.3. Проза және ұлттық идея
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ



Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл Зерттеу жұмысында ұлттық идеяның мән – мағынасы айшықтала отырып және әлемдік тәжірибемен қатар Қазақ ұлттық идеясын қалыптастырудағы рухани – мәдени құндылықтар қайта қаралып, тарихи фольклорда, тарихи жанрларда, прозада ұлттық идеяның бейнесі жан-жақты талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихы сонау мыңдаған жылдардан бастауын алатын мың өліп мың тірілген қазақ халқы егемендігін алып, етек жеңін жиып, дүниежүзілік қауымдастық мүшесі болып, өзіндік құндылықтарын қайта қарап, тарихи . Осы жолда тарих тезінен еленіп, елдің еңсесін көтеруші, ұлттың ұлы мұраты болған ұлттық идеяның рөлі өте маңызды орын алады. Ұлттық идея ұлттың қарыштап даму жолында алға қойған мақсат – мұраты. Ал, қазіргі ақпараттық, нарықтық қоғамда ұлттық идеяны қайта қалыптастыру қиынның қиыны.
Әлемнің екінші ұстазы Әл-Фараби: «Өткен тарихыңды білмей келешекке дұрыс қадам баса алмайсың» – дегендей, қандай – да болмасын мемлекеттің және ұлттың идеясын жасау үшін оның басынан өткерген қиын – қыстау, қибалаң тарихы бойындағы сан мыңжылдар бойы қалыптасқан негізгі ерекшеліктері мен өзіндік құндылықтарынсыз елестету мүмкін емес. Сол сияқты бүгінгі таңда да Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастыруда халқымыздың сонау ғасырлар елегінен өтіп, айдар тағылған өзіндік мәдени – философиялық, рухани - әлеуметтік ерекшеліктерін негізге алу қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін өміріміздің түрлі саласында болып жатқан өзгерістер мазмұны жағынан да, түр сипаты жағынан да жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастырудың асқан қажеттілігін аңғартып отыр. Ендігі жерде барлығын жан – жақты ой – сана елегінен жаңаша өткізіп, жаңаша қабылдауымыз керек. Қазақстан Республикасында мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан рухани мәдени шараларға қатысты ұлттық мәдениетпен дәстүрдің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінен жол ашылып отыр. Оған Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу – бұл әрине оң процесс. Қазақстанда ұлттық тілді, қарым – қатынасты, мәдениетті... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр», - деген сөзі идеяның бірден – бір айғағы [1].
Алайда нақ бүгінде, жаһандану жағдайында Қазақстанның ұлттық идеясын ұсыну қажеттігі мемлекет пен қоғамның алдында тұрған бұрынғыдан да өзекті мәселеге айналып отыр. Ұлттық идея елді және бүкіл қоғамды жұмылдырушы фактор болуы тиіс. Ол Қазақстанның жаһандық дүниеге лайықты кірігіп, жаһандық күрделі процестерге оңтайлы қатысуына жағдай жасауы керек. Ұлттық идеяны іске асыру бүкіл қоғам мен әрбір Қазақстандықтың игілігі тұрғысынан еліміздің одан әрі өскелеңдікпен дамуын қаматамасыз ету үшін жаһанданудың осы заманғы сынақтарына пара – пар жауапқа айналуы тиіс. Түптеп келгенде, ұлттық идея Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдауында қадап айтылған, сипаттары жан – жақты тұжырымдалған қоғамды құру ісіне қызмет етуі керек.
Ұлттық идеяның қажеттілігі жаһандану жағдайындағы мемлекет пен қоғамның алдында тұрған бірқатар міндеттерден туындайды:
Қоғамды топтастыру міндеті; Қазақстан үшін – қазақстандық қоғамды этностық емес, біз азаматтық қауымдастық деп түсінетін біртұтас ұлтқа топтастыру міндеті. Қазіргі кезде Қазақстанда ондай бірыңғай, біртұтас ұлт әлі жоқ. Қазақстандықтардың өмірлік бағдарлануының анықталмауына себеп болатын және соны туындататын бірқатар жағдайлар бар. Қазақстан азаматтарының этностық, саяси, діни сана сезімі тым әрқилы. Қазақстандықтардың құндылықтыр жағынан бағдарлануы айшықты емес және бұл тұрғыдағы топтасушылығы әлсіз. Ал құндылықтар бірқатар жанама жәйттар арқылы әлеуметтк мінез – құлық моделіне айналатындықтын, біздің азаматтардың әлеуметтік құлшыныстыры түрлі арнада жүреді, олардың бұл тұрғыдағы бірігушілігі де некен - саяқ.
Қазіргі жағдайда топтасуға этностық өзін - өзі біріздендіру де көмектеспейді. Көп ретте ол өткенді алға тартады, бірақ та, өткеннің қаншалықты құнды болғанына қарамастан, жаңа нақтылықтар мен жаңа міндеттерге негізделген біріздендіруден өтпесе, оның өзі осы заманғы сынақтар алдында дәрменсіздік танытады.
Демек, ұлттық идея ұлтты топтастырудың осындай көпқырлы міндетін шешуге қабілетті болуы керек, ол мақсаттар мен құндылықтардың екіұштылығын жойып, біртұтас қоғамдық сананың қалыптасуына жәрдемдесуі тиіс. Ұлттық идеяның қоғамды сапалық тұрғыдағы секіріске, Қазақстан бастан кешіп отырған қазіргі саяси – экономикалық жағдайлардан қарыштап өтуге жұмылдырудағы рөлінің мәні де еш кем емес. Президент Жолдауына өзек болып тартылған, онсыз Қазақсатн дамыған елдер қатарына шыға алмайтын жедел жаңару ұлттың топтасуын ғана емес, сонымен бірге мұндай жаңарудың стратегиясын талдап жасауды, мақсатқа жету үшін қажет болатын жолдың айқын түсінілуін талап етеді.
Бұл тұрғыда да ұлттық идея қоғамды жұмылдыруға әрі осы жолдың бағытын көрсетуге, Қазақстанның даму арнасын белгілеуге тиіс және оның бұған қабілетті екендігі дау тудырмайды.
Азаматтық теңдік және мәдени саналуандық қағидаттарына негізделіп құрылған бірыңғай Қазақстан ұлтын қалыптастыру мәселелерінде ұлттық идеяның рөліне баға жетпейді. Демек, ұлттық идеяны қалыптастыру қажеттілігін қазіргі кезде Қазақстанның алдында тұрған бірқатар міндеттер туындатып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгіигі күні ұлттық идеяны қалыптастыру Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялап, егемен мемлекет болғаннан бері жүріп жатқан ұлтаралық процестер мен бірлікте қарастырылып келеді. Және де бұл мәселе қоғам өмірінің бар саласымен тығыз ықпалдасатындықтан, саясаттанушылардың, мәдениеттанушылардың, философтардың, заңгерлердің, әлеуметтанушылардың және басқа да қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысанына айналып отыр. Бұл зерттеулердің нәтижелерін бір жүйеге келтіру арқылы ғана ұлттық идеяның қалыптасуы мен даму процесіне кешенді зерттеу жүргізуге болады.
Елімізде қазірде ұлттық идеяның қалыптасуына атсалысып жүрген ғалымдарымызды атап өтетін болсақ: А.Айталы, Ә.Нысанбаев, А.Сейдімбек, Д.Кішібеков, Т.Ғабитов, Ә.Ғали, Ж.Молдабеков, А.Шәріп, Б.Г.Аяғанов, К.Н.Бұрханов, С.А.Дьяченко, И.Н.Тасмағамбетов, Т.С.Сәрсенбаев, Л.И.Кармазина, Р.Қ.Қадыржанов, С.З.Нарматовтар.
Ұлттық идеяны қалыптастырудың әлемдік саяси – мәдени тәжірибедегі тұжырымдары С.И.Абдулпаттаев, Қ.Е.Көшербаев, Б.А.Майлыбаев, А.Орлов, Э.Паин, К.Л.Сыроежкин, Т.Н.Ушанова сынды зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеудің нысаны ретінде ұлттық идеяның мәні мен маңызы, оның қазақ тарихы бойында қалыптасуы және қазіргі кезде орнығуына мәдениеттанулық талдау жасалады.
Зерттеудің пәні. Тәуелсіз Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастырудың негізгі өзектілігі мен қажеттілігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ мәдениетінде ұлттық идеяның қалыптасуының түпқайнарларын айқындап, даму арналарын ашып анықтауды және соның барысында сатылық, сапалық өзгерістерді жан – жақты пайымдап парықтауды мақсат етіп, межелеген аталмыш еңбектің алдына соған сәйкес мынадай міндеттер қойылды:

  • Ұлттық идеяға түсініктеме бере отырып, әлемдік елдердегі ұлттық идеяның қалыптасуынан тәжірибе алу;

  • Қазақ менталитетіне ғана тән қазақ тарихындағы ұлттық идеяның негізгі прототипі болған «Азаттық», «Намыс», «Атамекен» идеяларына жеке – жеке мәдениеттанулық талдау жасай отырып, оны қазіргі қоғамға сай ете отырып жаңғырту;

  • Жаһандану үрдісіне байланысты жойылудың аз – ақ алдында тұрған ұлттық идеяның негізгі өзегі болған ұлттық құндылықтарымызды қайта қарау;

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен (алты бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломның жалпы көлемі 57 бетті құрайды.


Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Ұлт және ұлттық идея мәселесі – әлемдік деңгейде


түрлі жаратылыстану және гуманитарлық саладағы ғалымдар мен ұлы ойшылдарды
толғантып жүрген тақырып. Мазмұнына көз жүгiртсек, екi бөлiктен тұратынын
көремiз. Бiрi – ұлт, екiншiсi – идея мәселесi. Ұлттану қазақ даласына
ежелден қоныстанған үрдiс екенi ақиқат. Осыдан үш мың жыл бұрын өмiр сүрген
Геродоттан бастап, қазақ жеріне аяқ басқан қаншама саяхатшылар мен кезбелер
әрқилы мақсатқа сай қазақтың арғы тегiн, салт-дәстүрiн, рухани-мәдени
ұстанымдарын, тарихын, яғни қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-
бiлуге ұмтылғаны тарихтан белгілі. Сол сияқты қазақ ойшылдары да әлемнiң
саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған жоқ. Дала даналарының
орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары жөнiнде айтқандары бүгiнгi
күнге жетiп отыр. Осының өзі адам баласының ұлт болып қалыптасып, ұлттық
санасы дамыған сайын ұлттануға ден қойғанын танытады. ХІХ және ХХ
ғасырлар Азия, Африка, Латын америкасы елдерінің басым бөлігінің төл
тарихында жат жұрттық басқыншылардың отаршыл озбырлығы мен нәсілшіл
нойыстығына қарсы толассыз бас көтеріп, бой көрсетулерінің , сөйтіп
тәуелсіздік тұғырына талпынуларының қасиет пен қасіретке толы
белестері болып бедерленіп қалды. ХХ ғасыр этностарды мидай араластырып
жiбердi. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар аз емес. Бiр ғана КСРО-ның өзiнде 1926-1939 жылдар iшiнде 194 ұлттан 100-ге жетпейтiн ұлт қалған екен. Осылайша ұлттану өзектi мәселеге айналды. Талай-талай ойдодалары өттi, том-том кiтаптар жарық көрдi. Ғалымдардың,
саясаткерлердiң, саяхатшылардың үздiксiз iзденiсi зая кетпедi. қоғамдық
санаға адамдардың ұлтқа жiктелетiнi аса зор құндылық ретiнде орнықты.
Бүгiнде ұлтқа берiлген анықтама ондап, жүздеп саналады.
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның құзырына қарап
келген өзбек, қырғыз, түрікмен, әзірбайжан секілді туыстас түркі
халықтарымен бірге, қазақтардың да мемлекеттік егемендікке қол
жеткізуі бүкіл әлемдік жиһангерлік жүйенің күйреу процесінің бір
көрінісі ретінде қабылданары хақ. Батыс ойшылы Густав Лебонның
ертеректе айтқан: Қол астына түрлі - түрлі халықты ноқталап
отырған үлкен империялардың маңдайына ешқашан ұзақ өмір сүруді
жазбаған , - [1], - деген тұжырымы расқа айналып, бодандық бұғауынан
босанып шыққан ұлттар өздерінің болашақта бет түзер баянды бағдарын
айқындау мақсатында бағзысы мен бүгінгісін жаңаша сүзгі - сұрыптан,
тез - таразыдан өткізіп жатыр. Бұл - қалыпты құбылыс.
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани
тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты
байлығы – оның сөз өнері. Болмыс-бітімдерін нақты категориялардың
көмегімен кескіндеп-кейіптеуден гөрі, ойлы образдар немесе образды
ойлар арқылы айшықтауға бейім көшпенділер жұрағаты – қазақтардың
тарихи тағдыр-талайын зерттеп - зерделеуге әсіресе олардың
поэзиясының тұла бойында тұтаса тұнып тұрған қыруар қазынаға
жүгінудің жөні бөлек. Өйткені ұлттық поэзия қай тұста да елдік
мұрат пен мүдденің, арман мен аңсардың шығармашылық шежіресі
болумен қатар, зобалаң замандарда азаттық жолындағы арпалыстың
қуатты құралы ретінде де өлшеусіз қызмет атқарды. Сондай- ақ, халық
рухының қатайып, нығая түскен кезін де, босаңсып, қожыраған тұсын да
сұңғылалықпен суреттеп, керек кезінде тиесілі баға берді. Қилы
кезеңдердің қыспағында ширап-шыныққан өлең өнерінің өзінің де
тақырыптық тұрпаты үздіксіз жаңғырып-жаңаланып, көркемдік кестесі
үнемі түлеп-толысып отырады. Сөз жоқ, түрімен қоса мазмұны да
ұлттық әдебиеттің өміршең, өскелең келетіні дәлелдеуді қажет
етпейді.
Қандай халықтың болмасын, ұлттық идеологиясының басты туы тәуелсіздік
жолындағы күрес десек, осы күрестің негізгі қаруы – сөз өнері.
Қазақ халқының ұлттық идеясының сөз өнері арқылы берілуінің тарихи,
әдеби, философиялық сипаты бұған дейінгі еңбектерде сөз болып келді. Бұған
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханов, Қ.Жұбанов, М.Жұмабаев, М.Әуезов т.б. қазақтың алғашқы зиялыларының еңбектерін, әдебиеттанушы А.Шәріптің, тарихшы Қ.Салғараұлының, ұлттанушы А.Сейдімбектің, философ А.Айталының т.б. ғалымдардың зерттеулерін атап өтуге болады. Біздің жұмысымыз қазақ сөз өнерінің алтын шынжыры болып табылатын жыраулық поэзияның тіліндегі ұлттық идеяның сипатын тілдік, сонымен бірге тіл астарында жатқан ұлттық таным арқылы айқындауға бағытталды. Сол арқылы поэтикалық тілдің тек көркемдік-эстетикалық, экспрессивтік-эмоциялық аяда қалып қоймай, ұлттық сананы қалыптастыратын, шыңдайтын, ұлттық мүдде үшін
күрестің үні, құралы бола алатын қуатын таныту болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
жыраулар шығармаларындағы поэтикалық тілдің лингвистикалық және
экстралингвистикалық (тілден тыс) астарындағы ұлттық идеяның берілу
сипатын, уәжін анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы
мақсаттың үддесінен шығу үшін төмендегі міндеттер алға қойылды:
1. Ұлттық идея ұғымының қазіргі таңда не себептен өзекті болып
отырғанының сырына бойлау үшін ұлт және ұлттық идея
терминдеріне түсінік беру;
2. Қазақ идеясы туралы көзқарастарға талдау жасау;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи кезеңдеріне тоқталу;
4. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік себеп-
салдарына сипаттама беру;
5. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның ұлт үшін құнды болып
есептелетін ел, жер, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық діл мен дін
туралы мәселемен қатар өріліп, қалыптасатынына дәлел-дәйектер
келтіру
6. Ұлттық идеяның қазақ ақын-жыраулары тілінде көркемдегіш құралдар
арқылы берілуіне талдау жасау.
7. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны танытатын өзекті
мәселелерді айқындап, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық
тұрғыдан талдау жасау
Зерттеудің нысаны мен пәні. Қазақ ақын-жыраулары шығармаларының
поэтикалық тілі зерттеудің нысанасы, жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны
тілдік және тілден тыс факторлар арқылы танудың лингво-поэтикалық, лингво-
философиялық талдамасы, зерттеудің негізгі пәні болып табылады.
Жұмыстың материалдары. Жыраулардың республикалық, жергілікті
баспаларда жарық көрген: Бес ғасыр жырлайды, Ай, заман-ай, заман-ай,
Ақ берен, Жыр дария, Абыл, Нұрым, Ақтаным, Аманат, Кәнеки, тілім,
сөйлеші, Әбубәкір Кердерінің шығармалары, Топан т.б. жыр жинақтары,
фольклорлық экспедициялар негізінде ел ішінен жинаған әдеби материалдар,
жергілікті жыршылардан жазылып қалған таспа материалдары, ҚР ҰҒК-ның,
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты кітапханасының сирек
қолжазбалар қорындағы материалдар зерттеу жұмысына тілдік дереккөз ретінде
пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстыру, талдау, саралау,
жүйелеу, сөз семантикасына компоненттік талдау, ішінара статистикалық
талдау әдістері, мәтіндік талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау,
тезаурустық талдау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің жаңалығы мен нәтижелері:
1. Қандай да бір ұлттың өзіндік ерекшелігін, тілін, ділін, дінін
жаһандану жағдайында сақтап қалудың бірден-бір жолы – ұлттық идея екені
анықталды;
2. Қазақ, алаш, жүз этнонимдерінің этимологиялық астарындағы, тарихи-
әлеуметтік мазмұнындағы қазақ идеясы мәселесі туралы көзқарастарға талдау
жасалды;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи-хронологиялық кезеңдерң
мен оның сыр-сипаты анықталды;
4. XYIII-XIX ғасырлардағы жыраулар поэтикасында ұлттық идеяның сипаты
өзге кезеңдермен салыстырғанда өзінің бағалауыштық, жоғары пафостық
астарымен ерекшеленетіні анықталды;
5. Ұлттық идеяның өткенді аңсау, атамекенді сағыну, батырлықты
дәріптеу, өзі өмір сүрген кезеңнің өмір салтын мансұқтау, болашақты
жамншылық фонында болжау сарындарымен астастырылып берілетіндігі тілдік
деректермен дәлелденді;
6. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тілдік көркемдегіш
құралдардың, жеке сөздердің мағыналық астарында берілуі дәйектелді.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы
Поэтикалық тілдің лингвистикалық поэтика ғылымы деңгейінде зерттелу
тарихы, жыраулық көркем әлем, оның когнитивтік құрылымы, концептілер,
тілдік тұлға, мәтін теориясы, көркем дискурс, когнитивті метафоралар,
авторлық фразеологизмдер, поэтикалық мақсатты сөзқолданыстары мәселелеріне
қатысты ой-тұжырымдар мен ғылыми ұстанымдарды когнитивті лингвистика, қазақ
әдебиетінің тарихы, көркем мәтінге лингвоталдау, стилистика, тарихи
лексикология, этимология, фольклортану, мәдениеттану, этнография пәндеріне,
жыраулар поэтикасына арналған арнайы курстарға, магистр мамандықтарында
этнолингвистика, семасиология ғылыми курстарына теориялық материал ретінде
пайдалануға болады. Жыраулар тіліндегі лексика-семантикалық бірліктерге
жасалынған семантикалық талдауларды түрлі сөздіктер құрастырғанда тілдік
дерек ретінде, концептуалдық талдауларды лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика, философия, дін тарихы пәндеріне дереккөз орнына
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІКТІ САҚТАУДАҒЫ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ


