Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімі

• Симпатиқалық жүйке жүйесінің түйіндері жотаны бойлай әрбір омыртқаның екі жағында тізбектелген және омыртқалар алдында алысырақ орналасқан үш мойын ганглийі, оның ішінде жұлдыз тәрізді түйін, құрсак қуысында шажырқайлық ганглийлер бар.

• Симпатикалық жүйке жүйесі зат алмасуды күшейтеді, көптеген тіндердің қозуын арттырады, белсенді қызметке ағзаның күшін жұмылдырады.

• Симпатикалық бөлім адреналин әсерінен қозады.

Вегетативті нерв жүйесінің парасимпатикалық бөлімі

• Парасимпатикалык жүйке жүйесінің ганглийлері- ағзалар ішіндегі интрамуральдық түйіндер түрінде орналасқан.

• Парасимпатикалық жүйе жұмсалған энергия қорын қалпына келтіруге ықпал етеді, ұйқы кезінде ағзаның жұмысын реттейді.

• Парасимпатикалық бөлімі ацетилхолиннің әсерінен қозады.

Вегетативтік жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімі

• Метасимпатикалық нерв жүйесі ас қорыту жолдарының, қуықтың, жүректің және басқа да кейбір мүшелердің қабырғаларынды жүйке тораптары мен ұсақ ганглийлер түрінде кездеседі.

• Функциясы: ішкі органдар арасындағы байланысты жүзеге асырады, жергілікті вегетативті рефлекстер.

• Ағзадан алынған көптеген ішкі органдар өздеріне тән функцияларды орындауды жалғастыратыны белгілі. Мысалы, ішектің перистальтикалық және сіңу функциясы сақталады. Мұндай салыстырмалы функционалдық тәуелсіздік осы органдардың қабырғаларында вегетативтік жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің болуымен түсіндіріледі.

Жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің ерекшеліктері:
Өзінің нейрогенді ырғағы бар және өзіндік рефлекторлық қызметке қажетті буындардың толық жиынтығы бар: сезімтал, аралық және эффекторлы нейрондары тиісті медиаторлық қамтамасыз етілген.
o Шектеулі: кейбір ішкі органдарды ғана қамтиды.
Өз сенсорлық элементтері бар (механикалық-, хемо-, термо-, осморецепторлар), олар өздерінің ішкі желілеріне иннервацияланатын органның жай-күйі туралы ақпаратты жібереді, сондай-ақ сигналдарды ОЖЖ-де беруге қабілетті.
o Оның орталық аппараты жоқ; оның ОЖЖ-мен байланысы симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің нейрондарымен жүзеге асырылады.

• Функцияны реттеудің арнайы жергілікті метасимпатикалық механизмдерінің болуы белгілі бір физиологиялық мағынаға ие. Олардың болуы функцияларды реттеу сенімділігін арттырады. Бұл реттеу орталық құрылымдармен байланысты өшіру жағдайында орын алуы мүмкін. Бұл ретте ОЖЖ артық ақпараттан босатылады.

• Бұзылған метасимпатикалық жолдары