1.1.Ұлттық идея ұғымының зерттелуі
Хронологиялық тұрғыдан келер болсақ, Қазақстандағы ұлттық идеяның жасы - қазақ этносымен түйдей құрдас. Ол қазақтармен бiрге дүниеге келдi әрi тарих сахнасына да қазақтармен қол ұстаса көтерiлдi. Мұратсыз ұлт ұлт болып
қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкiн емес. Ендеше ұлттық идеямыздың бес ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзi бiрнеше дәуiрден тұрады. Қазақ
хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiктi нығайту, этникалық
территорияны қалыптастыру, Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнату құрады. Асан Қайғының:
Едiл менен Жайықтың
Бiрiн жазға жайласаң,
Бiрiн қыста қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күмiске! –
деген жыр жолдарында ұлттық мұраттың сол дәуiрдегi аңсағаны -
территориялық тұтастық, саяси еркiндiк, әлеуметтiк кемелдiк, табиғат пен
адам арасындағы үйлесiм бейнеленген. Елдiң бiрлiгiн, iшкi тыныштығын,
ханның ынсапты болуын, халықтың берекелi байлығын жырлаумен ұлттық идеяны мемлекеттiк саясат биiгiне көтергендер қатарында Қазтуған, Доспамбет, Шалкиiз, Жиембет жыраулар тұр. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама жылдарында Отан қорғау ұлт мұратына айналды. Ақтамбердiнiң:
Жауға шаптым ту байлап,
Шептi бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлiмге жүрмiз бас байлап, - дейтiнi осыдан.
Жақсы менен жайсаңның басын өлiмге байлаған ХVIII ғасыр Абылай хан
дүние салуымен қазақтың маңдайындағы бағын ұшырды. Ресейдiң бодандығына кiрген қазақ қоғамы әлеуметтiк-саяси және территориялық тұтастығынан айрылды. Бөлiп ал да билей бер саясатынан туындаған әрбiр саяси күш, әлеуметтiк қауым өз биiгiне, көздегенiне лайық ұлттық идеяны дүниеге әкелдi. ХVIII ғасырда Абылай мен Әбiлхайырдың, ХІХ ғасырда Махамбет пен Баймағамбет сұлтанның, Кенесары мен Қоңырқұлжаның, ХХ ғасыр басында Сәкен мен Мағжанның, Әлiби мен Әлиханның ұстанған ұлттық мұраты барша қазаққа ортақ едi деп, сiрә, ешкiм айта алмас. Иә, бұлар әрiсi - туған халқына, берiсi – соңынан ергендерге қызмет еткiсi келдi. Бiрақ, уақыт өзi көрсеткендей, бiреулерi ат төбелiндей азшылықтың мұратын жалаулатса,
екiншiлерi – барша қазақтың болмаса да қалың көпшiлiктiң мұратын дөп басып таба алғаны ақиқат. Орталықтанған мемлекеттiң болмауымен қоса бiртұтас ақпараттық кеңiстiктiң жоқтығы да жалпыұлттық идеяның өрiсiн тарылтты,
жолын кестi. Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен
тапса, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Мiржақыптар Алаш автономиясынан, Шоқай тұтас Түркiстанды құрудан, Әлiби, Сәкендер таптық жiктелуден олжалады. Ең пәрмендiсi әрi халыққа тиiмдiсi Алаш автономиясы ұлттық идеясы екенiн ендi ғана әлем ойшылдары мойындау үстінде. Кеңестiк Қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы мен тағдырын бiр ауыз сөзбен айтар болсақ, ол – ұлтжанды тұлғалардың қасiретi мен қуғын-сүргiнге ұшырағаны, кешегi әралуан ұлттық идеяны әу бастағы тартымды мән-мағынасынан жұрдай болған утопиялық социалистiк идеяның алмастырғаны, ол – өз елiндегi, өз жерiндегi қазақтың күшпен таңылған саяси-идеологиялық тапшыл ұрандар мен адасулар әсерiнен қазақтан жатсынуға бет түзегенi. Кеңестiк жылдардағы қазақстанда қазақтың санасы мен жүрегiн билеп алған ұлттық идея болған жоқ. Ұлтын сүйген, социалистiк эксперименттерден қара бұлттай төнiп келе жатқан апаттың сұмдығын қапысыз ұғынған рухы биiк ақын-жазушылар, ғалымдар, жекелеген тұлғалар туған халқының тiлi, дiнi, мәдениетi, жерi үшiн отқа күйiп, суға түскенмен, қылышынан қан тамған тоталитарлық жүйе тiлге жеңiл, жүрекке жылы ұлттық идеяны түзуге де, халыққа ұсынуға да жеткiзбедi, көктей солдырды. 20-30-жылдары Алаш зиялылары құрбандыққа шалынғаннан кейiн ұлттық идеяны табу бағытындағы талпыныстар ЕСЕП партиясының, Жас тұлпар қозғалысының дүниеге келгенiнен, Қазақ әдебиетi, Зерде газет- журналдарындағы ұлт тарихы, тiлi, мәдени мұрасы жайлы жарияланымдардан, Ш.Смаханұлының қазақ мектептерiн ашуға жанталасынан, 1979 жылғы Целиноград, 1986 жылғы Алматы оқиғаларынан көрінеді. Бiрақ бағыт – мақсатқа тура жеткiзетiн даңғыл жол емес, қисапсыз қасiреттi басынан өткiзген бiздер тәуелсiздiктiң табалдырығынан нысаналы даярлықсыз аттай салдық. Зерттеуші А.Шәріптің пікірі бойынша қазақ тарихында поэзиямыздыңұлттық пафосы мынадай кезеңдік рухани көріністерден белгі береді:
1.Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы тұсындағы көшпенді қоғамның мұраттары жыраулық поэзия;
2.ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар - қалмақ шапқынщылығы мен орыс отаршылдығы төбе көрсеткен тұстағы ұлттық бірігу идеясы Бұқар ; Қазақ халқының Ресейдің қол астына қарауы бірте -бірте және аймақтар бойынша жүзеге асырылуы себепті қатаң хронологиялық жүйкге көне бермейтін , бірақ әртүрлі көзқарас – концепцияларды танытатын : а жат жұрттық езгіге қарсы қимылға үндеу ұлт – азаттық көтерілістер поэзиясы - Махамбет , т.б. ; ә зар заман Дулат, Шортанбай, Мұрат, Албан Асан, т.б.; б ұлттық өзін – өзі сақтау Абай және ағартушылық бағыттағы ақындар сарындары;
3. ХХ ғасырдың басында жетекші орынға шыға бастаған саяси күрескерлік тенденция және Алаш идеясы АхметБайтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ғұмар Қарашұлы, т.б.
4. Кеңестік империя кезеңіндегі ұлттық геноцид , мәдени экспанция
және ассимилияциялық саясат жүщеге асқан тоталитарлық жүйе жағдайында
таптық ұғымдардың тасасында астыртын күн кешіре берген этностық белгі-
сипаттар қазақ кеңес ақындары – Қ.Аманжоловтың, Қ.Бекқожиннің, Ә.Тәжібаевтің, Ж.Молдағалиевтің, т.б. шағармашылығы;
5. Егемен елге айналған Қазақстан Республикасының жаңғырып – жаңару үстіндегі ұлттық көркемөнерінің барлық саласында бейнеленетін өтпелі кешең бедерлері мен құндылықтары.
XIX ғасырдың екінші жартысы – қазақ елінің Ресей патша өкіметінің қол астына кіріп, бірақ әлі де болса бодандықтың қамытын толық мойындай алмай,
еркіндіктен айрылғанына опық жеп, өкінішпен күн кешкен кезеңімен сәйкес келеді. Бұл кезең – орыстанудың алғашқы белгілері там-тұмдап біліне бастаған шақ. Көшпелі дәуренмен сабақтас қазақы сән-салтанаттың көзден бұл- бұл ұшар сәтіндегі өкініш пен өткенді аңсау идеясының ұлттық дүниетанымда көрініс беруі. Қазақ мәдениетінің кеңестік тарихында зар заман ақындары деп ат қойылып, кертартпа, ұлтшыл ақындар деген айдар тағылған Шортанбай, Мұрат т.б. ақындардың шығармаларына шошына қарап келгеніміз белгілі. Ақтан Керейұлының әдеби мұраларының толыққанды нұсқалары жарық көрмей, жарық көрсе де жал-құйрығы күзеліп барып баспа бетін көруі де осындай саясаттың салқынынан сақтанғаннан болса керек деп ойлаймыз. ХҮІІІ ғасыр –қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы.Бұл, бір жағынан, әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан әрі дамып, жаңа қырларынан көрінген кезеңі болса, екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған шағы болды.осыған орай бұл дәуірдегі әдеби үлгілердің мазмұны мен тілінің арасындағы сәйкестік анығырақ көріне түседі.
ХҮІІІ ғасыр қазақ қоғамы үшін, Шоқан Уәлиханов сөзімен айтсақ,қан жосыған ішкі-сыртқы жорықтар мен ұрыстардың заманы болды. Әсіресе өзінің елдік дербестігін сақтап қалу үшін, жеріне көз тігіп, қол сұққан сыртқы жауларымен ұрыс-соғысы бар ма, ығы зор көршілерден ынтымақ-тірек іздеуі бар ма –осы сияқты іс-әрекетпен ханынан бастап,қарасы түгел ат үстінде өткізген ХҮІІІ ғасыр қазақ халқының әдеби дүниесі үшін де жауынгершілік дәуірі болғаны түсінікті. Бұл кездегі көркем поэзия уәкілдерінің көпшілігінің негізгі лейтмотиві –ел қорғау, батырлықты ең жоғары мұрат ретінде суреттеу болды.Сондықтан ХҮ-ХҮІІ ғасырлардан келе жатқан жауынгершілік тақырыбы әрі қарай ұласады, осы мотивке тән көркем образдар мен лексика топтары сақталып, сұрыпталып, шыңдала түседі. Ақтамберді, Тәтіғара тәрізді жыраулар өздері де, бір жағынан, он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке деп өткен жауынгер, жортуыл кернейшілері (М.Мағауин),болғандықтан, олардың жырларының жені сыртқы жауларға қарсы күрес, ерлік, батырлық мазмұнында келеді.
Сонымен қатар өткен ғасырларға қарғанда, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясында екінші бір үлкен тақырып пайда болды, ол-әлеуметтік –қоғамдық
жай-күйді суреттеу.Сөз етіп отырған кезеңде қазақ жерінің батыс өлкесінен бастап Ресей патшалығының қол астына кіре бастағаны мәлім. Бұл жағдай елдің саяси-әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің пайда бола бастауына бірден-бір себепші болды.
Үшінші тақырып –дінге, мұсылман дініне қатысты. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы мұсылманшылықты уағыздау, оның қағидаларын қазақша түсіндіру сияқты әрекеттер болғанмен, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясына алдынғы дәуірлерге қарағанда, дін тақырыбы немесе исламға қатысты ойлар, түйіндер араласа бастайды.мысалы, Бұқар жыраудың Бірінші тілек тілеңіз деген толғауындағы: Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытты бес намаз Біреуі қаза
қалмасқа деген тармақтар, келесі бір толғауының: «Алла деген ар болмас, ақтың жолы тар болмас» деп басталатын жолдары, өзге бір өлеңдеріндегі: «Әзірейіл келгенде,
Жан қалар жер қайда бар...
Дін мұсылман болмаса,
Тіл мұсылман не пайда...
Айтар болсаң, алланы айт...
Ақтың жолын күзетпей,
Жамандықты тұтқан жұрт...
Алладан хүкім келмей өлмек жоқ» деген тармақтарының мән-мазмұны ислам дініне қатысты емес пе? Демек, ХҮІІІ ғасырдағы қазақтығ төл әдеби тілінде ислам дініне қатысты араб, ішінара парсы сөздері молырақ орын ала бастайды.Бұл да әдебиет тақырыбы мен тілінің бір-біріне сәйкестенуінен туған құбылыс болып табылады. Бұл ғасырда да жыраулар туындыларының негізгі мақсаты дидактикалық сарында ақыл-өсиет айту немесе өмір, адамзат, қоғам туралы толғану болғандықтан, дерексіз ұғым атаулары көбейе, түрлене түседі. Жарлылық, жалғыздық, кемшілік, талап,талқы, ақыл, үміт, зорлық, қорлық, бақыт,әділдік, бірлік, тірлік сияқты сөздер еркін және актив қолданылады.
ХVІІІ ғасырдың авторлы поэзиясының тақырыбы белгілі бір оқмғаларға, адамдарға байланысты да болып келеді, сол себептен мұнда жер-су, адам аттары өткен дәуірлердегі өлең-жырлар текстеріне қарағанда,әлдеқайда мол және түрліше болып кездеседі. Ұлттың салт дәстүрі, ұстанған әдет-ғұрпы, өзінің мәдени ортасы қабылдаған, мәдени ортада дұрыс деп есептейтін өмір сүру салты бар. Бұндай өмір сүру салты сол ұлт өкілдері үшін өмірге құлшындыратын ұлттық ерекшелік, ұлттық мақтаныш болуы да мүмкін. Осындай ұлттық эталонға (мінез, салт-дәстүр, тұрмыстағы сән-салтанат т.б.) нұқсан келген жағдайда (түрлі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты) сол ұлт өкілдері арасында өткен өмірдің сән-салтанатын көксеу, өткенге деген сағыныш, салтанатты тұрмыстың кейін қалғанына өкініш сезімдері оның поэтикалық тілінде бейнеленеді.
Мәселен қазақ поэзиясындағы зар заман ағымы осындай рухани шөлдеуден, торығудан туған көркем сөз кестелері десек қателеспейміз.. Өткенді аңсау идеясының негізгі астары көркем поэтикадағы ұлттық идеямен астасып жатыр. Соңғы кезде А.Керейұлының бұрын белгісіз болып келген бірнеше шығармалары табылып отыр. Соның ішінде Қазақтың салты (бұрынғы нұсқасы 36 жолдан, қазіргі нұсқасы 214 жолдан тұрады), Болжау сөз – екі шығармасын сөз етпекпіз. Қазақтың салты – қазақтың өткенін аңсау, қазіргісінен (ақын өмір сүрген кезең) торығу болса, Болжау сөз – қазақтың болашағын (XIX ғасыр үшін болашақ келесі дәуір, яғни XX-XXI ғасыр деп түсінеміз) болжау деп қабылдауға болады.
Қазақ үшін идеалды болмыс – оның сән-салтанатты тұрмысы, қазақы мінез, салт-дәстүрі, құтты қонысы болмақ. Қазақтың салты толғауындағы концептуалдық құрылымды бейнелейтін қазақ идеясы қазақтың кешегісі мен
бүгінгісін жақсы жаман бағалауыштық контексінде сипаттау арқылы ашылады:
«Кешегі қазақты аңсаған жырау:
Кешегі бір кең күнде
Біз — қазақ деген ел едік,
Мандала мен мақпалдан
Бешпент-шалбар салдырған.
Термелі жаулық, ақ көйлек,
Сусынын шұбат қандырған.
Мырза жігіт сыпайы
Ағыйма шекпен, жадағай,
Атлас, мақпал түрменің
Талайын киіп қызықтап,
Жүрген де жерін таң қылған,» - деп [1.179 б.] толғайды.
Қазақтың идеалды болмысы – оның азаттығының, тәуелсіздігінің, бейбіт, өмірінің кепілі. Олай болса, кең күн тіркесінің поэтикалық астарында еркін, азат кез семантикасы бар екені түсінікті. Қазақтың ұлттық психологиясын, мәдениетін танытатын қазақы мінез үлкенге құрмет, кішіге ізет, үлкеннің сөзін тосып сөйлеу идеясы сыйластық ұғымына сыйдырылып, жырдың когнитивтік құрылымында: мырза жігіт сыпайы фреймі арқылы көрсетілсе, қонақжайлылық ұғымы Самаурыны быжылдап, Оттан дәйім түспеген, Алыстан келген сый қонақ, Партоздап жақсы жайлаған, Жолаушы түскен суытпен, Самаурын, шәйі қайнаған, Бауырсақ, секер, жеміспен, Шәйдан басқа ішпеген, Қонағы келсе қой сойып, Қазаны орта піспеген түріндегі тіркестермен беріледі. Сондай-ақ,
«Сахилықтың белгісі
Қонағын алған шақыртып.
Алыс пен жақын демей-ақ
Көршілес қоңсы шаптырып.
Жер қазығын қақтырып,
Желісін ұзын тақтырып;
Айдаған жылқы жапыртып,
Байлаған құлын бақыртып.
Ащы қымыз, ақ шұбат
Сабадан құйған ақыртып.
Түйенің сүті — ақ шұбат
Бөлек құйып айырған.
Шөлдегендердің талайын
Сусынын беріп қайырған,
Иманшылық қайырдан,
Сахырада өскен қазағым,
Айтайын үлгі жайыңнан.
Желі толы нар тайлақ—
Жануарлардың енесі
Аруана менен айырдан.» - деген [1. 180] жолдар қазақы қонақжайлық пен мырзалықтың, осы қасиеттердің басты көзі – имандылықтың көркем дискурсын танытады. Қазақ тұрмысының сән-салтанат, байлығы оның алдындағы төрт түлік малы жылқы, құлын, нар тайлақ, інген, айыр сөздерінің коннотациясында айқындалса, ащы қымыз, ақ шұбат сөздері – қазақтың ырыс, дәулетінің символы ретінде берілген. Қазақтың салты толғауын идеалды (нағыз) қазақ концептісінің концептуалдық дискурсы ретінде тануға болады. Қазақ халқының этнографиялық болмысы – салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, тұтынған материалдық заттары: киімі, әшекей бұйымдары, ыдыс-аяғы, төсеніші, тамақ түрлері – түгелімен қазақтың кешегі идеалды өмірін сипаттайтын тарихи-тілдік деректер түрінде көрініс береді. Қазақ халқының материалдық мәдениетін тілдік деректері негізінде зерттеген Ж.Манкеева мәдениетті тіл арқылы тануда белгілі бір тұлғаның шығармашылығындағы назар аударылуға тиісті бірнеше ұғымдарды санамалап көрсетеді, соның қатарында уақыт пен кеңістік контексіне сәйкес рухани және материалдық мәдениетке берілетін баға [2.138] ұғымы біз талдап отырған шығарманың тілдік деректеріне сәйкеседі.

1.2 Ұлт және ұлттық идея


Әлемдегі тәуелсіздік үшін күрескен тарихи ұлттар мен ұлыстардың қатарында қазақ ұлтының бір ерекшелігі де, артықшылығы да сол: біздің жат жұрттық өктемдікке наразылық білдірген әдебиетіміздің туған тілімізде өсіп - өркендеуінің өзі ұлттық кемелдіктің бұлжымас айғағына айнала алады. Неге десеңіз, көптеген Азия, Африка және Латын Америкасы халықтарының отаршылдыққа қарсы күрес кезіндегі көркем шығармаларының дені метрополия тілдерінде-ағылшынша, испанша,французша.португалша жазылды. Әлбетте, бұл этностық сана - сезімнің әлі де дәрменсіз күйін дәлелдейді. Әлгі бағыттағы әдебиеттегі тұңғыш тудырушылардың қатарында
отарлаушы мемлекеттердің оқу ордаларын бітірген ұлттық элитаның үркердей тобымен бірге, жаулаушы жұрттардың арасынан шыққан әділетқор жазушылардың аралас жүруінің қайран қалдырмайтыны да сондықтан; бұлардың көбісінің тайпалық тегі және нәсілдік сойы да әрқалай. Айталық, Анголаның азаттық қозғалысының айтулы ақындары Агостинью Нето мен Антониу Жасинтуды алсақ, бұлардың біріншісі - негроидтық, кейінгісі - еуропоидтық тұқымнан тараған... Ал қазақ сөзгерлерінің би бағланынан бастап былайғыларына дейін – жалғыз тудың астына жиналып, алаш - алаш болғалы... - өздерінің тілдік қана емес, тектік тұрғыдан да бір бүтін екендігін аруағы басқа аламанның алдында қасқайып айтқан. Бұл тамыры тереңде жатқан елдің тағылымын танытады. Ендеше, қаншама қысталаң мен қиямет-қайымды, тіпті амалсыз кері кету кезеңдерін бастан кешірген қазақ поэзиясы бойға біткен бастапқы тәңірілік табиғатына көп кір жұқтырмай, өзінің өзегінде
ұлтымыздың түпкі таным - түсініктері мен олардың жолайғы жаңғыруларының тіні мың өліп, мың тірілген Ж.Молдағалиев шақтарда жат қиқым - қоспасыз сақтай білгендігіне сенеміз де сүйенеміз. Сол тұңғиық тылсымның көзге көрінерлік бітімдерінің бірі әрі бірегейі - ұлттық идеялардың жыраулар мен ақындардың шығармашылықтарына қай тұрғы-тарапта көркемдік құйылым тапқандығының арналарын қарастыру арқылы өлең өнерінің эстетикалық маңызын оның қоғамдық қызметімен байланыстыра талқылауға болады. Тақырыпқа тереңдемес бұрын ұлттық идея ұғымының мән - мағынасы мен ая - астарын ашып алғанымыз абзал. Біле - білсеңіз, бұл оңайлықпен бетін бермен бұра қоятын құбылыс емес екен; алдымен ұлттың заты мен ұлттың атын жеке - жеке түстеп – түгендеп алмайынеша, жанабына жуысу қиын. Рас - ау, ұлт жоқ жерде, ұлттық идея қайдан болсын?!. Сол себепті қазақтануға қомақты үлес қосатын. Іргелес ілімдердің мамандарына - тарихшыларға, философтарға, этнопсихологтарға, антропологтарға қажетімізге қарай жүгінгенімізде жөн. Сонымен, әрбір халықтың өзін өщгнден айрықшалайтын дара мүсінін, дербес мінезі мен мәдениетін танып – түйсінуі ең әуелі этникалық төркін – тамырын анықтаудан бастау алатыны белгілі. Жер жүзіндегі адамзат қауымдастығын құрайтын табиғи - тарихи жаратындылар - ру,тайпа, ұлыс және ұлттарға анықтама бергенде ғылымда көбіне гректің «еthn’os» тайпа, халық, латынның «nation» тайпа, халық сөздерінен жапырақ жайған атаулар қолданылады. Ғылыми терминдердің көпшілігі батысеуропалық тұрмыстың топырағында туғандықтан, зерттеушілер қалыпты және қалыпты емес құбылыстардың арасын айырғанда солардың сұлбасына сүйенеді. Соның салдарынанбөгде бір ортада өзіндік өзгеше мәнісі бар болуы ықтимал нәрсені еуропалық ғылым бүйректен шыққан сирақ есебінде бағалауға мәжбүр, - дейді Г.Гачев. Бұл – бас шұлғытар байлам. Біз ұлт ұғымының сыр – сипатын тәптіштегенде де күні кешеге дейін әрісі батыс, берісі орыс қазанында қайнап шыққан қисындарды қаз – қалпынша малданып та, мақұлдап та келдік. Ендігі жерде О.Бауердің, К.Реннердің, К.Каутскийдің теориялары негізінен Австрия мемлекетінің мүдделеріне, Н.Бердяевтің, С.Булгаковтың, Б.Вышеславцевтің тұжырымдары Ресей қауымының қажеттіліктеріне, ал сталиндік ұйғарымның большевизм саясатына сәйкес жасалғандықтарын барлап – байыптай білгеніміз жөн. Әрине, ұлт категориясына байланысты қалыптасқан қарама – қайшылықты концепциялардың қағидаларын түгелдей терістеу тәрізді біржақтылықтан да аулақпыз; өйткені олардың ішінде ұлттық территория, ұлттық мінез , ұлттық
мәдениет, ұлттық рух, т.с.с. төңірегінде баяндалған баршаға бірдей құнды қорытындылар да баршылық. Бұлардың бәріне жеке- жеке тоқталып жату біздің міндетімізге жатпайды. Шүкіршілік ететініміз: кейінгі кезде өз ғалымдарымыздың этнос және этносқа қатысты мәселелер турасында еркін пікір - пайымдарын білдірген зерттеулері жарық көре бастады. Ұлт ұғымы жайында қазақтар арасында тұңғыш рет ғылыми түйін жасаған кісі – Ғаббас Тоқжанов. Ол өзінің Ұлт деген не ? атты мақаласында бұл категорияға: ...тілі бір,жері бір, ғасырлар бойындағы тіршілік күресінен, тұрмыс салтынан, жиі қатынасынан туған мінез - жан сипаты бір жұрттардың қосылуы, бір жұрт болуы [2], - деп анықтама берген. Бүгінгі таңда ұлт-тың мазмұнын Гиппократтан Гумилевқа дейін желісі үзілмей келген жағрафиялық орта туралы әртүрлі әліптемелердің ауқымында алып қарастырудың да бөтендігі байқалмайды. Сайран Әбушәріптің жазуынша: Қазақтардың ұғымында ұлт – бұл табиғи, биологиялық сипатқа ие болған, этникалық ру - тайпалық құндылықтар негізінде пайда болатын этнос, суперэтнос, қауымдастық[3]. Ұлтты даралауға тиісті қасиеттердің қатарында бұлардан басқа да бірқатар шарттар ауызға алынып жүр. Әйтсе де, этностың бүкіл жұрт бірдей мойындаған талассыз белгілерін тұжырып беру гуманитарлық ғылым белгілерінің жұмыла бітіретін жұмысы деп ойлаймыз.
Әзірге көңіл көншінетіні - Қазақтардың этникалық қауымдастығының қазақ халқы болып бірігу процесінің ХҮ –ХҮІ ғасырларда Қазақ хандығының ұйымдасуына байланысты аяқталғанын қазақ халқының этникалық және мәдени дамуы жолдарын зерттеушілердің көпшілігі мойындап отыр. Этнос ретінде олардың осы кезеңде бірігіп, халық бола бастауы территориясының ортақтығына, мәдениетінің бірлігіне, сондай – ақ бүкіл этносқа түсінікті бірыңғай тілге негізделді. Мұның тарихи зор маңызы мынада: бұл кезде қазақтардың этникалық туыстық сезімі... көзге анық түсетіндей дәрежеге жеткен еді[4]. Әдетте ұлттың ұйысу процесі мен оның белгілі бір этнонимді
басыбайлы иемдену сәтінің нақпа - нақ яки қоса - қабат келуі - екіталай нәрсе. Мысалы, Сәбетқазы Ақатай қазақ халқы мен қазақ атауының теңбе –тең еместігін; қазақ атауы пайда болғаннан көп уақыт бұрын қазақ халқының құрамына кірген тайпалар мен тайпалық одақтардың таихи тіршілігі басталып, болашақ қазақ әлеуметінің рухани және материалдық іргетасы қаланып үлгергендігін дұрыс бағамдайды. Бұл ретте белгілі ғалым Рабиға Сыздық ХҮІІІ ғасырдағы жыраулық поэзияның тілі мен стилі туралы сөз ете отырып, елдік атаулардың поэтикалық эволюциясын төмендегіше тиянақтайды: ..этникалық единица мағынасында бұрын жұрт, л, халық сөздері талғаусыз бірінің орнына бірі жұмсала берсе, біз сөз етіп отырған дәуірде халық арабизмі бел ала бастайды. Ол әсіресе қазақ сөзімен тіркесімен тұрақтана түседі: Қазақ
деген халқымыз Бұқар. Бұрын активтеу қолданылып келген алаш сөзімен қатар енді қазақ сөзі жиірек келеді. Мысалы, Бұқардың Шүршіт деген сөз бар ды деген толғауының Г.Н.Потанин жазбаларындағы тексінде: Он сан қазақ тізгіні деген жол бар бұрынғы он сан алаштыңорнына[5]. Сол секілді, ХІХ және ХХ ғасырлар поэзиясында қазақ, алаш сөздерінің заманның ыңғайына қарай және жекелеген жыр жампоздарының санаткерлік сорабына қарай кейде жарыса жұптасып қолданылуымен қатар, бәз бір тұстарда тіпті өзара кереғар
контексте көрінушілігі көңіл аудартады. Бұл ағайындас этникалық атаулардың біраз уақыт бойына ара алшақтатуына әсіресе халқымыздың өміріне тыстан таңылған зорлықтың залалы тиді. Сөйтіп, біртұтас мемлекетке біріккеннен бергі бес жарым ғасырға жуық мерзімнің ішінде көшпенділіктен капитализмге шейінгі қоғамдық құбылыстарды көзбен көріп, бостандықта да, бодандықта да күн кешіріп үйренген қазақ ұлтының қаншама ұрпағы жұрттықты сақтау жолында жанын жеп, түн ұйқысын төрт бөлдірген ой орамдарының, сезім мен сана сырларының құпияларын өлең өзегіне өріп кеткен.

Халықтың құлқы, мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен білінеді[6],- депті Халел Досмұхаметұлы. Француз әдебиетшісі Г.Лансонның пікірі де осы тектес: Французкая литература – одно из проявлений национальной жизни: в своем долгом и богатом развитии она запротоколировала все движение идей и


чувств, которое продолжало развертываться в плитических и социаальних фактах или кристаллизовавалось в учреждениях... Мы изучаем историю человеческого духа и национальной цивилизации в их литературных проявлениых. Орыс символизмінің ғалымы Эллис бұл байламды:Все сучественное каждой вещи и есть ее идея, познание идеи поэтому является сферой художественного творчесва - деп одан әрі бекіте түседі. Сайып келгенде, әр жаратындының бүкіл мәнді мәйегі - оның идеясы екндігіне қол қойсақ, этностың тумыс – табиғатына қатысты құбылыстардың уызы - ұлттық идея болып табылатындығы тайға таңба басқандай көрінеді. Дегенмен, оның жалпы жұрт кермар болмай келісерлік даусыз дефинициясы тағы жоқ.Өйткені жер дүзінде қанша ұлт ұшырасса, сонша түрлі ұлттық идея кеуде көтеретіні анық. Сондықтан қыруар пікір сайыстың қорытындысы есебінде Ресей ғалымдарының: Национальноесамосазнание и национальная идея - понятия, органично связанные между собой. Первое из них обзначает целый мир взглядов и представлений нации о самой себе, мир чувств, настроений и мнений, традиций и обычаев, нравов и других духовных образований, возникающих у нее как у социанально – исторической общности, пребывающей в состоянии движения, изменения, развития или угасания. Национальная идея схватывает суть этого мира в его самом общем виде. Поэтому любые ее определения будут весьма абстрактными,- деп мойындаушылығында белгілі заңдылық бар. Бәрін айт та бірін айт: осы мәселеге саналы ғұмырын сарп етіп, Орыс идеясы аты арнаулы кітап жазған философ Н.А.Бердяевтің өзі алғашқы сөйлемінде – ақ: Ұлттық типті, ұлттық даралықты айқындау – қиынның қиыны.Бұл ретте дәлме – дәл анықтама беру мүмкін емес, - деп ағынан ақтарылады да, әрі қарай Россияның несібесіне байланысты Жаратушының не бұйрық бергендігін түсініп, соған сәйкес орыс халқының ой жетерлік образын, оның идеясын тануға тырысатындығын жеткізеді. Сол сияқты, бүгін қай халықтың да өз табиғатынан басқаның бойында қайталанбас тәңірлік тылсым, қияға құмар мәртебе – мерей іздестіруінде шектен шыққан өрескелдіктің жоқтығы белгілі болып отыр. Бұл
қарапайым да құдіретті талпынысты мансұқтауға немесе мойындамауға қойылған тосқауылдар үздіксіз қиратылу үстінде. Онсыз дидары жарқын дүниенің күллі адамзаттық күмбезіне кірпіш болып кірігемін деу – бос әурешілік. Өз елін сүю дегенен адам өз халқынан басқа халықтарды мейлінше жек көрсін, басқа халықтарға қасқыр болып тисін деген сөз шықпайды. Жер жүзілік дамудың тарихи тұтас бір тұжырымдамасын тудырған Г.В.Гегельдің: Әрбір халықтың өзіне тиесілі еншісі бар,- дей отырып, ақыл айналымына бірінші болып халықтық рух ұғымын енгізген. Оның ойынша, бұл дегеніміз – жалпы ғаламдық рух пен жеке адамдық рухтың арасын жалғаушы діңгекті дәнекер; осы халықтық рухтың арқасында тарихи процесс жүзеге асады. Ал халықтық рухтың ең биік басқышы - этностың өзін - өзі түстеп қана қабылдамай, толық түсініп танудың шыңына шығуы Н.В.Гогольдің Пушкин туралы бір - екі ауыз сөз атты мақаласында: ... ұлттық сипат дегеніміз сарафанды суреттеуде емес, халық рухының өзегінде жатыр,- деп ой түюі, академик З.Қабдоловтың Абай туралы зерттеуінде: Ал ұлт ақыны болу оның
шығармаларындағы жекелеген ұлттық сипаттарда, боуяларда, өрнектерде ғана жатпайды. Ұлт ақыны болу сол ұлттың өзі ғана емес, өзіне айналу. Бұл - керемет нәрсе[7], - деп толғануы сол себепті. Этностардың тарихи санасы тұлғалана түскен сайын халықтық рухтың орнына ұлттық рух ұғымы жиірек қолданылуға қарады. Бұл мәселені бірқыдыру байыпты зерделеген этнопсихолог Г.Шпет ұлттық рухтың халықтың сын - сипаттары мен идеясын бедерлейтін образ арқылы айғақталатынын айтады да, оның ұлттық мінез ұғымымен тепе - тең екендігін және қоршаған орта құбылыстарымен әртүрлі өзара әсерлесу барысында нақтылатындығын ерекше ескертеді.Қазіргі оқымыстылардың да ұлттық рух пен ұлттық мінездің арасына баламалық белгісін қоюға қарсы еместігі байқалады.Тіпті ұлттық төлсананы да осылармен бір арбаға жеккенді мақұл санайды. Олай болса әдебиеттегі ұлттық мінез мәселесін қаузау белгілі бір дәрежеде ұлттық рухтың және ұлттық төл сананың бейнелі түрде көрінетін жай-жапсарлары жайында да сөз суыртпақтау болып шығатындығы түсінікті. Ақын сөзінше жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды[8] - Ахмет Байтұрсынұлы. Және бұдан өшімішдің қазақы иісіміздің Мағжан Жұмабаев аңқымасына да амал жоқ. Ендігі бір жауабын таппаған жайт: ұлттық рух бен ұлттық идеяның қатынасы. Егер ұлтқа тән бұқаралық сананы тезерфордтық атом моделінің құрылымына салып қарастырсақ, былай болар еді: ядро - халықтың рационалдық және иррационалдық жаратылысын біршама тұрақты түрде танытатын дүниетанымы мен дүниесезімі; электронды бөлшек- алдыңғыларына қарағанда айнымалылау тарихи санасы; қабықша - қапелімде құбылуға қайым қоғамдық пікірі. Міне, бұл қыртыс – қабаттар тірзілік талқысына қарай бірде өзара үндес өрелесіп - өзектесіп, келесіде қарама - қарсылықпен зарпылысып - шикілесіп жатады; соларға сәйкес - ұлттық рух қарабайыр деңгей мен қуатты дәреженің аралығында сынаптай сырғып тұрады.Рух ретінде мен идеяларға толып тұруын; солардың сүйемелі арқасында алдымнан андағайлаған идеяны да құзырыма қаратамын. Қорытысында сана төрінде сенделген құбылыстар басын қосып, рухани қимыл - қозғалысты құрайды, - дейді К.Ясперс .- Идеялар
жоғалған жерде дүние сиырдың бүйрегіндей шексіз бөлшектеніп кетеді[]. Бұл ретте байқайтынымыз: идеяның ұйыстырушылық қуаты. Ұлттық рух пен ұлттық идеяның арасындағы сабақтастық пен септестік те осы төңірекке орайласа керек. Жалпы жаңа идеялардың санада мейлінше суарылып, сезімге
молынан сіңісіп, содан соң жан - жүйкенің түкпіріне терең бойлап, түпкілікті бекуі баяу жүретіндігі белгілі. Тек сол жүзеге асқан жағдайда ғана идеялар мінездің бөлшектеріне айналып, адамның қимыл – құлқына әсерін тигізеді. Мінез белгілі мөлшерде сүрсаналық идеялардың қабаттануына құралады, []- деп жазады Г.Лебон Идеялардың халықтар өміріндегі мән-маңызы атты зерттеуінде. Әрине, қалыптасуы мен қатпарлануы қанзалықты жәй жүрсе, идеялардың жұмыр бастың жықпыл - жыраларының шетке шығарылуы да - соншалықты күрделі процесс. Қалай айтсақ та,тарихи дамудың тәжірибесі кез келген идеяның өну,өрлеу және өшу кезеңдерінен тұратындығын терістемейді. Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады. Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседi. Мәселен, бiрде ол сырт дүниенi бейнелейтiн қоғамдық сананың пiшiнi болса, ендi бiрде адамның басты сенiмi орнына жүредi. Шығарманың түпкi түйiнi мағынасында да қолданылатыны бар. Бiз қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесiнiң мәнi ұлттың тiлегi, ниетi, ойы дегенге саяды. Сондықтан да ұлттық идеяны ұлт мұраты деп қабылдасақ, мәселенiң тоқ етерiн тапқанымыз.
Ұлттық идея дегеніміз - этностың мезгілдік және мекендік арқылы айқындалатын тәжірибесі,танымы және талғамына байланысты бірте - бірте жаңғырып - жаңаланып отыратын, бірақ өзіндік ілкі жуық арада жоғалта қоймайтын табиғи - тарихи әрі тылсымдық бітім - болмысының, сана - сезімінің, мінезі мен мәдениетінің,соған сәйкес туындайтын әлеуметтік мұрат - мүдделері мен қимыл – қозғалыстарының жалқылық та, жалпылық та мәнін жинақтаған ұйтқысы. Біз де бұл анықтамамыздың салыстырмалы сипатта екендігін ескертіп, ең алдымен ұлттық идеяның тарихи категория болып табылатындығын және бәрінен бұрын оның көркем сөздегі бедерленіп – бейнелену жүйесі мен жолдарын зерттеп - зерделеуді диалектика ауқымында діттегенімізді баса көрсеткіміз келеді. Осы тұрғыдан ойлағанда,шет жұрттық шапқыншылықтың тауқыметін тартқан халықтардың қай - қайсысының да әдебиеті де белгілі бір саяси- ағартушылық, діни - философиялық немесе тектік – биологиялық тұғырнамалардан туған ұлттық идеяны тірек тұтып, соның туын көтеріп, тілегін көксеуші болғандығы білінеді.
Ағылшын империалистерімен арпалысқан Үндістанның М.Гупта, М.Чатурведи, Д.Парасад секілді зайырлары өз шығармашылықтарында Мохандес Карамчанда Ганди жасап - жүйелеп бнрген сатьярграха қағидаларына сүйеніп, тәуелсіздік тақырыбын тілге тиек етті. Африка құрлығы мен Антиль аралдарының азатшыл ақындары Леопольд Седар Сенгор,Эме Сезар, Рене Мениль, Леон Дамас нәсілшілдікке қарсы негритюд теориясын тұжырымдап, оны өлеңдері арқылы өрнектеді.
Латын Америкасындағы испандық конкистадорларға қарсы қозғалыстың көсемдерінің бірі - Симон Боливардың есімімен байланыстырылатын нуестроамериканизм идеясын насихаттаушылар қатарында әріде Андрес Белью, Эстебан Эчеверриа, Хосе Хоакин Ольмедо, Хосе Мариа Эредиа, беріде
Пабло Неруда тәрізді ақындар болды. Бір кереметі, егемендікке жету жолында күрескен жұрттардың жолбасшысы болғандардың біраз бөлігі - керек кезінде қолдарына қаншеңгел қару мен қауырсын қаламды қатар ұстаған қаламгер – қайраткерлер екен!
Мұндай әлемге ортақ әмбебаптылықтың түп - тамырында әлдебір заңдылықтың көмулі жатқандыщы өзіміздің бұрынырақтағы Асан Қайғы мен
Бұқар жыраудың, кейініректегі Алаш қозғалысын ұйымдастырған арыстардың
мысалдары да мақұлдайды.

1.3. Ұлттық идеяны құрайтын негізгі ұғымдар


Әлемнің екінші ұстазы Әл-Фараби: «Өткен тарихыңды білмей келешекке дұрыс қадам баса алмайсың» – дегендей, қандай – да болмасын мемлекеттің және ұлттың идеясын жасау үшін оның басынан өткерген қиын – қыстау, қибалаң тарихы бойындағы сан мыңжылдар бойы қалыптасқан негізгі ерекшеліктері мен өзіндік құндылықтарынсыз елестету мүмкін емес. Сол сияқты бүгінгі таңда да Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастыруда халқымыздың сонау ғасырлар елегінен өтіп, айдар тағылған өзіндік мәдени – философиялық, рухани - әлеуметтік ерекшеліктерін негізге алу қажеттілігі туындайды.


Тарихтан бізге мәлім қандай бір қиындықпен құлдыраудан кейін халық басын біріктіріп, ұйытқы болатын мүдде – ұлттық идея. Ұлттық идея – уақыт талабына, заман ағымына қарай өзгеріске түсіп, толысып, синтезделіп, дамып отыратын құбылыс. Тарихымызға тереңінен үңіліп сыр шертетін болсақ: Бүткіл Еуразия даласын билеген ежелгі Түркілер барлық әлемнің жаратушысы – Көк Тәңірі. Ол бүкіл жаратылыстың – жер-судың, аспанның ұмай ананың негізі болған деп сенген. Сонымен бірге ел басқарушы қағанды Тәңірінің жердегі көлеңкесі, екінші Тәңірі деп, оны құрмет тұтқан. Сөзіміз дәлелді болуы үшін Кұлтегін жазуынан үзінді келтіре кетсек:
«Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін деп,
Әкем қағанды, шешем қатынды
Көтерген Тәңірі, ел берген Тәңірі
Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін деп,
Мені қаған етіп отырғызып еді.
...Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп Тәңірі жарылқады». [Кұлтегін жазб.еск. 12б.].
Міне осы сенімдер Түркілердің Көк Тәңіріні өздеріне идеал тұтып, халық қалаулысы қағанды қастерлеуі «Тәңірлік идеяны» немесе «Көк Тәңірі» идеясын қалыптастырды. Оның негізінде бір Тәңіріге табыну, бір орталыққа бағыну, бір идеяға ұйысу жатты. Осыған орай Түркілер ешқашан басқа елдің боданы болмаған. Егер болған жағдайдың өзінде көтеріліп өз азаттықтарын алған. Яғни көшпелі Түркілерге азаттықта, босатандықта өмір сүру табиғатынан сіңген азат ел болған [31].
Беріден Қазақ хандығы құрылар шақта Асан Қайғының Желмаяға мініп желе отырып жер жәннаты «Жерұйықты» іздеуі. Ол Өзбек (Әбілхайыр 1428-1468жж) хандығы құрамында болған және олардан қысым көрген Керей мен Жәнібек ұлысы (Қазақ ұлысы) бостандыққа ұмтылып тәуелсіз қазақ хандығын құрып оның қоныстанар қонысы «Жерұйық» болуын арман – мақсат еткен. Соның негізінде «Жерұйық» ұлттың идеясы, арман – мұраты болып қалыптасқан. Нәтижесінде бір идеяға біріккен қазақ ұлысы 1456 жылы бір түнде Керей мен Жәнібек сұлтан бастап үдере Шу бойына Қозыбас жайлауына көшіп келеді де, біржолата бас бостандықтарын алады. Яғни мұнда да қазақ менталитетіне тән азаттыққа ұмтылу идеясы көрініс береді. Сонымен қатар жер жәннаты «Жерұйық» дегені қазақтың қоныстанар мекені Атамекен идеясы көтерілген.
Кейіннен қазақ хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегін мемлекеттікті нығайту, этникалық территорияны қалыптастыру, халқымызды дәстүрлі діни (исламдық) негізде тәрбиелеу орын алған. Сонымен қатар тағы да ұлттық идеяның құраушы бір белгісі Атамекен (жер) өз көрінісін береді. Қазақтың қиын қыстау жаугершілік заманында халық өздеріне таңдау жасаған «ел керек пе әлде ұрпаққа мұра болар жер керек пе» дегенде халық бірауыздан жер деп, келешек ұрпақтың қамын ойлаған. Соның арқасында Қазақстан қазіргі әлемдегі жер көлемі жағынан 9 орынды алатын үлкен мемлекетке айналып отыр.
Абай өзінің отыз тоғызыншы қара сөзінде айтқанындай: «...Бұрынғы біздің ата – бабаларымыздың бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. ...Әлгі екі мінезін біржола жоғалтып алдық. ...Сол екі ғана тәуір мінезін жоғалтпай тұрсақ, біз де ел қатарына кірер едік, мінез жоқ болған соң, үйренген өнеріміздің бәрі де адамшылыққа ұқсамайды. Сайтандыққа тартып барады. Жұрттықтан кетіп бара жатқанымыздың бір үлкен себебі сол көрінеді.
Ол екі мінезі қайсы десең - әуелі – ол заманда ел басы. Топ басы деген кісілер болады екен. Көші – қонды болса, дау – жанжалды болса, билік соларда болады екен. ...Өзге жұрт «Бас – басыңа би болсаң, манар тауға сыймассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің» деп, мал айтып, тілеу қылып, екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен. Оны зор тұтып, әулие тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен. Бәрі өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шынымен жетесінде жоқ болмаса солардың қамын жемей қайтеді?
Екіншісі намысқор келеді екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерде ағайынға, өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен. «өзіне ар тұтқан, жаттан зар тұтады» - деп, ...Ағайынның азары болса да, безері болмайды» деп...[32] Абайдың айтып отырған қасиеттері қазақтың тарихи бойында болған қасиеттер. Міне осыдан да байқауға болады қазақ тумысынан, табиғатынан намысқор, намысшыл келеді. Яғни осының өзі біздің ұлтымыздың туабіткен болмысында, ұлттық менталитетінде, ұлттық идеясында намысшылдық бар.
Қашанда ұлттық идеяны қалыптастыруда негізгі рөл атқарған сол дәуірдің ел қадір тұтқан би – шешендері, ақын – жыраулары болған. Сол сияқты қазақ хандығы кезеңінде де елдік сананы қалыптастыруда, рухани салт – дәстүрді, ел бірлігін дәріптеген де сол би шешендер, ақын – жыраулар болған. Олар халықтың сан жылдар өткен тарихи ұлттық болмысын осы ұрпаққа жеткізіп және келешекке жол салып, ұлттың болашақтағы ұлы мұраттарын, идеяларын жасап отырған.
XIX ғасырда патшалық Ресейге толығымен отарланған түркі әлемі оның ішінде қазақ ұлты бас – бостандығын алу мақсатында өз алдарына «жәдитшілдік» идеясын қояды. Ондағы басты идея: Н.Ильминский, Е.Малов, А.Алекторов, Н.Остроумов секілді миссионерлердің ұсыныстары негізінде қалыптасқан Ресейдің ресми саясаты, мұсылман түркі халықтарының дінін, тілін және дәстүрлі әдет – ғұрпын толық жойып, жергілікті халықты орыстандыру мен шоқындыруды көздеген болатын. Міне осы іс - әрекеттерге қарсы шыға отырып, яғни ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, ғылым – білімге озық технологиямен қарулануға бағытталды. Бұл жәдитшілдік идеясы негізінен дін мен ағарту саласында көрініс береді. Мұның жалғасы ретінде XX ғасыр басында Алаш зиялыларының бірігуімен Алаш автономиясын құруды, тәуелсіздік алуды ұлттық идеяға айналдырады. Негізінен Алаш идеясы сонау түркілер дәуіріндегі алты алаштан бастауын алады, бірақ та ол тарихымыздың бойында анық өз көрінісін бермей осы XX ғасырдың басында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә.Бөкейхановтар Алаш идеясын көтереді. Нәтижесінде Алаш идеясы алаш зиялылары үшін ең негізгі идеяға айналады.
Кеңестік Қазақстанда зиялыларымыз ұлттық идеяны әр қырынан қарастырады: Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен іздесе, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Міржақыптар Алаш автономиясынан, Шоқай тұтас Түркістанды құрудан олжалады. XX ғасыр басы үшін ең пәрмендісі әрі халыққа тиімдісі Алаш автономиясын құру идеясы екенін аңғарады [33].
Тарихымызды саралай келе қазақ идеясының өзегі жоғарыда байқағанымыздай – «Азаттық», «Атамекен (жер)», жене «Намыс» деген үстанымдар негізінде орныққан.
«Қазақ идеясы, яғни сол мәндегі қазақстандық немесе ұлттық идея өзара шендескен екі бастаудан нәр алуға тиіс» – дейді А.Сейдімбек. «Біріншісі – қазақ халқының тарихи тағдыры қалыптастырған мейірім, шапағат, парасат, жарасым, бақыт туралы арман – аңсары (идеалы). Яғни кең мағынасында, ондай идеалдың мәдениет пен өнер, тіл мен діл, салт пен дәстүр түріндегі өмірлік көріністері. Екіншісі – бүгінгі тарихи кезең аясындағы нақты бастан кешіп отырған ахуал» [34]. Сондықтан қазіргі біздің алға мақсат қылып қояр ұлттық идеямыз тарихпен (жоғарыдағы 3 ұстаным оның ішінде бүткіл менталитетімізге тән рухани, дәстүрлі құндылықтар) қазіргі жағдайды сабақтастыра отырып қарастыру қажеттілігі туындайды.
Қазіргі жағдайда ерік – бостандығымыз, тәуелсіздігіміз өз қолымызда бола тұра және саяси - әлеуметтік өмірдегі, экономикадағы көптеген жетістіктерге қарамастан, қоғамның тұрақты түрде дамуы үшін ұзақ мерзімді идел бола алатындай ұлттық идея және идеология әлі де болса толығымен қалыптаспай отыр. Ал мемлекет тағдыры, ұлт тағдыры объективті ақиқаттың бетіне тура қарап, стратегиялық тегеуірінді идеалды нысана етуді қажет етеді. Осы тұрғыда Ф.М.Достоевский айтып өткендей: «Асқақ идеясыз адам да, ұлт та өмір сүре алмайды». Яғни мемлекеттің, ұлттың алға қадам басуы, дамуы, тұрақтануы үшін әрине оның арман – мұраты, идеясы, идеологиясы болуы қажет.
«Ұлттық идея дегеніміздің өзі – этностың әлеуметік – этникалық тұтастығын сақтап, ұлттық күш – қайратына сенімін күшейтетін ұмтылыс пен іс – қимылдың маңызды құралы» – дейді А.Айталы [35]. Ұлттық идея – талай ұрпақтың еңбегімен, қуаныш – қайғысымен сараланған рухани дүние. Бұл қайталанбас байлық өмірге ұлттық өзіндік тарихи болмысымен келген, сол себептен де ол ұлттық дүниетанымның айнасы. А.Сейдімбек айтқандай «әрбір ұлт - өз болмысының авторы» [34]. Ұлттың мұрат пен мүддесі, кешегісі, бүгінгісі, ертеңгісі, қайғы – қасіреті мен абырой – мақтанышы ұлттық идеяда көрініс алады. Жалпы алғанда әрбір ұлттың ерекшеліктерін дамытатын құрал – ұлттық идея мен елдік мүдде.
Тәуелсіздік ұғымы. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні — тарихы тереңде жатқан елдің жаңа заманда өз алдына қайта егеменді ел болған күні. Тәуелсіздік күні мерекесі әр жылдың 16 желтоқсанында аталып өтеді. Бұл күн ұлттық, мемлекеттік деңгейдегі елеулі мереке болғандықтан 16-17-желтоқсан күндері күнтізбеде демалыс болып табылады. Жыл сайын республика азаматтарының арасында мәдениет қайраткерлері, әлеуметтік саладағы ерекше қызметімен көзге түскен мамандар, әскери шенділер мен офицерлер, құқық қорғау саласының қызметкерлері және ел өміріндегі белсенді өзге де сала өкілдері елеулі еңбек еткендері үшін мемлекеттік марапаттармен (наградалар) марапатталады. 16-желтоқсан күні Қазақстанның барлық жерлерінде мерекелік мәдени ойын-сауық іс-шаралары ұйымдастырылады. Кешке қарай үлкен орталықтардың аспаны отшашумен көмкеріледі. Тәуелсіздік тек Қазақстан тұрғындары үшін емес, сонымен бірге, шетелдердегі қазақ халқының өкілдері үшін де маңызы зор мереке.
1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16-желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі “Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заңды қабылдады. Ескеретіні, Қазақстан КСРО құрамындағы елдердің арасында ең соңғысы болып Тәуелсіздігі туралы заңды қабылдады. Бұл заң 1990 жылы 25-қазанда қабылданған Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қазақ елінің елдігін нығайта түсті.
Қазақстанның Тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағында жатқан Америка Құрама Штаттары мойындады, екінші болып Қытай, сонан соң Ұлыбритания мойындады. Оның артынан Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея және Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекет. Ал “Тәуелсіздігімізді ең алғаш болып бауырлас Түркия мемлекеті мойындады” деген сөздің ақиқат еместігін білгеніміз жөн. Түркия алғаш болып Қазақстанда өз елшілін ашты, бірақ тәуелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұл деректі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін атқарған, елдің сыртқы саясат тұжырымдамасы авторларының бірі болған Вячеслав Ғиззатов келтірген. ҚР Сыртқы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын протоколға 1992 жылдың 2-наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Алғашқы күндері әлемнің салмақты елдері мойындап, кейіннен басқа да елдер мойындап жатты. Осылайша әлемдік саясат аренасында ҚАЗАҚСТАН деген мемлекет тәй-тәй басты. Небары бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қатынастар басталды.
Жер — Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар және тіршілігі табылған жалғыз астрономиялық нысан. Радиометриялық талдау мен басқа айғақтар бойынша, Жер 4,5 миллиардтан астам жыл бұрын қалыптасты. Оның гравитациялық өрісі ғарыштағы басқа нысандармен, әсіресе Күн мен табиғи серігі Аймен әрекеттеседі. Орбита бойымен 365,25 шақты күн ішінде Күнді бір рет айналып шығады.
Жердің айналу осі өз орбиталық жазықтығына қатысты алғанда көлбегендігі жыл мезгілдерін тудырады. Гравитациялық өрісінің Аймен әрекеттесуі судың толысуы мен қайтуына себеп болып табылады. Және де ол әрекеттесу Жерді өз осіне тұрақтандырып, айналуын бірте-бірте баяулатады. Жер Күн жүйесіндегі ғаламшарлардың ең тығызы және 4 Жер тәрізді ғаламшардың бірі болып саналады.
Cыртқы қабаты (литосферасы) Жер бетімен жылжып жүретін бірнеше қатты тектоникалық (литосфералық) тақтаға бөлінеді. Бетінің 29 шақты пайызы құрлықтар мен аралдардан тұрады, қалған ~71%-ын су (көбінесе мұхиттар, бірақ олармен бірге өзендер, көлдер және басқа тұщы су да) алады. Жердегі судың барлығы гидросфераны құрайды. Полюстік аймақтарының көбін мұз, соның ішінде Антарктикалық мұз қалқан мен Арктикадағы теңіз мұзы, қаптаған. Белсенді ішкі бөлігі қатты темір субъядро, Жердің магниттік өрісін тудыратын сұйық сыртқы ядро және тақта жылжытатын конвекциялы мантиядан тұрады.
Жер тарихының бірінші миллиард жылында, мұхитта қалыптасқан тіршілік Жер атмосферасы мен бетіне әсер еткендігінің нәтижесінде анаэробтық және соңыра аэробтық организмдер әр жаққа таралды. Кейбір геологиялық айғақтар бойынша, тіршілік 4,1 млрд жыл бұрын пайда болғаны ықтимал. Сол кезден бері Жер мен Күн арасындағы қашықтық, олардың физикалық қасиеттері, геологиялық тарихы және тағы неше түрлі фактор тіршілікке эволюциялау мен өркендеуге мүмкіндік берді. Жердегі тіршіліктің тарихында биоалуантүрлілік көптеген рет кеңею кезеңдері арқылы өтіп, кейде ағзалардың жаппай қырылғанынан төмендеген еді. Жерде әлдеқашан өмір сүрген түрлердің бәрі 99%-ынан астам бөлігі қазіргі кезде қырылған. Бүгінгі түрлер санын есептеулері әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ. Жерде өмір сүретін 8 миллиард шақты адам оның биосферасы мен табиғи қорларына тәуелді болып, ол арқасында өмір сүреді.
Халық - қандай да бір аумақта тұрақты дамыған немесе бүкіл жер шарын жайлаған адамдар жиынтығы. Адамзат тарихының басым бөлігінде әлем халқы тым баяу өсті, ол әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінің төмендігімен, адамның табиғатқа тәуелділігімен түсіндірілді. Мәліметтер бойынша, біздің дәуіріміздің басында әлем халқы 250 млн. жуық болған. Әлем халқы алғашқы миллиардқа тек 1800-1804 жж. жеткен. Әлем халқының өсу қарқынының үдеуі XVIII ғ. басталады. Осылайша, 1800-1900 жж. аралығында әлем халқы 80%-дай өсті, ал екінші миллиардқа жету үшін бар жоғы 123 жыл уақыт кеткен. 1960 ж. әлемде үш миллиард адам болған (осылайша, үшінші миллиардқа жету үшін небәрі 33 жыл уақыт кеткен), 1974 ж. - 4 млрд. адам (14 жыл), 1987 ж. - 5 млрд. (13 жыл). 1999 ж. 12 қазанда әлемнің алтыншы миллиардты түрғыны өмірге келді. 2003 ж. басына қарай әлем халқы 6,3 млрд. адамнан асты, олардың 1,2 млрд. адамы (19%) дамыған елдерде тұрды, ал 5,1 млрд. - дамушы елдерде (81 %). 1950 ж. салыстырғанда әлем халқының саны 3,78 млрд. адамға өсті (немесе 150,1%). Осы кезеңдегі өсудің 90% да¬мушы елдердің еншісіне тиді. БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2003-2050 жж. әлем халқы тағы 41,5% өсіп, 2050 ж. 8,9 млрд. адамға жетеді, олардың 86,3% дамушы елдерде тұрады.
Ұлттық намыс - ар-ож-даннан бастау алатын, отан- сүйгіштікпен ұштас, рухани- құндылық сезім. Ұлттық намыс адамның ұлттық құндылықтарының маңызын түйсінуден туындап, халқының мұң-мұқтажын түсініп, туған елін корғауымен сипатталады. Ұлттық намыс намыстың негізгі көрінісі адамның туған еліне сүйіспеншілігінен, төл мәдениетіне деген кұрметінен байқалады. Намыс адамның өзіне етене жақын дүниесінің, ұлттық рухани мұраларының қадірін білуімен негізделгендіктен оның құрамдас бөлігі ұлттық намыстың этностың рухани өмірінде өзіндік зор маңызы бар. Ұлттық намыс ұлттың өзіндік менін, өткен тарих тағылымын ұмытпай, ар-ожданын таптатпауы үшін керек. Елдің зиялы қауымының қайғысы күнкөріс тіршілік қамынан аспай қалуы Ұлттық намыстың әлсіреген әлжуаз күйін көрсетеді. Ұлттың ұйтқысы, ақыл-ойы мен намыс-парасатының нақты айғағы ғылыми және шығармашылық қауымның туындыларынан көрініс береді. Бұл шығармалар халықтың қайратын жанып, ерлігін дәріптеп, елдің еңсесін көтеруге қызмет етеді. Сондықтан ұлттық намыстың қозғаушы күш-қуатын әдеби мұралардан: батырлық жырлардан, тарихи жырлардан, соларды арқау еткен тарихи шығармалардан айқын көреміз. Ұлттық намыс елдің ұлттық тұтастығы, рухани бірлігіне қызмет жасайтын, елдікпен егіз ұғым. Елдікті ардақтаған ерлер есімі ел намысын қорғаушы, сонымен қатар халықтың бірлігі, ел іргесінің бүтіндігі үшін күресуші ретінде ел есінде қалады. Қазақтың көне тарихын айтпағанда қазақ хандығы тарихындағы Қасым хан, Тәуекел хан, Есім хан, Салқам Жәңгір, Абылай хандар - ұлттық намыстың жоқтаушысы болған, елін, жерін сүйген ақылға кеніш, ерлікке кемел тұлғалар. Олар ұлт игілігіне қызмет жасап, дұшпаннан қорғап, ұлысының өрісін кеңейтті, тәуелсіздігін қамтамасыз етті. Ұлттық намысты сақтаудың үлгісін елді сыртқы жаулардан қорғаған батырлар да көрсеткен. Кейіннен елдің рухани серпіні көркем сөзден бой көрсетіп, Бұқар жырау, Махамбет бастаған отаршылдыққа қарсылық ұраны, азаттық жыры Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір жырларына өзек болған. Бодандық ахуал, Абай шақырған жаңғыру, өркениет көшіне ілесу идеясы Ұлттық намыстың айрықша көрінісі, яғни ұлттық тұтастыққа ұмтылған, рухани серпіліс беріп көкірек көзін ашқан қуатты құбылыс еді.Ұлттық тәуелсіздік мәселесін бірінші орынға қойып, саяси күреске толы төңкеріс жылдарында бел шешіп күреске шыққандар Алаш арыстары болды. Ұлттық намысын қорғаған осы күрескерлердің көтерген ұлттық мәселелерінің қай кезенде болсын өзектілігін жоймайтыны бүгінде дәлелденіп отыр. Демек Ұлттық намыс халықтың мәңгілік құндылықтарын сақтаудың кепілі.
Ұлттық болмыс – әлеуметтік психологияда, философияда, мәдениетте, этнологиядағы белгілі бір ұлттық қоғамның (этностың) тұрақты ерекшеліктерін, санасын, қызығушылықтарын, рухани құндылықтарын, ынтасын, әлеуметтік-психологиялық қорғаныс тетіктерін сипаттайтын күрделі түсінік.
Әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі.
Ұлттық характер – тарихы категория. Ол қоғамдық, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға сәйкес қалыптасады. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесін бұл қасиет толық көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды.
Сондықтан шығарма ұлттық характер жасау үшін оның дүние танымын, психологиясын, әдет ғұрыптарын т.б. қасиеттерін білу керек. Бұл жөнінде Н.В. Гоголь: әАқын өмірге өз халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі мүмкін", – деген ой айтады. Бұл дұрыс та. Мысалы "Игорь полкы туралы жыр" орыстардың, "Махабхарата" Индия халқының, "Нибелунга туралы жыр" немістердің, "Манас" қырғыздардың, "Ер Тарғын" қазақтардың дүниетанымын, мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.
Ұлттық психология — белгілі бір ұлт өкілдеріне тән, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын мінез-құлық пен психологиялық қарекет ерекшеліктері. Ұлттық психология рухани мәдениетте, сезімдерде, әдет-ғұрыпта, тілде, адамгершілік әдептік салада ұлттық мінездің көптеген психологиялық көріністері мен этностық белгілерін қамтиды. Ұлттық психология — тіпті әр түрлі таптарға жататын адамдардағы мінез-құлықтың орнықты негіздерінің бірі. Алайда қоғамда болып жатқан өзгерістерге тәуелді ол да өзгеріп отырады. Ұлттық психология — философиялық және социологиялық әдебиетте көп талқыланып, зерттеліп келе жатқан категориялардың бірі. Солай болса да бұл ұғымның айналасында пікірталастар жиі болып тұрады. Біз ұлттық психология ұғымының мәнін түсіну үшін, оны төмендегідей бірнеше қырынан қарастырып көрейік.
Біріншіден, ұлттық психология қоғамдық (немесе әлеуметтік) психологияны құрайтын элементтердің бірі, оның құрамдас бөлігі болып табылады. Мұны түсіну қиын емес: қоғам түрлі әлеуметтік топтардан құралады. Ал әр әлеуметтік топтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері болады. Ұлтта — қоғамды құрайтын әлеуметтік топтың бірі. Осыдан ұлттық психологияның қоғамның психологиясын айқындайтын құрауыш екендігі туындайды.
Екіншіден, ұлттың психология ұлтаралық қатынастар идеологиясымен, ұлттың құндылықтарға қатысымен бірге қоғамдық сананың маңызды құрауышы болып табылады. Қоғамдық сана — қоғамның рухани дамуының барлық жақтарын көрсетеді. Зерттеушілердің көпшілігі ұлттық сананы қоғамдық сананың бір элементі ретінде сипаттайды.
Үшіншілен, ұлттық психология — ұлттың негізгі белгілерінің бірі болып табылады.
Ұлттық психология — әлеуметтік психологияның бір бөлігі, оның үрдістері мен заңдылықтарына бағынған құрылымдық элементі. Демек, ұлттың қоғамдық санасы нақты мәнге ие — этнос тарихтың белгілі бір даму кезеңіндегі санасының жеткен деңгейін айқындайды.
Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік психология ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып пайымдағанда, ұлттық психологияда қарастырылып отырған ұлт өкілдерінің санасына көбірек құлаған, сонысымен олардың әрекеттерінен үнемі көрініс беріп отыратын, өзгелерге қарағанда көбірек қайталанатын психологиялық ерекиіеліктердің жиынтығы болып шығады.
Сөздің жалпылама мағынасын алып қарағанда, адамның мінезі дегенді — адамның тәртібі мен қылықтарына әсер ететін, оның тек өзіне тән, айқын көрініс беретін психологиялық нышандары деп түсіну керек. Сөздің катаң мәнінде, мінез адамның еркі мен бағыттарында көрініс беретін, оның тұлғасының психикалық құрылымы ретінде айқындалады.
Жеке адамның мінезі ол өмір сүріп отырған әлеуметтік топтың мінезіне ұқсас болады, немесе керісінше, жеке адамның мінездерінен әлеуметтік топтың мінезі көрініс береді.
Өзінің ұзаққа созылған қалыптасу жолында қазақтар да өзге халықтар сияқты қадір тұтуға жарайтын ұлттық психологиялық кешендерді бойына сіңіріп келді.
Қазақтарға тән ұлттық мінездің кейбір нышандары:
Жауынгерлік мінез. Тарихтың әр кезеңінде казіргі Қазақстан жерін мекендеген тайпалар мен халықтардың бәрінің де қызуқанды, қырағы жауынгер болғаны белгілі. Сондықтан олар орасан мол аумақты иемденіп, ғасырлар бойы ұстап тұрды. Қазақ халқының арғы тегі — түркі тектес тайпалардың тарихта Еуразияның ұлан-ғайыр даласын бағындырып, мұхиттан мұхитқа дейінгі аралықта азулы мемлекеттер құрғаны белгілі. Қазақ халқы өзгеге бағынбайтын жауынгерлік мінезін Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де көрсетті. Ол жөнінде фашистік идеологтар өздерінің "Шығыс жоспарында" атап көрсетті.
Кеңпейілділік (бауырмалдық, мейірбандық) — қазақтарда туған жерінің кеңдігі, оның табиғатының қаталдығы және малшылық кәсіппен айналысу факторларының әсерінен пайда болған мінез. Қазақтың кеңпейілділігін қазақ жеріне келіп коныстанған өзге ұлт өкілдерінің бәрі және көптеген зерттеушілер ризашылықпен атайды.
Бұлардан басқа қазақ халқының ұлттық мінездеріндегі жағымды нышандардың елеулілеріне — мәрттік, жомарттық, конақжайлық, балажандық, аңқаулық жатады.
Ұлттық мүдде және оны сезіну
Мүдде деп (лат. interest) - дара адам, отбасы, ұлт немесе қоғам үшін қажетті маңыздылықты, адамдардың еркі мен әрекет бағыттарының объективтік және әлеуметтік жағдайларға сай айқындалуын айтамыз. Мысалы, адамдар өздерінің материалдық кажеттіліктерін өтеу үшін белгілі бір әрекет жасауға, еңбек етуге мүдделі. Адамның рухани дүниесіне де қатысты мүдделері көп болады. Өмірлік қызметте адамдар тобына ортақ мүдденің болу құбылысы да жиі ұшырасып отырады. Ортақ мүдде белгілі бір әлеуметтік топқа енетін жеке адамдардың мүддесінен және олардың қоғамдық өмірдегі орны мен атқаратын рөлінің әртүрлілігіне орай қалыптаскан өрекеттері мен істерінің шынайы себептерінен тұрады.
Ұлттық мүдде деп белгілі бір ұлт өкілдерінің бәрі үшін ортақ қоғамдық мүдделерін айтамыз. Қазақтардың ұлттық психологиясына тікелей қатыстылығы бар, ұлттың баршаға ортақ мүддесі дегенге келетін болсақ, оны әр кездегі өр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің түсінуі мен оған сай әрекет етуінің әр түрлі болғандығын көрер едік. Ұлттық мүдденің алдыңғы лекке шығуы мен оны қанағаттандыру бағытындағы әрекет белсенділігінің артуы да ұлттың өзінің (ұлттық психологияның да) даму үдерісіндегі ілгері басқан сәттерге сәйкес келеді.
Ұлттық мүддені сезіну—ұлттың психологияны қалыптастырушылардың бірі болып табылады. Бұл жерде мәселенің қойылуына, яғни ұлттық мүдде жөнінде ғана емес, ұлттық мүддені сезіну жөнінде болып отырғанына назар салу керек. Ол екеуінің арасында айырма бар: алдыңғысы психологиялық феноменге жатпайды, кейінгісі жатады. Мұндағы негізгі түйін — жеке адамның (алынып отырған ұлт өкілінің) ұлттық мүддені түсінуі оның алдына қойылған міндетке көзқарасын, сонымен қоса оның әрекетінің, тәртібінің бағыттарын айқындауға әсер ететінінде болып отыр. Адамның әрекеті мен тәртібінің бағыттарын мүдденің өзі емес, мүддені сезіну айқындайды. Ұлттық мүдде мен ұлттық қажеттілік мемлекеттік мүдде мен мемлекеттік қажеттілікпен қатар тұрады. Мүдде мен кажеттілікті түсіну адамдардың қоғамдық қызметінің интеграциясындағы қозғаушы күш болып табылады.
Мүдде адамды алға жетелейді. Ұлттық мүддені сезіну ұлты үшін жаны күйетін отаншылды жанталастырады, оны отқа да, суға да түсіреді, жеңіске жетелейді. Ұлттық мүдде мен қажеттілікті түсінудің ұлттық психологияның құрамдас құрауышы ретіндегі мәні осында. Ұлттық мүддені түсіну өзіндік сана категориясымен тікелей байланысты.
Ұлттық өзіндік сана
Ұлттық психологияның құрамдас элементтерінің бірі — ұлттық өзіндік сана. Ұлттық өзіндік сана дегеніміз — этностық сананың жоғары, күрделіленген, жетілдірілген формасы. Ұлттық өзіндік сананы ұлттың өзінің әлеуметтік-этностық мәнін танып білуі, дүниежүзілік қауымдастық жүйедегі өзінің орнын және қандай орын ала алатынын, адамзат тарихындағы атқарып жүрген әрекеттік рөлін және оның қандайын атқара алатынын, адамзат жасап жатқан өркениетке қосқан және қоса алатын үлесін сезіп тұшынуы, сонымен қоса өзге халықтармен тең, еркін және тәуелсіз өмір сүрудің табиғи-тарихи құқығын түсінуі деп ұғуға болады.
Әлеуметтік психологияда көпшілік жағдайда ұлттық өзіндік сана ұлт мүддесімен байланыстыра қарастырылады. Ол қоғамдық және халықаралық қатынастар жүйесіндегі ұлттың жағдайымен айқындалатын объективті ұлттық мүдделердің бейнесі немесе ұлттық мүдделердің мәні және оларды іске асыруға тырысу ретінде сипатталады.
Ұлттық сезім үш элементтен тұрады.
Біріншісі — ұлттық қадір. Бұл ұғым адамның өз ұлтын қадірлеу, сыйлау, өзгелердің алдында оның беделін түсірмеу, ұлт өкілі ретіндегі адамның өзінің үнемі қадірінің болуын ойлап әрекет етуі сияқты сезімдердің жетегінде жүруін көрсетеді. Бұл ұғымның сезімдік реңкі басым.
Ұлттық сезімнің екінші элементі — адамның белгілі бір ұлтқа тәнділікті сезінуі болып табылады. Ол әр адам мен азаматтың өзінің белгілі бір ұлттың өкілі екендігін сезінуін көрсетеді. Ұлтқа тәнділікті сезіну белгілі деңгейде оның әрекетіне әсер етеді. Бұл — дүние жүзіндегі елеулі ұлт өкілдерінің бәріне тән қасиет. Ұлтқа тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен үндес болып келеді.
Ұлттың мақтаныш сезімі де әлеуметтік психологияда жиі ұшырасатын құбылыстардық бірі. Адам өзінің мемлекетінің жерімен, оның қазба байлықтарымен, бай мәдениетімен, қызықты тарихымен, ұлы адамдарымен мақтанады. Бұлар — шет жұрттықтармен кездесіп-танысқанда тілге тиек болатын нәрселер. Өзгелер сияқты қазақ халқының да ауыз толтырып, мақтанып айтатындары аз емес.
Ұлттық қадір, ұлттық мақтаныш, ұлтқа тәнділікті сезіну бәрі қосылып келіп, адамның өз ұлтына деген эмоциялық қатынасын білдіретін, оның ойы мен әрекетіне мұрындық болатын психологиялық күйдің жиынтығын құрайды. Бұл үшеуі ұлттық психологияның құрамына енетін ұлттық сезім деп аталатын кешеннің құрамдас құрауышы есебінде қарастырылады.
Көп ұлтты, көп конфессиялы республикамызда мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі салыстырмалы аз мерзімнің ішінде берілген конституциялық құқық негізінде идеологаялық ағымдардың түрлі варианттары қалыптасып үлгерді. Еліміздегі этно-демографиялық, саяси-әлеуметтік жағдайдың дамып, өзгеруіне байланысты осы идеялардың арасынан басталған реформалардың табысты жүргізіліп, оған қоғам мүшелерінің белсенді қатысуын қамтамасыз ететін, халықгың көпшілік бөлігінің рухани сұранысын қамтамасыз ете алатын ұлттық дәстүрін мемлекеттік дөрежеге көтерудің қажеттілігі барынша сезіле бастады. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Ұлттық идея ол ең алдымен өзінің ұлттық тұтастығын айқын түсінуге негізделеді. Ұлттық идея қоғамның өз ішінде пісіп жетіледі. Оңда сырттан таңылған сипат болмайды. Ұлттық идея идеология жәдігөйлерінің ашқан жаңалығы емес, миллиондаған адамдардың өздерінің ұлттық міндеттерін түсінуінің жемісі болып табылады. Ұлттық идеяны қалыптастыруымыз өзіміздің төл тарихымызды жаңаша үғыну негізінде ғана мүмкін болмақ» деп атап көрсеткен еді [36].
Міне жоғарыда Президентіміз айтып өткендей немесе қазақ тарихынан біз білетіндей ұлттық идеяның негізгі ұстыны ұлттық құндылықтыр (дін, діл, салт – дәстүр, тіл) екені айдан анық. Оларды талдап жазатын болсақ:
а) ұлттық мемлекет;
ә) дәстүрлі дін;
б) мемлекеттік тіл;
в) ұлттық діл;
Кеңес үкіметінен тәуелсіздігімізді алғаннан кейін осы құндылықтарымызды біржола ұмытқандаймыз яғни профессор Мекемтас Мырзахметұлы айтқандай мәңгүрттену белең алған.
1.Кеңес үкіметі кезінде ұлттық жазу таңбасынан айрылып, латынды соңынан кириллицаны қабылдап, өткендегі ұлттық тарихын оқи алмай мәңгүрттену;
2.Жеке ұлттардың халықтық жадын ұмытып, өткендегі ұлттық тарихи санасынан көз жазып қалу;
3.Дінінен яғни рухани тірегінен мүлде айрылуға бет алу;
4.Табиғи тіл байлығынан қол үзіп, тарихи ой санасынан кедейлену;
5.Ұлттық менталиетінен яғни ділінен ажырауы;
6.Ұлттық әдет – ғұрып, салт – санасынан көз жазып, рухсыздануы;
7.Отбасы тәрбиесі мәйегінен тыс қалып, жаттануы;
8.Ұлттық өнер туындылары туындыларының уызына жарымай, тіпті, ұғына да алмай, бөгде ұлт өнерінің ығына санасыздықпен жығылуы;
9.Түріктік ортақ рухани тұтастықтан алыстай беруі;
10.Ұлттық антропонимдер бояуының солғын тартып, алашұбарлануға бет алуы;
11.Орыс тілі мен емлесінің ықпалына түсу себепті, ана тілінің дыбыстық табиғи бояуының солғын тартып, орфоэпиялық дағдарысқа ұшырауы;
12.Шала қазақ пен ада қазақтардың нигилистік, космополиттік қалыпқа түсіп, рухани жағынан азғындауға бағыт алуы;
13.Мінез – құлық этикеті мен киіну жағынан сырттан енген модалық көрініске ойсыз, қамсыз ерудің себебі де А.Байтұрсынов атап көрсеткендей: «...тіл мен ділінен айрылған қазақ неге көрсеқызар болмасынның» өзі болып шығуы;
14.Дүниетанымдық жағынан евроцентристік танымның тұтқынында қалуы; [37].
Міне, мәңгүрттенудің бұлар басты көзге ұрар ортақ белгілері ғана, оның көрінбейтін ішкі рухани әлеміміздегі өзгеріс белгілері бір Аллаға ғана аян.
Қазақ халқының бүгінгі болмысы осы айтылған ортақ белгілерден алыс жатқан жоқ. Бұлардан, яғни мәңгүрттік рухани қасіретімізден қайтсек арыламыз? Бұдан құтылудың, түбірімен тазарудың жолы бар ма? Бар! Алыс та болса жақын жолы бар. Ол – біз қарастырып отырған ұлтты ұйыстырушы – ұлттық идея мен сол ұлттық идеяны іске асырушы ұлттық идеологияны қалпына келтіру, рухани болмысымызды жаңғырту.
Ұлттық идея — ұлттық мүдденiң туындысы. Идеология сол ұлттық мүдденi мейлiнше анық белгiлеген идеяға қол жеткiзудiң нақты әрекет-қимылына сiлтеу жасап, бағыт-бағдар беретiн үгiт-насихат мазмұны.
Қазақтың ұлттық мүддесi не? Бiр тараптан, аталмыш сауалдың жауабы елдiң бәрiне анық тәрiздi. Бұл сұраққа бiз неғұрлым сауатты, кең және нақты жауап берсек, онда жоғарыда қойылған екiншi сауалдың жауабы да өзiнен-өзi табыла кетедi.
Сондықтан, менiң ойымша, қазақтың алға койған мақсат-мұраты зор болуы қажет. Бұл мақсат-мұрат бiздi озық халықтардың қатарына қоятындай көп сатылы, әрi ұзақ мерзiмдi қамтуы керек. Үлкен мұратқа қарай жүрген жолдың әр кезеңде нақты шешiп отыратын мәселесi, қол жеткiзетiн қомақты ұлттық табысы, есеп беретiндей даму биiгi анық көрсетiлуi тиiс.
Ұлттық мүдде — ұлттық құндылықтар. Құндылықтар ұлтқа берiлетiн анықтаманың әр параграфынан құралады: атамекенi, ана тiлi, қалыптасқан дiлi, бiр дiнi, ортақ салт-дәстүрi, төл әдет-ғұрпы, жалғыз тарихы. Ұлттық идея — ұлттық құндылықтардың жаһандастыру дәуiрiнде қауiпсiз өмiр сүре алатын жағдайын көксеген мұраттың көрiнiсi. Сондықтан, ұлттық идея әрi мәңгiлiк, әрi кезеңдiк ой-тұжырым. Ұлт өзiн-өзi сақтау үшiн үнемi сергек өмiр сүруi қажет. Бiрақ, сергектiк тек қана ұлттық дәстүрдi сол қалпында сақтау ғана емес, сонымен қатар, оны кемелдендiрiп отыру пейiлi, замана жетiстiгiне қарсы қою емес, керiсiнше, дәуiрдiң қол жеткiзген игiлiк-табысын өз пайдасына шешiп отыру пәлсапасы.
Сергектiк, менiңше, ұлттың әлем халықтарымен үзеңгi қағыстырып қатар жүруi үшiн ұдайы iзденiсте болу, елгезектiк таныту, жаңалық атаулыны тез арада игерiп, өз пайдасына жарата бiлу қабiлетi, қасиетi және мiнезi. Бойға, қанға сiңе алған жақсы әдет күнi ертең оның қасиетiне айналады.
Ұлттық құндылықтар ұлттың тек кана ежелден келе жатқан, ертеден меншiктенген қазынасы, игiлiгi, алтын қоры, асыл мұрасы емес, сонымен қатар, ұлттың бүгiнгi күнде басқа халықтардан бұрын ойлап тапқан, бұрын қол жеткiзген, бұрын игерген ғылымдағы, өндiрiстегi, мәдениет-өнердегi бiрiншi табысы. Кезiнде пәлсападан алдыңғы орынға шыққан немiстер сол пәлсапаны өздерiнiң ұлттық құндылығына айналдырып жiберген болатын. Сол тұста пәлсапа ғылымын немiстiң ұлттық табысы ретiнде таныған ойлар да айтыла бастаған едi — оған куә Гегельдiң сөзi — ол пәлсапамен тек немiстер ғана айналысуы қажет деген пiкiр бiлдiрген едi. Ендi бүгiн тағы сол немiс халқы машина жасау өнiдiрiсiнде қайыра озық шығып, iскер топқа, мемлекет қайраткерлерiне арналған уәкiлдi автомобильдердi тек солар ғана жасай алатыңдай ой қалыптастыратын жағдай туғызып отыр. Мерседес — ең озық уәкiлдi автомобиль. Ол — немiс жұртының ұлттық табысы, атадан балаға мирас ұлттық қазынасы, немiстiң қабiлет-қарымын көрсететiн ұлттық құндылығы. Бiрақ, сол ұлттық игiлiктi сақтау үшiн олар не iстеп отыр деген сауалға келсек, бiз қызық жағдайға тап боламыз: олар уәкiлдi автомобиль рыногын қолдарынан шығарып алмас үшiн үнемi iзденiс үстiнде жүредi, сергектiк танытады, ауыртпашылық кешедi, қиындық көредi. Жеңiс, табыс онайлықпен келмейдi, басқа қонатын бақтың да арғы атасы — еңбек.
Иә, бiз киiз үйдi ойлап таптық, ол — ешқашан ескiрмес асыл қазына, бiрақ, бүгiн қандай архитектуралық табысқа жеттiк, жаңалық әкелдiк? Немiстер Мерседестi жасап отыр. Сондықтан, мен үшiн ұлттық кұндылықтар қатары ұдайы толықтырылып отыруы қажет. Ұлттық мүдде болашақтағы ұлттық құндылықтарымызды да ескеретiн арман-тiлектен тууы керек.
Тәуелсіздігіміздің бастапқы кезеңіндегі қоғамымыздағы идеологаялық ваккумды, соңдай-ақ берілген заңдық қықгық артықшылықтарды ұғымды пайдалануға тырысқан жат жерлік, дәстүрлі емес ңдеялық ағымдар Қазақстан қоғамынан өз орындарын алуға жарыса ұмтылуда. Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде-ақ аталмыш мәселемен айналысқан бірқатар зерттеушілер қоғам мүшелерінің сұранысы мен көзқарастарына сәйкес осы идеологиялардың ішінен ортақ бір идеология суырылып шығып, мемлекеттік дәрежеге көтерілетініне баса назар аударған болатын [38]. Дегенмен, сол идеялардың көпшілігі ел халқының, әсіресе бірден- бір титулы саналатын Қазақ халқының рухани талабына жымдаса сәйкес келе алмағандықтан қоғам мүшелері тарапынан белсеңді қолдауға ие бола алмады. Тіпті, керісінше, бұл идеялар ел ішінде саяси-әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халықтың ұлттық-психологиялық болмысына елеулі нүқсан келтіріп те үлгерді. Осы орайда назар аударар жай – дәстүрлі емес, жасанды идеялық ағымдардың басым кемшілігі, ол жергілікті халықгың ұлттық ерекшеліктерімен қайшылықта болып, тіпті, өзара түсіністік жағдайына келе алмауында болып отыр. Біздіңше, белгілі бір идеологияның мсмлекеттік сипат алып, қоғам мүшелерінің көңілінен шығуы үшін негізгі екі талапқа жауап беруі тиіс. Біріншіден, ол сол мемлекетте өмір сүріп отырған халықтың мақсат-мұддесімен, болмысымен толық сәйкес келгені жөн. Бұл туралы данышпан Монтъеске «заңдар, үкіметтің табиғаты мен принциптеріне, басқару формасына, елдің географиялық факторы мен физикалық қасиеттеріне, жағдайы мен көлеміне, климатына, топырақ сапасына, халықгың тұрмыс-тіршілігіне, санына, байлығы мен қабілетіне, әдет-ғұрпына сәйкес болу керек» деп айтып кетіп еді. Сонымен бірге идеологияның мемлекеттік сипат алуына қажетті тағы бір қасиеті — оның сол мемлекет тарихымен сабақтас болып, ұзақ мерзім бойы сол қоғамда үйреншікті, жетекші идеологиялық деңгейде болуға тиістігі.
Сондай-ақ көп ұлтты, көп конфессиялы Қазақстан қоғамы сияқты күрделі қоғамда идеяларға қойылатын басты талап, ол ел тұтастығын қамтамасыз ете алатын күшке ие болу кажеттілігі екендігі түсінікті. Қоғамның барлық мұшелерінің жоғын жоқтап, бәрінің мүддесін бірдей қорғайтын идеялар мен көзкарастар ғана тұтастықты сақтауға көмектеседі. Көпұлтты Қазақстан жадайында халықтың бірлігін сақтайтын, тәуелсіз мемлекет құру жолындағы олардың ерен еңбегін, қажымас жігерін тасытатын идеялардың бірі ретінде қазақ халқының рухани түлеу ңдеясының потенциалын пайдалануды ұсыну да осы талап-тілектен туған шаралар [39].
Қазақ халқының рухани түлеуінің тарихи құндылықтрды түгендсусіз мүмкін еместігі, тарихи, ділдік, діни және тілдік сабақтастықтың ұлттық идеологияның негізі екендігі де барынша сезіле бастады. Тоталитарлық кезеңде ұлттық идеяның негізі боларлық қазақ халқының рухани болмысы туралы жазылған еңбектердің басым бөлігі сыңаржақ, кертартпа бағытта, билеуші режимнің саяси мақсатына ынғайлана жазылды. Соңғы он жылда Қазақ тарихына, мәдениетіне, дүние танымына қатысты жүргізілген зерттеу жұмыстары осы олқылықтардың орнын толтырып, халкымыздың рухани тарихына байланысты біраз ақиқаттардың бетін ашты. Әсіресе, Қазақ мемлекетінің тарихын тек мақганып қана емес, жүріп өткен жолымызды үнемі сынға ала отырып, әттеген-айлардан сабақ алып, жетістіктерді қайта жаңғыртып, қазіргі қазақ қоғамына негіз етіп алар үрдістердің жетерлік екенін байқадық. Тарихсыз болашақ жоқ. Біз тарихтан қазіргі қоғамымызға керекті, қоректендіруші қайнар көз күшті батыл етуіміз қажет. Тарих — біздің қатынасымыздың бастапқы пункті. Сондықтан да интегративті идея біздің тарихтан басталады. Тарихи сабақтарды қалпына келтіру қазақстандықгардың рухани өрлеуіне, азаматтардың мінезі мен іс-әрекетіне, патриотизмге тербиелеуге көмектеседі [40].
Ұлттық дөстүрді тарихи қалыптасқан берік дәстүр ретінде қарау, ол:
Біріншіден, адамдардың, халықтың материалдық және рухани мәдениетіне тартылуына әсер етеді.
Екіншіден, халыкгың тарихи танымын қалпына келтіреді, ұлттық психологияны дамытады, ұлттық дәстүр, өз Отаны мен халқына деген сүйіспеншілік пен құрметті күшейтеді. Ұлттың өзін-өзі тануына, жеке адамда өз халқының ерліктері арқылы ұлттық мақтаныш пайда болады [41].
Дегенмен, тарихи процестер барысында, әсіресе қазіргідей ғаламдану үрдісінің жедел қарқынмен дамып келе жатқан кезінде ұлттық дәстүрдің, тіпті ұлттық дәстүрге деген көзқарастың өзінің айтарлықгай трансформацияға ұшырауы мақсатымызға күмәнмен қарауға итермелейді. Бірақ, аталмыш мәселе бойынша жүргізілген социологиялық зерттеулер ол күмәннің негізсіз екендігін, еліміздегі негізгі халық — қазақ халқының ұлттық дәстүрді әлі де берік сақтай отырып, оның әр отбасында жетекші рольге ие екендігін көрсетіп отыр. Қазақгардың өздерінің дәстүрлі мәдениет негізінен ажырамағанын төмендегі мәліметтер растай алады. Зерттеушілердің «Сіздің жанұяңыз ұлттық дәстүр мен салттарды ұстанады ма?» деген сұраққа Қазақгардың 60 %-і – «иә» деп, 30 %-і ~ «ең кең тарағанын» деп жауап берген [42]. Бұл көрсеткіш ел халқының басым көпшілігін қүрайтын және титулды халық – қазақгардың идея регінде ұлттық дәстүрді қабылдай алатынын көрсетеді
Қазақгар өздерінің дүниетанымда және жүріс-тұрысында басқа ұлттарға қарағанда өз ұлтына, ұлттық құндылықтарына бүйрек бұруында, өз ұлтының ұлттық мүддесіне тартушылығы басымдау, Мұны этникалық патриотизм, этникалық түтастық деуге болады.
Дегенмен, қазақ халқының ел халқының басым көпшшігін құрайтынына қарамастан, бір ғана ұлттың (қазақтардың) дәстүрі мен сенімін жалпыұлттық идея нетізі етіп алудың Қазақ емес, басқа қоғам мүшелері тарапынан қолдау таппауынан күдіктенетін пікірлер де болмай қоймайтыны зандылық. Әсіресе, демократия, азаматтық қоғам, азшылық мүддесі сияқгы саяси үранарды басшылыққа алған топтар қазақ емес ұлт өкілдерінің, ең алдымен орыс ұлт өкілдерінің мүдделері аяққа тапталды деп байбалам салуы да түсінікті.
Шынында да бастапқы кезеңде еліміздегі орыс ұлтының қазақтардың ұлттық кұндыльықтарын дамытуға талпыныстарына түсінбестікпен карағаны рас, Кеңес Одағының аяқ астынаи қүлауы бүрын жетекші жағдайда болған орыс емес орыс тілді халықтың бүқаралық санасын тез деформация жағдайына келтірді. Олар өздерінің этнолингвистикалық және этногенетикалық отанынан саяси және әлеуметтік-мәдени жағынан ажырау қаупін айқын сезді. Екіншіден, жаңа, түбегейлі процестер негізінде де посткеңестік кеңістікте қазақ халқының мемлекеттігінің қалыптасуына славян және орыс халықгарының теріс көзқарастары күшейді [43]. Жоғарыда атап өткеніміздей, негізгі факторларды талдау ТМД шеңберінде БАҚ арқылы «ақпараттық байбалам етудің» елімізде мүдделері тоғысқан белгілі бір саяси-экономикалық, мақсаттагы топтар мен тұлғалардың тұрғандығын көрсетті. Бұл топтар еліміздегі орыс-славян ұлтының атынан сөйлегенімен, тек санаулы ғана желіккен тұлғалардың басын біріктіретін, барлық орыстарды арттарынан ерте алмайтын қуыршақ топтар екеңдігі барынша белгілі бола бастады [43].
Керісінше, қазіргі кезде Қазақ емес ұлт өкілдері үшін ұлттық мәселелерден көрі физикалық және әлеумепік-экономикалық тірі қалу мәселелері өткір, көкейкесті болып отыр. Екіншіден, орыс халқы саны жағынан азшылық жағдайға келіп, тіпті ірі қалалардың өзінде қазақ халқынан әлдеқайда төмен дәрежеге түсті. Үшіншіден, бастапқыда тарихи отаңдарына үдере көшіп кеткен олар, кейін түрлі себептерге байланысты қайта оралып, өз тағдырларын Қазақ қалқының мақсат-мүддесімен мәңгілік бір ете, жергілікті халықтың рухани түлеуге ұмтылыстарының зандылығын біржолата мойындаған сыңай танытты.
Осындай демографиялық саяси-әлеуметтік мәселелердің күрт өзгеруіне орай аталмыш мәселе де өз езекіілігін біршама бәсеңцетті. Мәселе төңірегінде зерттеу жүріізген М.Романованың пайьшьшша, казіргі кезде орыстар мен Қазақгардың ұлттық менталитеттері келісімге келген, Автордың келтірген социологиялық зерттеулеріне қарағаңца жаңа және кэзіргі замандаш әлемдік еркениеттегі еуроцентристік көзкарастардың жагымсыз ыкдалына ҚР орыстарының көгашлігі түсе қоймаған. Керісінше, олар қазақ халқының мәдениетішң, мемлекеттілігі пен экономикалық дамуьша мүдделілік танытьш отыр [44].
Міне, сондықган да қазіргі және келешектегі қазақ халқының пайдасына шешілер демографиялық, этнолингвистикалық өзгерістерді ескере отырып, ұлттық дәстүрлер мен құндьшықтарды қоғамымыздағы идеялық тұғырнама дәрежесіне көтеруде, батыл тиянақгы шешімдер қабылдаудың кезі келді.
Қазақ халқының ұлттық дәстүрінің жетекші идеологиялық дәрежеге көтерілуі еліміздегі Қазақ халқымен тарихы тамырлас түркі тілдес халықгардың рухани жақындасуына ыкпал етері даусыз. Мәліметтерді талдау 1989 жылдың басында еліміздегі түркі тілдестердің көрсеткіші 44,2 %, ал шығыс славян этностар – 50,2 % кұраса, 1999 жылдың басыңда бұл көрсеткіш түркі тілдес этностар (қазақтар, татарлар, өзбектер, үйғырлар, әзірбайжандар) ел халқының 62 % құрап, шығыс славяндар 37 % құрағанын көрсетеді.
Ал осы дүйім халыктың дінге қатысына келсек, АҚШ мемлекеттік департаментінің зерттеулері мен Халықаралық Сенім Бостандығы (ІҒК) мәліметтеріне сәйкес (1998) Қазақстан халқьшың 70 %-і — мұсылман-дар. Қазақгардың 80 %-і өздерін мұсылман деп таниды [45].
Осы орайда қазақ халқының ұлттық дәстүрінің ғасырлар бойы ислам дінімен жымдасып, бірігіп ажырағысыз жағдайға түскенін, ұлттық дәстүрді діннен айналып өтіп дамытудың мүмкін еместігін де айта кету аса маңыэды. Сощъі жылдардағы еліміздегі ислам дінішң ықпалының өсуі ресиубликада қазақ лингвистикалык; фонетазсасының күшеюіне әсер етіп отыр. Қазақстанда тығыз топтанып орналасқан өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, түріктер, Қазақ тілінің маңызын терең түсініп, оның қолдау аясын кеңейіп жатыр, түркі тілдестер тілдері қазақ тілі 11с жақын болған соң балаларын Қазақ мектептеріні; беруде. Орыс тілі түркі тілдестер тығыз орналасқан аудандарды ұлтаралық функциядан айырылып, ориын қазақ тілі басуда [45].
Дәстүрлі түркілік дүниетаным мықты іргетас болып, салыстырмалы жаңа идея — исламмен біте қайнасқан қазақ ұлттық дәстүрін қайта жаңғырту қазақ мақал-мәтелдері, батырлық жырлар мен ауыз әдебиеті үлгілерінен бастап, бір идея мен ортақ құңдылықтар төңірегінде қалам тербеп, жалпы түркілік-исламдық-адамзаттық озық қасиеттерді дәріптеген барша түркіге ортақ Абай, Жүсіп Ьаласағұн, Мақтұмқұлы, Манас, Низами, Шәкәрім, Махамбет, Асан Қайғылардың ой-толғауларына шын мәнісіндегі сұраныстарды тудырып, олардың қазіргі қазақ қоғамына араласу дәрежесін арттырып, олар көтерген идеялардың пайдалану механизмдерін іске қосар еді. Бұл дегенің Көне түркі жазбаларыңдағы ел бірлігі туралы ойлар мен кешегі өткен түркі қоғамының ақын-жырауларының толғауларының екінші, шынайы өмірінің басталуы еді. Бұл ез кезегінде Қазақ қоғамының қайта өрлеу кезеңінің шынайы, буырқанған кезеңінің басталуына себепкер болған болар еді.
Тәуелсіздікті нығайта түсудің басты шарттарының бірі - адамдардың бойында еліміздің тәуелсіздігін айрықша қастерлейтін қасиет- ұлттық рухты нығайту. Енді рухани мәселелерге ден қоятын уақыт та келіп жетті. Себебі, рухани тамырымыз терең болса ғана өзгелер бізбен санасады. Кім көрінгеннің таптаурын болған ескі жұртын шиырлап жүрсек, дамыған елу елмен иық тірестіру түгіл, егемендікті сақтап қалудың өзі қиынға соғады. Өйткені, материалдық байлығымен танылған ғана емес, рухани құндылықтарын дәріптеген, ұлттық ерекшелігі сақталған, тарихы таза мемлекет қана ертеңгі күні халықаралық қауымдастықтың ортасында зор беделге ие болады. Ұлтты ұлт ретінде анықтайтын тек, оның қоныстанған мекені ғана емес, оның тілі мен ділі, діні мен рухани дүниесі, салт-дәстүрлері мен философиясы, әрине ұлттың рухы.Өткеннің бай рухани мұрасын тал бойына дарытқан озық өнегелі дәстүрімізді, дінімізді, тілімізді, ділімізді айтпау мүмкін емес. Бүгінгі күндегі біздің қоғамымыздағы рухани дүниедегі, елдік пен бірлікке негізделген жоғарыдағы келтірілген қасиеттер ұлттың құндылық бағытына айналуы қажет. Әсіресе егер ұлт – ол ашық әлеуметтік жүйе екендігін ескеретін болсақ, онда өзіндік ұлттық ерекшелігі мен өзіндік сананы сақтап қалу күрделі жағдай екенін түсіну қиын емес. Өйткенеі қоғамда әртүрлі процесстер жүріп жатады, ол жасауда, сақтау, қирату сияқты процесстер, онда дәстүрлі құндылықтар, салт-дәстүрлер, институттардың жаңғыруы мен дамуымен қатар, жаңа институттардың енуі, басқа мәдени идеялардың орнығуы, басқа халықтардың тәжірибесін пайдалануы сияқты процесстер де жүріп жатады. Сол себептен де әсіресе жаһандану кезеңіндегі өзіндік ұлттық ерекшеліктерді сақтап қалу күрделі де, қажетті болып табылады. Ол ұлттық идея, ұлттық идеология мен ұлттық рухтың негізінде, қазіргі қоғамға сай қаншалықты ыңғайланса да, өзіндік өзегін сақтайтын мызғымас құндылықтарымызды жоғарғы дәрежеде қалдыру міндет. Рухани мұрамыз неғұрлым бай болса, алуан арналы болса, өткен мен бүгіннің мәдени мұралары жарасымды жалғасып жатса, соғұрлым өміріміздің мән мағынасы терең, мақсатымыз айқын, ұлттық идеологиямыз жоғары, тарихи үлгі өнеге тұтар парасатты, ой толғаныстары күшті ел болу еш күмән тудырмайды.
Рухы бар елдің сағы сынбаған, сағы сынбаған елдің бағы бар деген қанатты сөз босқа айтылмаған болар. Халық рухты болса көші еселенеді, ол өз ортасынан батыр өсіреді, рухсыз халық қара тобырға айналады деген де бар. Алайда « рухты халықтың алды жарық » деген даналық сөздің дәлелдігі бүгінгі күндегі еркін тәуелсіз қоғамның көрінісі.
«Рух – А.Байтұрсыновтың анықтамасы бойынша, халықтың жаны. Рух туған жер, туған ел, ана тілі, ата тарихы, ұлт менталитеті ұғымдарымен, түйіндеп айтқанда Отанмен тағдырлас.Рух адам баласының жан дүниесінің арқауы. Рух Ахмет Байтұрсынов көрсеткендей, «ұлы мақсат, ұлы мұрат» үстінде керек, ендеше рух Отан сүйгіш патриоттың жаны мен қаны » деп жазды белгілі ғалым, тарихшы М.Қ.Қозыбаев.
Француз тіліндегі идеал, грек тіліндегі идея- мақсат туралы ұғым, түп – негізі мұрат-мақсатқа келіп тіреледі. Біздің бүгінгі идеямыз, идеологиямыз – тәуелсіздік. Математикада алгебраның негізгі ұғымдарының бірі – идеал болса, сол идеалымыз сан ғасырлар бойы – тәуелсіздік болды. Өзі философиялық ұғым, адам ойының бір жүйеге бет алуы, білімнің іске асуын қамтамасыз ететін процесс – идея десек, сол идеямыздың түп-төркіні де – тәуелсіздік. Ұлттық тәуелсізідік, содан барып идея мен логиканың қосындысынан пайда болған идеология да, әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін қоғамдық сана, саяси, философиялық, моральдық, эстетиалық, діни көзқарастар мен теориялық идеялардың жиынтығы болса, сол идеологияның шыңында да, қайнар көзіде де – тәуелсіздік рухы өз туын желбіретуі тиіс. Адамның ойлау жүйесінің басты қазығы – жан-жүйеңді елжіретіп, жүрекке жеткізетін - әрине ұлттық рух!
Ұлттық идея мәселесін қарастыруда біздің рухани дүниеміздің маңызды бөлшегі болып табылатын салт-дәстүрлер жайында да ұмытпауымыз керек. Өйткені салт-дәстүр - өз ұлтыңа деген, өзіндік ерекшелікке деген құрмет пен өз халыңа деген сүйіспеншілікті қалыптастырады. Салт-дәстүр «Менді» «Басқадан» ажыратып, ерекшелеп отыратын фактор болып табылады.
Кез – келген халықтың өз салт-дәстүрі болады, салт- дәстүрсіз халық болмайды. Салт-дәстүр халықтың сапалық қасиетінің, моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуіші. Жақсы дәстүр уақытты жатсынбайды; уақыт өзгерісі, даму диалектикасына орай дамып отырады, ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа жалғасады, сабақтасады. Ата салты мен халықтың қасиетті салт-дәстүрін ардақ тұтқан ұтады. Уақыт өлшемі өтіп, тұрмысына төтеп берген кісілік қасиеттеріміз бен салт-дәстүрімізді қастерлей білгеніміз абзал. Халқымызда әдепті, инабаты мол жасты « көргенді елдің баласы » деуі тегін емес. Бұл – ұлттық тәрбиені дамыта беру деген сөз.
Ұлттың өмірді құрайтын кез-келген негіздерінің қайсысы болмасын оның келесі ұрпаққа берілуімен тығыз байланысты. Осы байланысты жасауда жүйеленген салт-дәстүрдің орны зор. Салт-дәстүрдің әдістері, тәрбиелеу мазмұндылығы, ұлттық құндылықтарға деген моральдық этникалық құнды көзқарастары, тарих сынынан өткен ұлттық құндылықтары - кез-келген жанға адам болып қалыптасып, дамуының кепілі. Ел басымыз Н. Ә. Назарбаевтың « бүгінгі қазақ қауымына аса қажет нәрсе - өзіміздің намысшылдық дәстүрімізді дамыту » деп нақтап айтуы жай айтыла салған сөз емес. Салт-дәстүр мәселесін мәдени-философиялық тұрғыдан қарастырғанда оның бастау бұлағының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптарда, халық ауыз әдебиетінде, ақын-жазушылардың ұлттық рухтағы шығармаларында жатқандығына көз жеткіземіз. Қазіргі әдебиеттерде ұлттық құндылықтарды зерттеуде этнографиялық жағынан қарастыру жиі кездеседі. Бұл орынды да, себебі ұлттық рух адам қалыптастырудың жүйелі процесі ретінде әлеуметтік топтың, дәлірек айтсақ адамның мүддесі тұрғысынан қарастырылады.
Қорыта келгенде, салт-дәстүрдің мүмкіндіктері жайында мыналарды тізбектеп көрсетуге болады:
-Салт-дәстүр көптеген факторлардың: а) ана тілі, ә) халықтың тарихы, б) халықтың діні, в) қазыналық мәдениеті, г) халықтық әдет-ғұрып пен ырым-тиымдары, д) халық әндері, ертегілері, қиссалары мен аңыздары, ұлттық көркем әдебиеті ықпалының оң нәтежиелігі;
-Танымдық функциясы - өз ұлтының мәдени-рухани қазынасын танып білуге, әрбір тарихи-мәдени кезеңдегі қоғамның құндылықтарын бағалай білуге, оның идеологиялық бағытын санамен ұғынуға көмектеседі.
-Дамытушылық функциясы - салт-дәстүр арқылы халықтың рухани қазынасын меңгеруге қызығушылығын оятып, қажеттілігін арттырады.
-Коммуникативтік функциясы - ұлттық мәдени-рухани мұраның құндылықтарын, өнеге тұтар дәстүрлерін түсінікті тілмен логикалық жүйемен жеткізе білуге үйретеді [46].
Салт-дәстүр- ұлттың болмысынан нәр алып, құндылықтарын өшпес мұра ретінде өркениет шеңберіне өрбітуге жол ашады. Салт-дәстүрдің кеңістігі кең, уақыты әрекет әсерімен тең.
Біз әлемдік өркениетке сырттан алынған « қондырғылар » арқылы емес, өз топырағымызда тамыр жайған отандық құндылықтарымызды өсіру, өркендету арқылы ғана қосыла аламыз. Демек, қазақтың ұлттық идеологиясы – ұлан ғайыр даланы алып жатқан ата-мекендегі салт-дәстүрлеріміз бен ұлттық кескінді сақтап, сара жолды саралай отырып, жіберілген тетіктеріміз бен кемшіліктерімізді түзеп, рухымызды биікте ұстау, экономикасы дербес, мәдениеті жоғары, мықты мемлекет болу, білікті де білімді Отан сүйгіш ұрпақты қалыптастыру.
Біз осы кезеңге дейін қалыптасқан рухани қазынамызды түгендеп, оның шынайы құндылығын анықтап біткен жоқпыз. Кеңес одағы идеологиялық саясатының көлеңкесінде қалып қойған көлеңкесінің ішінде – салт-дәстүрімізде бар. Ал қазіргі таңда оның біртұтас жүйесін жасап шығу – алдымызда тұрған мақсаттардың бірі.
Қазақ ұлтының діни бірлігін сақтап, оны әрқилы діндерге бөліп, ыдыратып, бір-біріне қарсы қоймау, қазіргі күнгі өте маңызды идеологиялық міндеттердің бірі. Жалпы діни идеология, әсіресе оның заңдары, шариғаты қатал ислам идеологиясы адам санасын терең жаулап алатын, оның шыр етіп өмірге келгеннен ( шілдехана, ат қою, бесікке бөлеу) о дүниеге кеткенше ( ас беру, жерлеу, құран шығарту) бүкіл ғұмырын, салт-дәстүрін, өмір сүру әдісін бірқалыптық, қоғамдық арнаға салып отыратын құдіретті күш. Діни идеология көп жағдайда мемлекеттік идеологияға терең әсер етеді. Қазақстан оның Конституциясы белгілегендей « зайырлық », яғни діни емес мемлекет. Жалпы Қазақстан жағдайында діннің мемлекеттік билікке аса ірі әсері болмасы да анық. Бірақ әр адмның жүрегінде дінге деген сенім бары ақиқат. Діни идеология Қазақтың ұлттық мемелекеттік идеологиясын іске асыруға жәрдемдеседі, қазақ жастарын ұлтжандылық-патриоттық, мелекеттік рухта тәрбиелеуде өз үлесін қосады. Дін бірлігі – ұлт бірлігі.
Діннің күштілік жағы – оның ізгілік сипатында. Қазіргі аласапыран дүниеде адамның азып кетпей, адам болып қалуының негіздері осы дінде жатыр. Дін жаныңды жалғандықтан, арамдықтан тазартып, өзіңді кіріптарлықтан құтқарып, азат азамат етеді. Дін ұстанатын адамдар, адамдар арасындағы қарым-қатынас қағидалары адамзат қоғамы адамгершілік нормаларының негізін құрайды. Мысалы, « адам- адамға дос, бауыр » деген ұстанымдар ислам дінінен алынған екендігі көрініп тұр. Сондықтан рухани таянышты діннен көбірек іздейтін болады. Демек, дін адамдардың адамша өмір сүруі үшін аса қажетті маңызды факторлардың бірі екендігінде дау жоқ.
Рух адамды еркіндікке итермелейді. Рухы күшті адам қашанда тәуелсіз. Ол қашанда қозғалыста, үнемі өзгерісте болады. Рух – адамды алға жетелейтін, адам бойындағы адамгершілікті, ақыл мен парасаттылықты қозғалысқа келтіретін, оған бағыт-бағдар беретін күш.
Қандай да болмасын қоғамның түпкі мақсаты - өзіне сенімді, әрненің шегін ажырата алатын, шығармашылық инициативалы, дүниедегі өз орнын сезінетін және өзі құрған өмір үшін жауапкершілік ала алатын тұлғаны, өз ұлтының өкілін қалыптастыру десек, ол мақсатқа ақиқаттылығын, табиғилығын, дұрыстығын өмір көрсетіп берген ұлттық мәдениетке, ұлттық рухани қазынаға сүйенгенде ғана жету мүмкін екеніне көз жетті. Сондықтан бұрынғы «нағыз ақиқат білімді», «білетін, түсіндіретін» аз ғана топ пен оған бас шұлғушы, табынушы көпшіліктің орнына өз ұлтымыздың руханиятын нақтылауға ұлттық сананың қалыптасуын қадағалауға, бағыттауға, әр бір өкіліне ұлттық рухты дарытуа талпынған тұлға қалыптастыру біздің ұстанған идеологиямыздың ең басты мақсаты. Бұл - толассыз терең жауаптылық пен жоғары сапалы ой қызметін талап ететін күрделі міндет. Мәселенің күрделілігі - ұлттық руханияттан сусындау, ұлттық санаға ие болу адамның туа бітті қасиеті еместігінде.
2. ТАРИХИ ФОЛЬКЛОР ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ

2.1. Тарихи фольклор жанрлары


Фольклор — халық шығармашылығы, яғни аңыздар, қиссалар, ертектер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар және т.б.


Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде пайда болған фольклор дамыған қоғамның этностарында да сақталған. Ол нақты тарихи фактілер мен тұлғаларды бейнелеуге ғана арналмай, өткен тарихтың басты-басты мән - мазмұнын көркемдік-бейнесі тұрғыдан білдіруге саяды. Фольклор рухани мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, халық бұқарасының, этностардың көркемдік ой-толғамының неғұрлым пәрменді нысаны, олардың эстетикалық дарыны мен талғамының, адамгершілік ереже - қағидаларының шоғырлы көрінісі мен топтамасы болып табылады. Фольклордағы көркемдік жинақтама бейнелер арқылы халық қоғамдық өмірдің әр түрлі құбылыстарына көзқарас тұрғысын білдірген. Фольклор («фольклор» ағылшын тілінен аударғанда «халық даналығы») - қоғамның барлық мәдени қабаттарын қамтитын халықтық өнер. Адамдардың өмірі, олардың көзқарастары, идеалдары, моральдық қағидалары - мұның бәрі көркем фольклорда (би, музыка, әдебиет) және материалда (киім, ас үй ыдыстары, тұрғын үй) көрініс табады.
1935 жылы КСРО жазушыларының Бірінші съезінде сөз сөйлеген ұлы орыс жазушысы Максим Горький фольклорды және қоғамдық өмірдегі маңыздылығын: «... фольклорда, халықтың ауызша шығармашылығындағы ең терең көркемдік бейнелері бар». Святогор және Микула Селяянович, Василиса Патрушкадан ешқашан бас тартпайтын ақымақ, ироник Иванушка әрдайым жеңіліске ұшырайды, бұл суреттер фольклор арқылы жасалады және олар біздің қоғамның өмірінің және мәдениетінің ажырамас бөлігі ».
Фольклор («халық білімі») - жеке ғылыми пән, ол бойынша зерттеулер жүргізіледі, рефераттар жасалады, тезистер жазылады. XIX ғасырдағы орыс әдебиетінде «халықтық поэзия» және «халық әдебиеті» терминдері кеңінен қолданылады.
Әндер, ертегілер, аңыздар, эпикалықтар - бұл толық тізім емес. Ауыз халықтық өнер - ғасырлар бойы қалыптасқан орыс мәдениетінің кең қабаты. Фольклордың жанрлары екі негізгі бағытқа бөлінеді - номиналды емес және салт-дәстүр.
Аудит фольклорының категориясы келесі түрлерден тұрады:
Күнтізбе - әндер Maslenichnye, Рождество carols, vesnyanki және халық әндерін шығармашылық басқа мысалдар.
Отбасылық фольклор - үйлену әндері, жыртқыштар, люльдар, отбасылық әңгімелер.
Кездейсоқ - заклинание, санауыштар, қыршын, залички.
Фольклор төрт топқа бөлінеді:
1. Халықтық драма - діни, верпная, Петрушка театры.
2. Халықтық поэзия - балладтар, әдебиеттер, рухани өлеңдер, лирикалық әндер, диттарлар, балалар өлеңдері.

3. Фольклорлық проза таңғажайып және күрделі емес. Біріншісі жануарлар туралы әңгімелерді, күнделікті, сиқырлы, ертегі тізбегін (мысалы, Колобок туралы әңгіме) қамтиды. Проза емес проза - ресейлік демонстрациялық-сүңгуірлер мен судың, сиқыршылардың, сиқыршылардың, құстардың және құстардың суреттері бар адам кездесулерін баяндайтын өмір туралы әңгімелер. Бұл кішігірім санатта христиан дінінің храмы мен ғажайыптары туралы әңгімелер, жоғары күштер бар. Жіберілмейтін прозаның формалары:


Аңыздар;
Мифологиялық оқиғалар;
Epics;
Dream кітаптар;
Дәстүрлер;
4. Фольклорды ауызша сөйлеу: тілдік тілектер, жақсы тілектер, лақап аттар, мақал-мәтелдер, қарсыластар, жұмбақтар, ойыншықтар, сөздер.
Мұнда мысалдар келтірілген фольклордың жанрлары негізгі болып саналады.
Бұл өлеңдер мен проза эпикалық, ертегілер, аңыздар. Көптеген әдеби нысандар фольклорға жатады, олар үш негізгі бағытты көрсетеді: драмалық, лирикалық және эпикалық. Әрине, әдебиет фольклорының жанрлары таусылмаған, көп нәрсе бар, бірақ аталған санаттар жылдар бойы дамыған эмпиризмнің бір түрі.
Оқиғалардың қолайсыз дамуы және бақытты аяқталуы бар ертегілік оқиғалар түріндегі халық драмалары драмалық фольклорлық өнерге жатады. Драмалық кез келген аңыз болуы мүмкін, онда жақсы және жамандық арасындағы күрес бар. Таңбалар әртүрлі табыстармен бір-бірін жеңеді, бірақ соңында жақсы жеңістер.
Эпикалық өнер әдетте драмалық жанрмен тығыз байланысты, өйткені орыс жерінің эпикалық батырларының барлық оқиғалары қандай да бір түрде соғыс пен әділдік даңқын алу үшін қолдануға байланысты. Эпикалық фольклордың негізгі өкілдері - ресейлік кейіпкерлер, оның ішінде Илья Муромец пен Добрыня Никитич, сондай-ақ бас тартылған Алёша Попович.
Фольклор жанрлары, мысалдары шексіздікке жеткізілуі мүмкін, монстрлармен күресіп жүрген батырларға негізделген. Кейде керемет күшке ие жансыз зат, батырға көмектеседі. Бұл қылыш-кладенецтер болуы мүмкін, бір құлдырап, айдаһардың басын қиратады.
Эпикалық ертегілер түрлі-түсті кейіпкерлер туралы әңгімелейді - Тауықтың аяқтарындағы үйде өмір сүретін Бабе-Ядж, Василиса әдемі, Грей Волфсыз еш жерде жоқ, тіпті Иван Щуфь туралы - ашық орыс жанымен бірге бақытты ертегілік кейіпкер.
Бұл фольклорлық жанрда халық шығармашылығының еңбектері, негізінен, салт-жоралар: әндерді, ән-жырлар, гей-частушки және қиратулар бар. Көп нәрсе интонацияға байланысты. Тіпті сөйлемдерді, тілектерді, сүйікті адамға деген сүйіспеншілікті талап етеді, кейде фольклорлық лирикалық деп санауға болады.
Ертемдік әдебиет жанрының (автордың) шығармалары көбінесе фольклор ретінде қабылданбайды, мысалы, Ершовтың «Жылқы-жылқының жылқы туралы әңгімесі» немесе белгілі бір жазушыға тиесілі болуымен Бажовтың «Мыс-тау тау жотасы» туралы ертегісі. Дегенмен, бұл әңгімелер өздерінің фольклорлық көздеріне ие, олар бір жерде және біреудің біреуі немесе біреуімен айтылып, содан кейін жазушының кітап формасына көшірген.
Фольклордың жанрлары, мысалдары жақсы танымал, танымал және танымал, түсінікке мұқтаж емес. Оқырман өз тарихын қайсысы түсіргенін және оны өткеннен кім қабылдағанын оңай түсінеді. Фольклордың жанрлары, көптеген мысалдар оқырмандар тарапынан естігенде, біреудің пікірінше, бұл басқа мәселе. Бұл жағдайда мамандар құзыретті тұжырымдарды түсінуі керек.
Қазіргі заман авторларының ертегілері олардың құрылымында фольклорға сұранысқа ие болған мысалдар бар, бірақ сюжетте халық шығармашылығының тереңдігінен көздер жоқ, бірақ автордың басынан аяғына дейін ойлап тапқаны белгілі. Мысалы, Эдуард Успенскийдің «Простоквашинода үшеуі» жұмысы. Фольклорлық кенеп бар - бір пошташы Печкиннің құны. Ал әңгіменің өзі шын мәнінде таңқаларлық. Дегенмен, егер авторлық анықталса, онда фольклор тек шартты болуы мүмкін. Көптеген авторлардың пікірінше, айырмашылықтар қажет емес, өнер - бұл формаға қарамастан өнер. Фольклордың қандай жанрлары әдеби канондармен сәйкес келеді, бірнеше негіздер бойынша анықталуы мүмкін.
Роман, әңгіме, әңгіме, эссе тәрізді әдеби шығармалар олардың өлшемділігі, әйгілі емес әңгімелерімен ерекшеленеді. Оқырман сюжа идеясын меңгерген кезде оқуға көшу туралы оқуға мүмкіндік алады. Фольклорлық жұмыстардың бастамасы әлдеқайда күшті, оларда тек қана өздерінің элементтері бар, мысалы, сөз, бастама, әңгімелесу немесе ән айту. Жиі баяндаушы эффектіні күшейту үшін әрекетті бәсеңдетеді, әңгімелесудің дуальділігін немесе үштілігін қолданады. Фольклорда ашық таматология, кейде тіпті екпін түсіріледі, кеңінен қолданылады. Параллелизм мен асыра қолдану барысында. Барлық осы әдістемелер фольклорлық жұмыстар үшін органикалық болып табылады, бірақ олар әдеттегі әдебиетте толықтай жол берілмейді.
Фольклорлық табиғат факторларын жиі біріктіретін олардың әртүрлі халықтарының ой-санасына сәйкес келмейтіні. Халық шығармашылығында әмбебап мотивтер бар, мысалы, барлығына жақсы егін жинауға деген ортақ ниет. Бұл туралы қытайлықтар да, португал тілдері де ойлайды, бірақ олар континенттің әр түрлі нүктесінде тұрады. Көптеген елдердің тұрғындары бейбіт өмірге деген ұмтылысты біріктіреді. Адамдар табиғатта барлық жерде бірдей болғандықтан, олардың фольклоры сыртқы көріністері болмаса, әртүрлі емес.
Түрлі ұлттардың географиялық жақындығы жақындастыруды қолдайды және бұл процесс фольклордан басталады. Ең алдымен, мәдени байланыстар орнатылып, екі елдің саяси қайраткерлері рухани бірігуден кейін ғана алдыңғы орынға шығады.
Ежелгі түркі тайпаларының арғы ататегі саналатын сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген ерлік дастандары қалып,көпшілік оқырманға беймәлім болып отыр. Мұның өзіндік сыр-себептері бар. Ең бастысы б.з.б III-I ғасырларда ежелгі түркі тайпаларының батырлық жырлары толық сақталмай, бүгінгі күнге үзінде күйінде ғана жеткен.Қазақ әдебиетінің тарихы- қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің бейнелі көрінісі, ізі болып табылады. Сонымен б.з.б дәуірде өмірге келген ежелгі аңыз-әфсаналарды, жыр-дастандарды терең танып білу үшін осы сақтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар, оғыздар, қыпшақтар тарихын білгеніміз жөн. Сонымен, қауым заманның батырлық жырлары да өмірде болған тарихи тұлғаларды, қоғамдық құбылыстарды бейнелейді.Мұнда негізгі тарихи деректер сақталып қалады.Әйтсе де бұл оқиғаның өзі халық қиялынан туған ғажайып қызық оқиғалармен бүркемеленіп беріледі.Басқаша айтсақ, ерлік эпосының өмірге келуінде,халық өмірінде маңызды рөл атқарған тарихи тұлғалар жайында аңыздар ерекше орын алады. Сөйтіп «Алып Ер Тоңа», «Оғыз қаған», «Аттила», «Көк бөрі» дастандары ежелгі ерлік дастандары сақтар мен ғұндардың, ал бертін келе оғыздар мен қыпшақтардың қоғамдық-әлеуметтік өмірін, күнделікті тұрмыс- тіршілігін, әдет-ғұрпын,саяси санасын, діни наным-сенімін бейнелейтін ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері болып табылады.
«Шу батыр» дастаны – ежелгі дәуірлердегі сақ және ғұн тайпаларының шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік эпосы. Қытай жазбалары арқылы жеткен мәліметтер бойынша ,сақтар өз мемлекетінің ұлан ғайыр бір аймағын Шу өлкесі деп атаған екен. Дастанда Шу батыр сақтар еліне қалың қолды бастап Ескендір (А.Македонский) келе жатқанын күні бұрын болжап біледі. А.Македонский б.з.б. IV ғ.-да сақ жеріне жорық жасағаны тарихтан бізге мәлім. Күллі әлемді жаулап алған Ескендір жау жағынан майданға тек қырық жігіт шыққанын көріп, ол да қырық батырын шығарады.Ескендір патша өзінің ең таңдаулы қырық нөкерінің жеңілгенін мойындап,Шу батырымен бейбіт келісім жасасқаны дастанда суреттелген. Тіпті Ескендір мен Шу батыр екеуі достасып өз елін,халқын қырғын соғыстан аман алып қалыпты. А.Македонскийдің сақ жеріне шабуылы сәтсіз аяқталғаны тарихи шындық. Сақтар дәуірі ауыз әдебиетінің ғажайып үлгісі болып табылатын Шу батыр жайындағы дастан бізге сақтар,олардың туған жерін қорғаудағы жанкешті ерліктері, А.Македонскийдің сақ жеріне шабуылы жөніндегі дерек көзі ретінде құнды деп айтуымызға болады. Бізге бұл мәліметтер парсы,қытай жазбаларынан мәлім болғанымен,сақтар тарихын дастандағы өздерінің баяндаулары бойынша салыстыра отырып зерттеудің маңызы зор.
Қала аңыздары
Бүгінгі Қазақстан жеріндегі қала аңыздары исламнан бұрынғы (Баласағұн, Асанас, Құмкент, Жетіасар,Отырар, Тараз, Жанкент т.б) және соңғы сюжет (Яссауи, Арыстанбаб, Баба ата) болып көрінеді.Оғыз, ноғайлы дәуірлерінен қалған аңыздар көбіне адам, жер-су аттарына байланысты. Солардың бәрі де тарихи шежіреге бай, толып жатқан эпостық, ертегілік сюжеттерге негіз болған. Қала аңыздары Хорезм, Тұран, Жетісу, Сыр қлкелерінде икөбірек сақталған. Қала аңыздары бірде реалистік (Айсұлу, То,мирис,Зарина, Аязби), бірде аңыз ертегілік түрінде айтылады. Бұларды тарихи-географиялық аңыздар дейміз. Соның бастылары- Баршынкент, Байсын, Жент, Сайрам, Шаш аңыздары болып келеді. Ходжент шаһарына қатысты айтылатын хикаялардың бірі- Зарина аңызы. Ол өзінің ерін өлтіріп, сүйген адамына тиеді. Айсұлу Жанкент ханы Мәлік шахтың әйелі еді.Оған құлы Жалабатыр ғашық болады.да, ақыры жала жауып Айсұлуды өлтіртеді. Осыдан соң Жанкент шаһарын ордалы жылан басып, Мәлік шах пен Жалабатыр Бұқарға қащқан деседі.
Гүлдерсін шаһары
Ертедегі сақ-син аңыздарының ішінде Гүлдерсін шаһары жайындағы аңыз назар аударарлық. Бұл қаланың орнын 1937 жылы С.П.Толстов қазған еді. Одан скиф садағының оғы, тастан салынған әйел суреті табылған. Аңыздың мазмұны: Гүлдерсін шаһарын жау қоршағанда, қыз қалмақ батырына ғашық болады. Қаланы олар ала алмайды.Гүлдерсін жауға «кетпеңдер» деген хабар берген. Мұны естіген қалмақтар кетпей, ақыры шаһарды алады. Бірақ қалмақ баласы өз еліне опа болмаған қыз қалайша маған жар болады деп, оны ат құйрығына байлатып өлтірген. Сыр бойындағы кушан, хұн дәуірінен қалған Жиделі Байсын, Алтыасар, Жетіасар туралы қала аңыздарының мәні жоқ еғмес. Жиделі Байсын жері қазақтың көптеген эпоостық жырдарында айтылады. Жиделі Байсын жерін билеген қарақалпақтың Орман биі қайтыс болып, артында ізбасар тұяқ қалмапты. Жалғыз қызына ел билік бермей, жұрт биді қазақтан сайлапты. Сөйтіп қарақалпақтың жері, өрісі тарылыпты.
«Аттила» дастаны
«Аттила» дастаны – ғұндардың Еуропаға қоныс аударып Еділ өзені мен Атлант мұхит аралығындағы билік жүргізген дәуірін жыр еткен туынды. Бұл дастанның жекелеген үзінділері ежелгі заман тарихшылары Герадот,Ктесий,Полиэн, «Вольтерия» деп аталатын герман эпосы арқылы бізге жеткен. Дастанда ғұндардың көсемі Аттиланың Еуропаға жасаған жорықтары, ғұн әскерінің жеңістіктері, жырланған «Аттила» дастанында негізінен осы Каталун шайқасы суреттелген. Тарихтан бізге мәлім,ғұндар Еділден өтіп,алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаға енді. Сондай-ақ ғұндар Керчь бұғазы арқылы өтіп, Босфор патшалығын талқандады. Бүкіл Қара теңіз жағалауларынан Днепрге дейінгі аралық ғұндардың қол астына көшті. 376 жылы ғұндар Рим империясы шекарасына таңап келді. Ғұн патшасы Аттила Еуропада Ғұн мемлекетін құрып, елді кеңейту мақсатында Рим империясына қарсы күресті. Рим империясы әскерлерімен 250 мың Аттила әскерлері арасындағы Шалон қаласы түбінде шайқас болды. «Аттила» дастанында Рим жерін даңқты қолбасшы Астиус бастап келгені айтылған. Ғұн әскерін шайқас алаңына Аттиланың өзі бастап шығады.Дастанда екі әскердің бір-біріне жақындап келген үрейлі сәті бейнеленген.Сол кездегі соғыс дәстүрі бойынша екі жақтың әскер басшылары шығып, жекпе-жек шайқаста күш сынасып көруі шарт еді. Алайда Рим жерінің қолбасшысы Астиус ту ұстаған күйенде тырп етпей мелшиіп тұра берді.

Бір кезде Аттила зор даусымен айғайлап:


Ей Астиус ! Шық бері! Римді ұятқа қалдырма! – деді
Алайда Астиус қозғалмады. Кенет ол өз тілінде бірдеңе деп күбір ете қалғанда, 200 мың Рим әскері Аттилаға қарай лап берді. Көзді ашып-жұмғанша қанды шайқас басталып кетті. Тек күн батып, қас қарайған кезде ғана екі жақтың әскері шайқасты уақытша тоқтатыпты. Ертеңіне күн шыққан бойда шайқас қайта басталуы керек еді. Алайда Рим әскері орнында болмай шықты. Түнде қашып кетіпті. Мұны көрген Аттила әскерін бастап , Римге қарай бағыт ұстады. Аттила әскері Рим қақпаларына жақын келген кездебұлардың алдынан Рим папасының өзі бастаған бір топ діни адамдар шықты. Олар Аттилаға Рим сенатының шешімімен әкеліп тапсырды. Сенат қаулысында: «Аттилаға түгел бағынамыз, айтқанын істейміз,қазынаның бар байлығын береміз, тек ол қасиетті Римді өртемесін , бұзбасын» депті.Бұл өтінішті Аттила қабылдады. Алайда қақпалары ашық тұрған қалаға Аттила кірген жоқ.Ол қалың қолымен Рим қақпалары тұсынан үн-түнсіз өтіп, Батысқа қарай жүріп кетті. Алайда, тарихи деректер бойынша , Аттила әскері кеткен бойда-ақ герман тайпалары (гот,кельт,бургук) Римге басып кіріп , бірнеше күн бойы қаланы тонап, ойрандады. Ақыры Рим империясы құлады. «Аттила» дастаны өмірде болған тарихи тұлғаны жырлауға арналған.Соның өзінде,мұнда тарихи деректермен бірге Аттила жөніндегі түрлі аңыз-әфсаналар да көрініс тапқан.
«Алып Ер Тоңа» дастаны
Алып Ер Тоңа» дастаны – ежелгі түркі тайпаларының шежіресініен аңыздар мен тарихи деректер негізінде баяндайтын қаһармандық жыр.Дастанның басты қаһарманы Алып Ер Тоңа билеушісі, баатыры, оны парсылар Афрашыб деп те атайтыны мәлім. Негізде Тұран мен Иран елдері арасында болған соғыс кездерінде Алып Ер Тоңа сан рет Тұран әскерін басқарып,талай мәрте жеңістерге жеткен. X ғасырда өмір сүрген Әбілқасым Фирдауси өзінің әлемге мәшһүр «Шахнамасында» Тұран елінің патшасы, әскери қолбасшысы, даңқты батыры Алып Ер Тоңа жайындағы аңыз-әфсаналар мен тарихи деректерді шебер қолдана білген. Аталмыш дастанды Афрашаб патша Иран шахын «Көк теңіздің терістігінде отырған қазақ жұртымды жіберіп» шапқызамын» — деп қорқытады. Алып Ер Тоңа – Тұран елі үшін жағымды қаһарман, ал Иран жағы үшін нағыз жау,басқыншы патша екені мәлім. Сонымен, «Алып Ер Тоңа» дастанының қысқаша мазмұны төмендегідей: түркілердің атамекені Тұранға көрші отырған Иран елінің әскері қайта-қайта шабуыл жасап,тыныштық бермейді.Тұран елінің сұлу қыздарын, асыл бұйымдарын,қоңды малдарын тартып әкетіп жатады.Сол кезеңдң арыстандай айбарлы,жолбарыстай жүректі Ер Тоңа елден көп әскер жинап,жауға қарсы шығады. Тұран мен Иран әскері Дехистан деген жерде кездесіп үш кун , үш түн демалыссыз шайқасады. Жап-жасыл дала енді қып-қызыл қанға боялып келеді. Ақыры Тұран әскері жеңіп, Иран әскері ойсырай жеңілді.
Ежелгі түркі әдебиетіне тән дәстүрлердің бірі – батыр шешуші шайқасқа шығардың алдында қорқынышты түс көреді.Алып Ер Тоңаның («Шахнама» бойынша Афрасиабтың) түс көруіне арналған дастанның жыр жолдарын Фирдауси өз шығармасында шебер пайдаланған. Мұнда «Афрасиабтың қорқыныщты түс көруі» деп аталатын ұзақ жырда:
Қолшылдан,айғай сап оянып кетті, Құландағы дауысы қиырға жетті. … Долы дауыл жұрт зәресін ұшырды, Байрағымды жұлып жерге түсірді деп суреттеледі.
Түркі дәуір әдебиеті
Ежелгі түркі тайпаларының арғы ататегі саналатын сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген ерлік дастандары бүгінгі күнге толық сақталмай, қысқа-қысқа үзінді күйінде жеткеніне қарамастан тарих үшін де маңызды дерек көзі болып саналады.Біздің заманымыздан бұрынғы дәуірде өмірге келген ежелгі аңыз-әфсаналарды,жыр-дастандарды терең танып білу үшін сақтар, ғұндар, қаңлылар тарихынын білгеніміз жөн.Сонымен,қауым заманының батырлық жырлары да өмірге болған тарихи тұлғаларды, қоғамдық құбылыстарда бейнелейді.Мұнда негізгі тарихи деректер сақталып қалады. Әйтсе де оқиғалар халық қиялынан туған ғажайып қызық оқиғалармен бүркеленіп беріледі. Мәселен; «Алып Ер Тоңа» , «Оғыз қаған» , «Атилла» , «Көк бөрі» ежелгі ерлік дастандары сақтар мен ғұңдардың, ал бертін келе оғыздар мен қыпшақтардың қоғамдық-әлеуметтік өмірін, күнделікті тұрмыс-тіршілігін,әдет-ғұрпын,салт-дәстүрін,салт-санасын,діни таным-сенімін бейнелейтін ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері болып табылады.
Тасқа жазылаған дастандар.
Кезінде дүниені дүр сілкіндірген Ұлы Түрік империясы жайында жазылған ғажайып тарихи дастандар бар екені мәлім. Оны жазған Түрік қағанатының бектерінің бірі, ойшыл, шешендік сөздің жүйрігі ақын Йолығтегін. Бүкіл түрік елін ерлік пен бірлікке, елдікке үндейтін бұл дастандар тасқа қашалып жазылып, бүгінгі күнге дейін жетті.Түрік қағанты VI ғасырда ұлы даланың қожайынына айналып, ешбір жау оны әскер күшімен жеңе алмағаны тарихтан мәлім. Алайда түрік елінің ішіне табғаштар, яғни Қытай елі ғасырлар бойы іріткі салып келді. Ақыры Ұлы Түрік империясы 603 жылы екіге бөлінді. Бір –Шығыс Түрік қағанаты, ал екіншісі – Батыс түрік қағанаты деп аталып кетті.Тасқа қашалып жазылған дастандардың бірі Түрік қағанатының айбарлы дәуірін суреттеуден басталады. Мұнда екі түріктің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істеми қаған барынша мадақталады.
«Биікте көк тәңірі
Төқменде қара жер жаралғанда
Екеуінің арасында адам баласы жаралған
Адам баласы үстіне ата-тегім
Бумын қаған, Істеми қаған отырған
Отырып, түркі халқының
Ел жұртын қалыптастырған, иелік еткен
Төрт бұрыштың бірі дұшпан екен,
Сарбаздарымен аттанып,
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт еткен,
Бастыны еңкейткен,
Тізеліні бүктірген.» — деген жыр жолдары Түрік қағанатының әскери қолбасшысы Күлтегін батырға арналған дастаннан алынып отыр. Күлтегін дастанында түріктердің қырғыз жеріне дейін басөаяғы жиырма бес рет аттанып, Он қағандығын әлсіретіп, тізе бүктіргені жөнінде айтылады.
Күлтегін
«Күлтегін» (684-731) ескерткіші «Білге қаған» ескерткішімен қатар бір жерде табылған. Күлтегін 731 жылы 27 ақпанда 47 жасында қайтыс болған. «Күлтегін» жыры өз алдына дербес 8 циклдан тұрады. Әрбір цикл мазмұны жағынан дербес хикая болып келеді.«Күлтегін» жырының 2-ші циклы – Түрік қағанаты жерінің ұлан-ғайыр кең екендігін суреттеуге арналған:
Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ.
Ілгері – күн шығысында,
Оң жақта – күн ортасында,
Кейін – күн батысында,
Сол жақта – түн ортасында,
Осының ішіндегі халықтың бәрі
Маған қарайды!
Халықты осыншама көбейттім!
Ал Күлтегін мінген аттардың сыр-сипаты осылай суреттеледі:
Күлтегін боз ат мініп шапты,
Ол ат сонда лді
Ерттеулі торы атын мініп шапты
Ол ат сонда өлді
Күлтегін алып шамшы ақбоз мініп
Жауға қарсы ұмтылды
Сонымен бірге батыр өлгенде бүкіл елдің жоқтау айтуы эпостық жырларымен сарындас. Сонымен қатар Күлтегіннің 16 жасынан 47 жасқа дейінгі өмірін суреттеу, Алпамыс батыр секілді Күлтегін де суға салса батпайды, отқа салса күймейді. Оны төмендегі жолдардан байқаймыз.
Жүзден артық оқ тиді
Бірі де дарыған жоқ
«Күлтегін» жырында негізгі нәрсе – Күлтегіннің ерлігі болса, «Тоныкөк» жырында автор сол шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында ғана жеткендігін көрсетеді. Жырдың басты қаһарманы түркіелінің дана қарты Тоныкөк. Сондықтан жырда уағыз — өсиет, нақыл сөздер көп.
Мысалы:
Жұқаны бүктеу – оңай
Жіңішкені үзу – оңай
Қол қосылса күш өсер
Өлімнен ұят күшті
«Тоныкөк» 313 өлең жолынан тұрады. Жырдың жалпы оқиға желісінен зерттеушілер 14 циклын бөліп қарастырады.

1.Түркі халықтарының табғаштарға бағынышты болу тарихы


2.Аман қалған түріктердің бас қосып, бірігуі
3.Біріккен халықты басқаратын қаған сайлаудың қиындығы, қаған сайлаудағы Тоныкөктің ролі
4.Елтерісті қаған жариялауы
5.Оғыздардан тыңшы келіп, түркі елін шаппақ болғандығы
6.Түркі халқының жауларымен күрестің қиындығы және осы қиындықты жеңудегі тоныкөктір ролі
7.Оғыздармен болған соғыс туралы
8.Сегізінші циклдан бастап 14 циклға дейін түркілердің түрлі тайпалармен жүргізген соғыстары баяндалады. Ал 14 циклы бүкіл жырдың қорытындысы болып келеді. Мұнда түркілердің өз елі, жері үшін соғысқандары айтылып, соның барлығында да жеңіске жеткендері, ол Тоныкөктің ақыл-кеңесінің нәтижесі екендігі баяндалады.
Тоныкөк – өз заманының атақты батыр, әрі ақылды адамдардың бірі. Ол Қытай жерінде туып, оқып білім алған. Тоныкөк Елтеріс қағанның ең сенімді кеңесшісі болған.Тоныкөк жырында: Білге Тоныкөк, мен өзім, табғаш елінде тәрбиелендім. Түркі халқы табғаштарға бағынышты еді. Түркі халқы, ханы болмай, Табғаштардан ажырады, хандық құрды. Хандығын тастап Табғашқа қайта бағынды. Жыр жолдарында бір кездері дүрілдеген көк түркілердің ішкі алауыздығы салдарынан Қытай еліне бағынышты елге айналғаны айтылған. Қытай елінің ханзадалары мен саудагерлері сыйға әкелген алтын мен жібекке, табғаштың ару қыздарына өзара таласқан түрік бектері арасында астыртын айқас басталады. Кейбіреулері түрік елі алдындағы парызын , ата-бабалар дәстүрін ұмытып,билік пен байлыққа таласқан мұндай күрес жиырма жылға созылып ел екіге бөлінді.
Ауызша халықтық поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәденитенің бір бөлігі болды.Ертедегі туындылармен қатар,сол кезде ұлан-байтақ Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар,Шыңғысхан ұрпақтары,оның ішінде Жошы ұрпақтары мемлекетінің тарихи тағдырында маңызды рөл атқарған жеке адамдар туралы этикалық жаңа туындылар пайда болды.XI-XV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос (Ер Тарғын,Ер Едіге, Орақ-Мамай, Ер Көкше, Ер Қосай және т.б.)ерекше етек алды,олар біздің заманымызға жекелеген жырлар түрінде де, «Қырымның қырық батыры» деген эпикалық топтама түрінде де жеткен. Аталған топтама бірнеше ғасырдың оқиғаларын қамтитын және Алтын Орданың,Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан бірнеше билеуші-батырлардың істері туралы айтылатын ауызекі халық-эпопеясына айналған.Ноғайлы топтамасында өзекті туынды-Алтын Орданың әмірі, 1396-1412 жылдарда іс жүзінде билеуші болған Едіге туралы эпос.Халық түсінігінде ол өз мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресуші және оны жаулап алушылардың шапқыншылықтарынан қорғаушы ретінде көрінген еді.Едіге жөніндегі аңыз-әңгімелер фольклорландырылған эпикалық шығарма пайда болып,оның өмірі мен ерлігі дәріптелді. «Ер Едіге» жырында сол кезеңдегі тарихи оқиғалар желісі байқалады: Едігенің Тоқтамыстан Темірге қашып кетуі, оның Темірмен бірге Тоқтамысқа қарсы жорығы, Тоқтамыстың қаза табуы мен оның балаларының кек алуы ерекше бір түрде бейнеленетінін атап айтқан жөн. Мен барғаннан барармын Телікөлден алармын. Кекілдінің желіне Баса бір барып жатармын… Он үш жылдың ішінде Қайта айналып жетермін……. Бұл жырда айтып отырған 13 жыл Едігенің Алтын Орданы басқарған кезін көрсетеді.Бұл кез 1395-1408 жж. Едіге 1395 жылы Тоқтамысты Алтын Ордадан қуған соң,елді басқару Едігеге көшеді. 1399 жылы Литва князі Витов пен Тоқтамыстың біріккен күші Едігені жеңе алмайды. «Едіге» жыры-Алтын Орда дәуірінен қалған ноғайлы-қыпшақ жырының ең ескісі.
Қобыланды батыр жыры
«Қобыланды батыр» жырына әдебиетші тарихшы ғалымдар XIX ғасырдың екінші жартысында көңіл бөліп, назар аударғанын байқаймыз. Мәселен,қазан төңкерісіне дейін бұл жыр жөнінде В.В.Радлов пен Г.Н.Потанинен басқа,орыс ғалымдарынан Туземец пен П.А.Фалев пікір айтып,жырдың ауыз әдебиетінен ерекше орын алатындығын көрсеткен. Жырдың мазмұны,жыр әңгімесі Қобыландының ел қорғауды жасаған ерліктеріне арналған. Және ол бұл жолда шетелдік басқыншы жау қызылбастармен,кейде қалмақтармен соғысады, соларға тойтарыс беріп, ел –жұртын қорғап отырады.Бұлар ойдан шығарылған жау емес, тарихи шындық.Жыр оқиғасы сол шындықтан алынған. Олай болса қызылбастар дегеніміз кімдер? Шыңғысханның Жебе және Субеде деген қолбасшылары 1222-1224 жылдары Солтүстік Иран, Кавказ жерлерін өздеріне қаратады. 1231-1239 жылдар арасында моңғолдар Иран,Кавказ,Әзірбайжан елдеріне екінші рет шабуыл жасайды.Ал, 1256 жылдан бастап бүкіл Кавказдық елдер.Иран,Ирак және Кіші Азияның бірсыпыра жерлері моңғолдық Хулағу-хан құрған мемлекетке бағынады.Жергілікті халықтар хулағиліктерге бағынбай қарсылық көрсеткендер кавказдықтар, әзірбайжандар және қыпшақтар болған.Жергілікті халықтардың қарслығын басу үшін моңғол хандары өз ара күштерін біріктіред,атты әскерден жасақтар құрады.Моңғолдар өздерін жауларынан айыру үшін бастарына қызыл бөрік киеді. Осыдан барып оларды «қызылбас» деп атаған деседі. Қызылбастардың шапқыншылық әрекеті Ғызан (Ғызан,Қазан) ханның тұсында кең өріс алады. «Қобыланды батыр» жырында қыпшақтар мен қызылбастардың арасында көп заманғы созылған қарым-қатынастарды, алыс-тартыстарды елестетеді.
Қызылбастың елінен
Қазан деген ер шықты,
Жан білмеген шер шықты,
Ноғайлының көп елін
Олжалап шауып жаншыпты,
Бағынбаған адамын
Қырып-жойып таусыпты,
Жерін, малын олжалап
Қатарынан асыпты,
Мал- жанына қарамай
Ноғайлы елі қашыпты- делінеді.

Әрине, «Қобыланды батыр» жырында қызылбастар мен қыпшақтардың арасында XIV ғасырларда болған қарым-қатынастарды тарихи тұрғыдан бейнелегекн.



2.2. Тарихи жанрлардағы ұлттық идеяның бейнеленуі


Тарихи жанр - бейнелеу өнерінің тарихи оқиғалар мен қайраткерлерді, қоғам өміріндегі әлеуметтік мәні бар құбылыстарды суреттеуге арналған негізгі саласының бірі, Тарихи жанр, негізінен, өткен тарихқа бағытталғанымен де, кейде өз заманындағы күрделі өзгерістерді қамти алады. Тарихи картина, әсемдік жазба, қабырға өрнек, рельеф, жұмыр мүсін, қондырғылы графика Тарихи жанрдың басты түрлері саналады. Тарихи жанр - көбіне тұрмыстық жанр (тарихи-тұрмыстық суреттер), портрет (ертеден откен қайраткерлердің бейнесі, топтама портреттер мен тарихи композициялар), пейзаж ("тарихи пейзаж"), әсіресе баталия (соғыс) жанрымен тығыз байланысты болады. Тарихи жанр көбінесе тарихи ой-пікір мен саяси-әлеуметтік көзқарастың өрбуімен сабақтас, ал оның даму кезеңдері және қоғамға дейінгі әлеуметтік қақтығыстардың, таптық және ұлттық сана-сезімінің артуына, өнерге деген алдыңғы қатарлы қоғамдық идеялардың іске асырылуына тікелей байланысты. Тарихи жанр қазіргі түрінде 18 - 19 ғ-ларда ғана толық қалыптасқанымен, көптеген белгілері ежелгі өнер туындыларынан бой көрсетті. Ежелгі Египет пен Месопотамия өнерінде тарихи оқиғалар символиқалық композиция немесе жартылай аңызды шындыққа құрылған көріністер ретінде белгілі болды. Ежелгі Грекияда мифол. тақырыптармен қатар нақты бейнелерді кескіндеу (Атександр Македонскийдің Дариймен соғысы, б.з.б. 4 - 3 ғ.) қолға алынды. Қытайда Хань дәуірінде Үндістан, Индөнезия, Бирма, Камбоджада орта ғасырда, Әзірбайжан, Иран, Орта Азия миниатюраларында 15 16 ғ-ларда Тарихи жанр кең көрініс береді. Тарихи жанр Еуропада Қайта өркендеу дәуірінде қалыптаса бастады. Италияда Андреа Мантенья, Пьеро делла Франческа, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Тициан, Францияда Ж.Фуке, С.Мармион осы жанрда еңбек етті. 17 - 18 ғасырларда суретшілер Дж. Б.Тьеполо (Италия), Н.Пуссен (Франция), Д.Веласкес (Испания), П.П. Рубенс (Фландрия), Рембрандт (Голландия). Тарихи жанрдың қалыптасып өрбуіне ат салысты. Ресейде Тарихи жанр 18 ғасырлардың 1жартысынан (А.Ф. Зубов, И.Н. Никитин, Б.К. Растрелли) қалыптаса бастады. 18 ғасырлардың 2-жартысында төңкерісшіл классипизмнің басшысы Ж.Л. Давид шығармашылығы - Тарихи жанрдағы еңбектердің үздік үлгілерінің бірі. 19 ғасырда Тарихи жанрдың кескіндеме саласына Ф.Гойя (Испания), Т.Жерико, Э.Делакруа (Франция), Й.Манес (Чехия), К.Д. Розенталь (Румыния), Я.Матейко (Полыпа), М.Мункачи (Венгрия), К.П. Брюллов, А.А. Иванов, Н.Н. Ге, И.Е. Репин, В.И. Суриков, В.В. Верещагин, М.В. Нестров, В.А. Серов (Ресей), мүсін өнеріне М.М. Антокольский (Ресей), О.Роден (Франция), графика жанрына А.Н. Бенуа, К.А. Сомов, Е.Е. Лансере (Ресей) елеулі үлес қосты. 19 ғасырлардың аяғы мен 20 ғасырда төңкеріс, жұмысшылар мен шаруалар тақырыбы, фашизмге карсылық, озық саяси идеялар орыс (С.В. Иванов, В.Е. Маяковский), неміс О.Дикс, Ж.Грос), мексикан (Д.Ривера, Д.А. Сикейрос, Х.К. Ороско), итальян (Р.Гуттузо) суретшілер шығарм-ғынан кең орын алды. 20 ғасырда Тарихи жанрдың жанжақты гүлденуіне кескіндемешілер Б.М. Кустодиев, К.С. Петров-Водкин, К.Ф. Юон, А.А. Дейнека, Б.В. Иогансон, И.И. Бродский, А.М. Герасимов, И.Э. Грабарь, мүсіншілер И.Д. Шадр,Н.В. Томский.Е.В. Вучетич, график-суретшілер В.А. Фаворский. Е.А. Кибрик, Куқыникстер, т.б. ат салысты. Қазақ бейнелеу өнері тарихында Тарихи жанрдың негізін қалаушы - Ш. Уәлиханов. Қазан төңкерісінен кейін қазақ суретшілері (Ә.Қастеев, Қ.Телжанов, Н.Нұрмүхамедов, т.б.), мүсіншілер (Х.Наурызбаев, Т.Досмағамбетов), график-суретшілері (М.Қисамединов, И.Исабаев) Тарихи жанр тақырыбына қалам тартты. Тарихи жанр патриотизмге тәрбиелеу, қоғам тарихындағы кайшылықтарды ашып көрсету, тарихи оптимизм мен гуманистік идеялардың салтанат құруына сендіру ісінде үлкен міндет атқарады.
Тарихи жанр - бейнелеу өнерінің тарихи оқиғалар мен қайраткерлерді, қоғам өміріндегі әлеуметтік мәні бар құбылыстарды суреттеуге арналған негізгі саласының бірі, Тарихи жанр, негізінен, өткен тарихқа бағытталғанымен де, кейде өз заманындағы күрделі өзгерістерді қамти алады. Тарихи картина, әсемдік жазба, қабырға өрнек, рельеф, жұмыр мүсін, қондырғылы графика Тарихи жанрдың басты түрлері саналады. Тарихи жанр - көбіне тұрмыстық жанр (тарихи-тұрмыстық суреттер), портрет (ертеден откен қайраткерлердің бейнесі, топтама портреттер мен тарихи композициялар), пейзаж ("тарихи пейзаж"), әсіресе баталия (соғыс) жанрымен тығыз байланысты болады. Тарихи жанр көбінесе тарихи ой-пікір мен саяси-әлеуметтік көзқарастың өрбуімен сабақтас, ал оның даму кезеңдері және қоғамға дейінгі әлеуметтік қақтығыстардың, таптық және ұлттық сана-сезімінің артуына, өнерге деген алдыңғы қатарлы қоғамдық идеялардың іске асырылуына тікелей байланысты. Тарихи жанр қазіргі түрінде 18 - 19 ғ-ларда ғана толық қалыптасқанымен, көптеген белгілері ежелгі өнер туындыларынан бой көрсетті. Ежелгі Египет пен Месопотамия өнерінде тарихи оқиғалар символиқалық композиция немесе жартылай аңызды шындыққа құрылған көріністер ретінде белгілі болды. Ежелгі Грекияда мифол. тақырыптармен қатар нақты бейнелерді кескіндеу (Атександр Македонскийдің Дариймен соғысы, б.з.б. 4 - 3 ғ.) қолға алынды. Қытайда Хань дәуірінде Үндістан, Индөнезия, Бирма, Камбоджада орта ғасырда, Әзірбайжан, Иран, Орта Азия миниатюраларында 15 16 ғ-ларда Тарихи жанр кең көрініс береді. Тарихи жанр Еуропада Қайта өркендеу дәуірінде қалыптаса бастады. Италияда Андреа Мантенья, Пьеро делла Франческа, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Тициан, Францияда Ж.Фуке, С.Мармион осы жанрда еңбек етті. 17 - 18 ғасырларда суретшілер Дж. Б.Тьеполо (Италия), Н.Пуссен (Франция), Д.Веласкес (Испания), П.П. Рубенс (Фландрия), Рембрандт (Голландия). Тарихи жанрдың қалыптасып өрбуіне ат салысты. Ресейде Тарихи жанр 18 ғасырлардың 1жартысынан (А.Ф. Зубов, И.Н. Никитин, Б.К. Растрелли) қалыптаса бастады. 18 ғасырлардың 2-жартысында төңкерісшіл классипизмнің басшысы Ж.Л. Давид шығармашылығы - Тарихи жанрдағы еңбектердің үздік үлгілерінің бірі. 19 ғасырда Тарихи жанрдың кескіндеме саласына Ф.Гойя (Испания), Т.Жерико, Э.Делакруа (Франция), Й.Манес (Чехия), К.Д. Розенталь (Румыния), Я.Матейко (Полыпа), М.Мункачи (Венгрия), К.П. Брюллов, А.А. Иванов, Н.Н. Ге, И.Е. Репин, В.И. Суриков, В.В. Верещагин, М.В. Нестров, В.А. Серов (Ресей), мүсін өнеріне М.М. Антокольский (Ресей), О.Роден (Франция), графика жанрына А.Н. Бенуа, К.А. Сомов, Е.Е. Лансере (Ресей) елеулі үлес қосты. 19 ғасырлардың аяғы мен 20 ғасырда төңкеріс, жұмысшылар мен шаруалар тақырыбы, фашизмге карсылық, озық саяси идеялар орыс (С.В. Иванов, В.Е. Маяковский), неміс О.Дикс, Ж.Грос), мексикан (Д.Ривера, Д.А. Сикейрос, Х.К. Ороско), итальян (Р.Гуттузо) суретшілер шығарм-ғынан кең орын алды. 20 ғасырда Тарихи жанрдың жанжақты гүлденуіне кескіндемешілер Б.М. Кустодиев, К.С. Петров-Водкин, К.Ф. Юон, А.А. Дейнека, Б.В. Иогансон, И.И. Бродский, А.М. Герасимов, И.Э. Грабарь, мүсіншілер И.Д. Шадр,Н.В. Томский.Е.В. Вучетич, график-суретшілер В.А. Фаворский. Е.А. Кибрик, Куқыникстер, т.б. ат салысты. Қазақ бейнелеу өнері тарихында Тарихи жанрдың негізін қалаушы - Ш. Уәлиханов. Қазан төңкерісінен кейін қазақ суретшілері (Ә.Қастеев, Қ.Телжанов, Н.Нұрмүхамедов, т.б.), мүсіншілер (Х.Наурызбаев, Т.Досмағамбетов), график-суретшілері (М.Қисамединов, И.Исабаев) Тарихи жанр тақырыбына қалам тартты. Тарихи жанр патриотизмге тәрбиелеу, қоғам тарихындағы кайшылықтарды ашып көрсету, тарихи оптимизм мен гуманистік идеялардың салтанат құруына сендіру ісінде үлкен міндет атқарады.

Бұл жанр түсінігі құрылған классификациялық жүйелерден пайда болды Платон. Платон екіге бөлінді әдебиет қабылданған үш классикалық жанрға Ежелгі Греция: поэзия, драма, және проза. Поэзия әрі қарай бөлінеді эпос, лирика, және драма. Бөлімдер белгіленген деп танылады Аристотель және Платон; дегенмен, олар жалғыз емес еді. Көптеген жанрлық теоретиктер осы қабылданған формаларға қосылды поэзия.


Классикалық және романс жанрлық теориясы


Батыс тарихындағы алғашқы жазылған жанрлық жүйелерден бастау алуға болады Платон және Аристотель. Жерар Дженетт жанр тарихын өзінің түсіндірмесін «Архитексте» түсіндіреді. Ол Платонды мазмұннан гөрі еліктеу тәсілімен ерекшеленетін имитациялық, имитациялық үш жанрдың жаратушысы ретінде сипаттады. Осы үш имитациялық жанрға драмалық диалог, драма; таза баяндау, дитирамб; және екеуінің қоспасы эпос. Платон алынып тасталды лирика имитациялық емес, имитациялық режим ретінде. Генетт Аристотельдің Платонның жүйесін таза баяндауды өміршең режим ретінде алып тастау арқылы қалай қайта қарағанын одан әрі талқылады. Содан кейін ол жүйені ажырату үшін екі қосымша критерийді қолданады. Критерийлердің біріншісі - жоғары немесе төмен болса да, еліктейтін объект. Екінші критерий - презентация құралы: сөздер, қимылдар немесе өлең. Негізінен үш санат режимі, объект, және орташа XYZ осі бойынша бейнеленуі мүмкін. Аристотель жүйесі орта өлшемдерін қоспағанда классикалық жанрлардың төрт түрін бөлді: трагедия, эпос, комедия, және пародия.

Генетт лириканың классикалық жүйеге интеграциялануын жойылған таза баяндау режимін ауыстыру арқылы түсіндірді. Лирикалық поэзиябір кездері мимимикалық емес деп санаған, сезімдерге еліктеу деп саналды, бұл үшінші ұзақ мерзімді үштік жүйенің Геннетт ұсынған үшінші «архитекст» термині: лирикалық; эпикалық, аралас баяндау; және драмалық, диалог. Бұл жаңа жүйе «барлық әдебиет теориясын үстемдік етті Неміс романтизмі«(Genette 38) кеңейту мен қайта қараудың көптеген әрекеттерін көрді. Мұндай әрекеттерге жатады Фридрих Шлегельдікі субъективті форманың үштігі, лирика; объективті форма, драмалық; және субъективті-объективті формасы, эпос. Алайда, үш жақты жүйені кеңейтуге деген өршіл күштер күрделене түсетін жаңа таксономиялық жүйелерге әкелді. Геннетт осы үш жүйені бастапқы үшжақты келісіммен салыстыра отырып, осы әр түрлі жүйелерге ой жүгіртті: «оның құрылымы кейінгілердің көпшілігіне қарағанда әлдеқайда жоғары, түпнұсқалық жағынан ақаулы, өйткені олардың инклюзивті және иерархиялық таксономиясы әр уақытта бірден бүкіл ойынды алып келеді. тоқтап, тығырыққа тірейді ».Энциклопедия site:kk.wikicsu.ru


2.3. Проза және ұлттық идея


Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда «қазақ әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе алмай қалды» деген пікірлер тудырды. Алайда көркем өнер тез күш жинап, уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр – поэзияны былай қойғанда, шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа тақырып, тың сюжеттерді алып келді.


Қазіргі қазақ прозасының көркемдік көкжиегі кеңейіп, шағын жанр әңгіме мен повесть жанрының болсын шығармашылық объектілері көбейді.


Қазақ прозасының тақырыптық деңгейі кеңіп, кеңестік жүйе кезіндегі жазылмақ түгілі айтуға болмайтын «жабық» тақырыптарға қалам тарту мүмкіндігі туды. Алдымен, халқымыздың ұлттық танымын, рухын көтеретін, өткеніне көз салған тарихи романдармен қоса қазақы ұлттық мінезімізді, салт-дәстүрімізді әспеттеген әңгіме, повестер пайда болды.


Мәселен, Т.Шапайдың «Домбыра» әңгімесінде автордың дүниені қабылдау сезімі тұнық, нәзік иірімдерге толы мұңымен көңіл аудартады. Домбыра жансыз зат деген ұғым жоқ онда. Әсіресе, ұлттық дүниелерге ерекше елжіреп тұрады. Онысы қазақтығының кепілі дерсің. Кейіпкердің домбыраға сағынышы мистикалық сипат алған. Үйіндегі екі домбыраны ол ескі мен жаңаның мәңгілік тартысы, дилемма ретінде алған. «Шығарма сюжетіне, көркем тартыс барысына тың тыныс, көрікті бояу қосатын да осы этнографиялық детальдар» [1, 79 б]. Кейіпкер шеберден домбыра жасап бер деп сұрағанда, ол әнші домбыра ма, күйші домбыра ма деп айырып сұрайды. Бұл екеуі де деп қалады. Расымен сары домбыра ерекше әуезді үнді болып шықты, шапқан сайын зырлаған Құлагер текті домбыра. Ең кереметі, жаңаға бауыр басқан сайын ескі домбыра құлазыған тәрізді болады, семіп бара жатты дейді. Бұл ненің белгісі? Қазақ халқының ұлттық құндылықтарының символы. Жаңа әлем кеулеген сайын, модернизация мен ғаламдану молынан енген сайын ескі дүниелер керексіз болып, ысырылып қала береді. Руханиятта да солай. Жаңаның кейде құны жоқ, бірақ оны мүдделі адамдар істейді, сондықтан ескіні шедевр болса да уақытша болсын лақтыруға бейім тұрады.


Кейіпкер домбыраны үнемі жалғызсырап жүретін алыстағы досына арнатып жасатқан. Өзі оны қолына ұстағанда шабыт кернейді: «Күнде жұмыстан соң саусақтарым шымырлап, бойымды зарық буып, үйге асығамын». «Саусақтарым перне қуалай, көсіп сауғанда, жалғанның жарығына ең бір елеусіз, татымсыз дыбыстың өзін қалт жібермей алып шығатын сезімталдығы қандай!». Автор бұл жаңа домбыраны «тылсым, аққу мойын домбыра» деп атайды. Жаңа домбыраға ескі домбыра қарама-қарсы тұрғандай: «дүмі жарық», «қаңсып қалған шанақ үмітсіз, жарықшақ дауыспен мағынасыз қаңқ-қаңқ етті. Домбырада күй жоқ еді». Автор ескісіне еміреніп, оны текті деп атайды. Тектілік бұл контексте қазақтықтың синонимі. Қазақтықтан алыстаған сайын тектілігімізден де арылып бара жатқанымыз ащы шындық. Мынау прагматизм меңдеген ессіз дүние өз таңдауын жасады. Әңгіменің идеясы осы. Тұрсынжан Шапайдың барлық әңгімелерінде лықсыған мұңнан көз ашырмайтын булығу бар. Оған жалғыздықты түп қазық қылған гротеск қосылғанда тіпті үдеп кетеді.


Бұл әңгімедегі домбыра − тұлға. Ол зат емес, адам бейнелі. Жазушының табысы осы. Домбыра − ұлттық ұғымның символы. Жалпы ұлттық әдебиет- ғасырлар куәсі, бабамыз бен кейінгі ұрпақтың жан сыры, келбеті. Ұлтық болмыс, ұлттық рух, эстетикалық күрделі құбылыс кейіпкер сипатына елеулі әсер етті. Әдебиетімізге Әуезов дәстүрінен нәр алған ұлтжанды кейіпкерлер тобы келіп жатты.


Сонымен қатар, жазушы Қуандық Түменбайдың «Қобыз мұңы» әңгімесінде де [3, 150 б] ұлттық таным пайымымен жазылған туынды. Мұнда автордың баса назар аударатыны жалғыздық мәселесі. Жалғыздық сипатын өзгеше көрсету үшін онда әкелі-балалы екі ұрпақ өкілінің көзқарас алшақтығы негіз етілген. Қала мен дала дилеммасы көне заманнан жалғасқан, Гилгамеш туралы эпоста да бар. Далада өскен қазақ урбанизация – қалаға шоғырлануға көшті. Далалық болмыстың аяғына тұсау түсті. «Қобыздың мұңы» – қазақтың ұлттық шері. Таршылыққа басын салып, асфальтта өскен ұрпақтың санасы жоғалды. Бірақ ішінде бірен-саран тектінің тұяқтары өз болмысын жоғалтпауға тырысты. Әңгіме кейіпкері жас қыздың аты Бэла. Ол әуелде скрипканы оқиды. Желтоқсан көтерілісі кезінде оның ұлттық рухы оянады, ол скрипкадан жеріп, қобызға ауысады. Әңгіменің екінші кейіпкері қыздың әкесі Хайдар Алпамысов органда істейді. Қызы мен әкесі екі түрлі болмыс. Бір қанның екіге жарылуы. М.Мағауин таңбалаған жармақ жаратылыс, ұлтсыздану зардабы. Қыздың әкесі жаны қаламаса да өз қағынан безінуге мәжбүр. Ол бастық, бұйрыққа бағынады. Әкесі кофе ішеді, коньяк жұтады, қызының кенет қобызға ғашық болғанына наразы. Әкесі қобызды жамандағанда еуропалықтың эстеттігімен күстаналайтын тәрізденеді: «Бақсылар тартқан. Ескіліктің қалдығы. Екі аяқтың арасына қысып алып тартады. Скрипканы мойныңа тигізіп... как красиво. Қобыздың тілеуі жаман дейді». Қыз болса қыл қобыздың күңіренген үнінен марқұм анасының үні құлағына келеді. Бэлаға скрипканы Крепс деген кемпірді жалдап үйреткен. Бірақ ол жат кемпір қазақ қызына бір жібімей кетті. Қыз «Отырар сазы» ұлт-аспаптық оркестрінен соң қобызды жанына балайды.


Уақыт желтоқсан көтерілісінен соңғы ызғарлы кезең. Қазақтықты, ұлтқа етене тән дүниелерді айтуға болмайды. Бэла қобызды қоғамдағы қысастыққа қарсы төтеп беру үшін сүйіп таңдайды. Әйтпесе жанын жеген жалғыздыққа төзу қиын. Әкесінің бас құрамай жүргені де жанына батады. Автор Бэла сияқты адал сүт емген қыздар ұлттың анасы болуға лайық екеніне мегзейді. Қызы тартқан қобыз сарынынан әңгіме соңында әкесі жылайды. Отанына оралу, жадын жаңғырту киелі қобыз бейнесі арқылы беріледі, ол бабалар рухы.


Автордан көркемдік деталь ретінде алып отырған қобызы – халқымыздың ұлттық аспаптарының ішіндегі ең көне аспап. Х-ХІ ғасырларда өмір сүрген Қорқыт ата дәуірінен бері қылқобыздың сарыны үзілмей келеді.


Қылқобыз – екі ішекті, ыспалы музыкалық аспап. Жалпы, ұлттық аспаптардың ішінде қобыз үнге бай, киелі, қасиетті деп танылады. Сонымен қатар, қанша ғасырлар қойнауынан жетсе де қобыздың бұрынғы түрі мен қазіргі түріндегі үні бір сарынды. Себебі, оның ішегі ықылым заманнан бері жылқының қылынан тартылып келеді һәм ысқышы да қыл. Оның қылқобыз аталуы да сондықтан.


Әсілі, қобызға ұқсайтын тері тартылған аспап Қытай мен Кореяда да бар. Бірақ, олар қылдың орнына темір ішектер салады. Сондықтан, олар қазақтың қобызындай қоңыр үн бермейді. Қылқобызды халқымыз киелі аспап ретінде қастерлейді. Қазақ қобыздың үні шыққан жерге жын-шайтан жоламайды деп ырымдайды. Ертеде бабаларымыз қобызды төріне іліп қойып, бақсыларға оқытатын болған. Ондай ырым қазір де кездеседі.


Яғни, бұл әңгімедегі кейіпкер жалғыздығы ұлттық сипат алуымен де құнды. Ұлттың жанына түскен зардаптар аңғартылады.


Шығармада желтоқсан оқиғасының лебі бар. Мысалы: әңгімеде шынайы образдар эпизод арқылы болса да айтылады: Қасен Қожахмет пен Қайрат Рысқұлбеков. Отаршылдыққа деген - өшпенділік пен тәуелсіздікке сүйіспеншілік сезімінен туған рух күші шығарманың әлеуметтік айқын бағдары.


Әдебиеттің ұлттық сыр-сипатын, өзіндігі мен өзгешелігін танып, таразылауда ұлттық мінез мәселесін аттап өте алмаймыз.


ҚОРЫТЫНДЫ


Қазақстан өз тарихы бойындағы аса құнды құндылықтарын: салт – дәстүрін, ұлттық мәдениетін, тілін, дінін, ділін қазіргі ақпараттық қоғамға сай ете отырып жаңғырту, яғни өз түп тамырымызға үңілу арқылы тәуелсіздігімізді барынша нығайту мәселелері. Сонымен қатар көп ұлтты халықтың бір – бірімен тату тәтті өмір сүруі, түсінісе білуі мұның барлығы сол басқарып отырған қазақ ұлтының жауапкершілігінің аса жоғары екендігін көрсетеді. Міне осы мәселелердің бәрін алға қоятын, шешетін ұлттық бірізділенген идеяның қажеттілігін тудырады.


Ұлттық идеяның қажеттілігі жаһандану жағдайындағы мемлекет пен қоғамның алдында тұрған бірқатар міндеттерден туындайды:
Қоғамды топтастыру міндеті; Қазақстан үшін – қазақстандық қоғамды этностық емес, біз азаматтық қауымдастық деп түсінетін біртұтас ұлтқа топтастыру міндеті. Қазіргі кезде Қазақстанда ондай бірыңғай, біртұтас ұлт әлі жоқ. Қазақстандықтардың өмірлік бағдарлануының анықталмауына себеп болатын және соны туындататын бірқатар жағдайлар бар. Қазақстан азаматтарының этностық, саяси, діни сана сезімі тым әрқилы. Қазақстандықтардың құндылықтыр жағынан бағдарлануы айшықты емес және бұл тұрғыдағы топтасушылығы әлсіз. Ал құндылықтар бірқатар жанама жәйттар арқылы әлеуметтк мінез – құлық моделіне айналатындықтын, біздің азаматтардың әлеуметтік құлшыныстыры түрлі арнада жүреді, олардың бұл тұрғыдағы бірігушілігі де некен - саяқ.
Қазіргі жағдайда топтасуға этностық өзін - өзі біріздендіру де көмектеспейді. Көп ретте ол өткенді алға тартады, бірақ та, өткеннің қаншалықты құнды болғанына қарамастан, жаңа нақтылықтар мен жаңа міндеттерге негізделген біріздендіруден өтпесе, оның өзі осы заманғы сынақтар алдында дәрменсіздік танытады.
Демек, ұлттық идея ұлтты топтастырудың осындай көпқырлы міндетін шешуге қабілетті болуы керек, ол мақсаттар мен құндылықтардың екіұштылығын жойып, біртұтас қоғамдық сананың қалыптасуына жәрдемдесуі тиіс. Ұлттық идеяның қоғамды сапалық тұрғыдағы секіріске, Қазақстан бастан кешіп отырған қазіргі саяси – экономикалық жағдайлардан қарыштап өтуге жұмылдырудағы рөлінің мәні де еш кем емес. Президент Жолдауына өзек болып тартылған, онсыз Қазақсатн дамыған елдер қатарына шыға алмайтын жедел жаңару ұлттың топтасуын ғана емес, сонымен бірге мұндай жаңарудың стратегиясын талдап жасауды, мақсатқа жету үшін қажет болатын жолдың айқын түсінілуін талап етеді.
Бұл тұрғыда да ұлттық идея қоғамды жұмылдыруға әрі осы жолдың бағытын көрсетуге, Қазақстанның даму арнасын белгілеуге тиіс және оның бұған қабілетті екендігі дау тудырмайды.
Азаматтық теңдік және мәдени саналуандық қағидаттарына негізделіп құрылған бірыңғай Қазақстан ұлтын қалыптастыру мәселелерінде ұлттық идеяның рөліне баға жетпейді. Демек, ұлттық идеяны қалыптастыру қажеттілігін қазіргі кезде Қазақстанның алдында тұрған бірқатар міндеттер туындатып отыр.
Біздің алға қояр ұлттық идеямыз қандай мазмұнда болуы қажет? Ең бірінші ұлттық идеямыз ойдан шығарылмаған, табиғи, қазақ ұлтының нақты болмысынан туындаған болуы. Екіншіден, ол біздің Ата Заңымызға қайшы келмеуге тиіс. Яғни нәсілдік, ұлттық, діни кемсітуден алыс тұрғаны абзал. Үшіншіден, ұлттық идея Қазақстандікі болғандықтан, қазақ халқының мұратын ұлықтаумен қатар басқа диаспоралардың тарихи, дәстүрлі, этникалық ар – намысына тимейтін болуы. Төртіншіден, ұлттық идея ұзақ мерзімді, баянды болуы қажет.
«Тәуелсіздікті Нұрсылтан Әбішұлы тек ұлттық идея тұрғысынан ғана емес, азаматтық идея тұрғысынан да қабылдап, ұлтаралық қатынастарды таптық, партиялық принциптерден жаңа арнаға – адамгершілік, ізгілік, келісім арнасына аударды. Таптық партиялық идеологиядан азаматтық құндылықтарға ауысу ұлттардың бір – біріне шынайы құрметпен қарауын тудырды, саны көп ұлттың «аға», азының «іні» болып бөлінуі өзара сенім туғызбайтындығын танытты. Тілдер саясаты, азаматтық тәрізді мәселелердің ұлтаралық қатынастарды демократиялық негізде қалыптастырудағы маңызы зор» дейді А.Айталы. Қазақстанда көптеген диаспоралар, ұлттар бар екені белгілі бірақта президентіміз Н.Назарбаев айтып өткендей: «Қазақ халқы – сол ұлттық диаспоралардың, ұлттардың жарасымды өмірлеріне ұйытқы болатын, ұйытқы болуға тиіс бірден – бір тірек ұлт». Осыдан біз Қазақстанда қазақтан басқа бірде – бір ұлттық диаспора ұлттық идеяға ұйытқы да, тірек те бола алмайды, ұлттық идеяны да идеологияны да тек қазақ ұлты өз тарихына, мәдениетіне, дәстүріне, менталитетіне, тіліне, дініне сүйене отырып ұзақ мерзімді стратегиялық тұрғыда жасауы қажет. Сонда дәл қазіргі жағдайда біздің ұлттық идеямыз не болмақ? Президентіміз Н.Назарбаев Ұлттық идеяның негізін құрайтын 5 принципті атап өткен: «1) Республикамыздағы бүкіл этностардың шын мәнінде және заңды түрде теңдігі; 2) Қазақ халқы Қазақстанда мемлекеттің негізгі құраушы этносы болып табылады, сондықтан ол басқа этностардың алдында жауапкершілікті өз мойнына алуы қажет, ал басқа этностар оған түсіністікпен қарауы керек; 3) Қазақстандық патротизмді қалыптастыру (тәрбиелеу); 4) Халықтың діни бірегейлігі және төзімділігі; 5) Кіші және орта бизнестің дамуы, Қазақстандық орта таптың қалыптасуы;». Осымен қоса біздің бүгінгі таңдағы ұлттық идеямыз алдыңғы құндылықтарымызды сақтай отырып, әлемдік өркениеттер арасында саяси, әлеуметтік, экономикалық тұрғыдан өз орнымызды иелену, ол үшін сан жылдар ата – бабаларымыз армандап кеткен тәуелсіздігімізді баянды етіп, тек қана қазаққа тән ұлттық рухымызды, намысымызды, жайдары – жайсаң мінезімізді, кеңпейілділігімізді әлемге паш ету және әр қазақ қазақ екенін мақтан тұтуы қажет. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні ретінде жоғарыда айтылған қазаққа тән барлық қасиеттер мен құндылықтарды жинақтап «Ұлы Қазақ елі, Азаттық, Бірлік» деген ұғымдарға кіргізіп, идея тұрғысында алға ұран етіп қойсақ.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде – Алматы: Қазақстан XXI ғасыр 1999. – 32б.


2.Уокер Коннер. Нация-это нация, это государство, это этническая группа, это …//Этнос и политика: Христоматия. М., 2000, с. 62-63.
3.Энтони Д. Смитт. Образование нации//Этнос и политика: Христоматия. М., 2000, с. 86-87.
4.Карл Дойч. Рост нации// Христоматия. М., 2000, с. 63.
5.Горфункель А.Х. Гуманизм и натурфилософия Итальянского Возрождения. М., 1977 с.23
6.Социальный идеал и массовое сознание: Историко-культурное исследование. Сборник обзоров. М., 1992 .С.9
7.Новогородцев П.И. Об общественном идеале. Гл. 2. Эл. Нұсқасы: www.humanities.edu.ru
8.Арапов М.В. Мирский Э.М. Содержание школьного образования: система и методы исследования//Системные исследования. Методологические проблемы. Ежегодник 1995-1996.-М., 1996, с.69-70
9.Красухин К.Г. Может ли сформулирована национальная идея?// Вестник Института цивилизации. Эл. Нұсқасы: www.inci.ru
10.Драгунский Д. Грани национальной идеи//Дружба народов. 1998,№3.
11.Манхейм К. Идеология и утопия. Ч. 1. М., 1992, с.15.
12.Матц Ульрих. Идеологии как детерминанта политики в эпоху модерна. Полис, 1992,№ 1 Эл. Нұсқасы: www.politstudies.ru
13.Совеленок Е. Краткая история понятия «идеология» в период с начала ХІХ века //Антология истории идей и идеологии. Эл. Нұсқасы: www.ideology.ru
16.Тоғжанов Ғ. Ұлт деген не? // Темiрқазық, 1923, № 2-3. 76-87б.
17.Әбушәрiп С. Этнос және оның өзiндiк санасы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 198 6.
18.А.Айталы «Ұлттану» Алматы 2000, 133-б.
19.А.Сейдімбек «Ұлттық идея». // Қазақ әдебиеті №33, 15.08.2003ж.
20.Әбдеш Қалмырзаев «Тағы да ұлттық идея туралы». // Егемен Қазақстан 9 тамыз, 2005 жыл.
21.Серік Ерғалидың «Ұлттық идеология туралы бас қатыру». // Жас Алаш 22 қаңтар, 2005 жыл.
22.Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы // Тәуелсіздігіміздің бес жылы – Алматы 1996, 103-133 б.
23.Әкім Ж. «Қазақ идеясы». Алматы «Өлке» 2006ж 45-68б
24.Бердяев Н.А. «Русская идея». Харьков – Москва, Фолио АСТ 2002 г. Стр. 68
25.Хантингтон Самюэль. «Кто мы»? Вызовы американской национальной идентичности. Москва. АСТ. Транзиткнига – 2004 стр. 78
26.Мәулен Әшімбаев, Анатолий Косиченко, Әбдімәлік Нысанбаев, Асқар Шоманов. «Ұлттық идея» Таным мен талқы таразысына. // Егемен Қазақстан 25 наурыз 2005 жыл
27.Шәріпбек Ағабайұлы. «Ұлттық идея, ұлттық идеология, мемлекеттік доктрина». // Жас Қазақ үні 26 наурыз 2004 жыл
28.И.Панарин «Тех¬нология информационной войны» Москва 2006 г. Стр 36
29.Кривов А.С., Крупнов Ю.В. Дом в Росии: Национальная идея. Москва Олма Пресс 2004. стр. 78
30.А.Янов¬ «Русская идея и 2000 год» Москва 2001. стр. 125
31.Жанұзақұлы Әкім «Қазақ идеясы». Алматы «Өлке» 2006ж 26-63 б.б.
32. Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. А.,
2005ж. Т. 2, 127б.
33. Әбжанов Х.М. «Алаш аманаты және ұлттық идея». // Алаш және Әуезов: Халықаралық ғылыми теориялық конф. Матер. Алматы 2007ж
34. А.Сейдімбек «Ұлттық идея». // Қазақ әдебиеті №33, 15. 08. 2003ж
35.А.Айталы «Ұлттану» Алматы 2000, 133-б.
36.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1995. 296 6.
37.Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай мәңгүрттенді» // Түркістан 2007ж. 15 қазан
38.Кішібеков.Д. К. Біздің идеологиямыз қандай болу керек? // Халық кеңесі. 1995, 7 казан.
39.Калмырзаев Ә. Тәуелсіз мемлекетке төл ңдеология керек пе? //Ақиқат. 1993. Тамыз. 3-8 б.
40. Қасабек. Ақиқат, тамыз 2000 ж. 8-96 б.
41.Менлибаев К. Н. Роль националъных традиция в патриотческом воспитании. Автореф.канд.дисс. Алматы, 1995. 17 с.
42. Аренов М.М. Казахи на пути к национальному возрожценшо (по результатам соіщологаческих исследовашш) //Саясат, январь, 1998. 60-64 стр.
43. Абишев А. Национальные меньшинств в РК — политическнй анализ развития в условиях суверенитета. Автореферат канд дисс. Алматы, 2000. 34с.
44. Романош Н. Этнополитические процессы в РК. Алматы, Казахстан - наш общии дом. 1998, 250с.
45.Гали.Д Казахи и русские в Казахстане. Эхно-демографические и миграционные аспекш. Евразииское сообщесіво: N4. 1999. 71-89 стр.
46.Давлетьяров. Б.М. Роль массовых идеологаи в государственном политическом процесе. Автореферат канд.дисс. Алматы, 1995, 24с.
47.Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Алматы 1998, 135-б.
48.Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. Алматы 1998, 194-б.
49. А. Айталы «Ұлттану» Алматы 2000, 49-б.
50. Шалабаева Г.К. Глобализация и проблемы культурной идентичности Мультикультурное общество в Казахстане: модели, проблемы, перспективы//. – Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 2002. – с. 53-63.
51.Аязбекова С. Восток на исходе XX века: художественная культура этноса в мире современности (к понятию «бикультура») // Адам әлемi-Мир человека. - 1999. -№ 2. - с.52-64.
52.Кессиди Ф.Х. Глобализация и культурная идентичность // Вопросы философии. - 2003. - № 1. - с. 76-79.
53.Нысанбаев А. Казакстан в условиях глобализации: Алматы – 2006, с.214.
жүктеу/скачать 112,6 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents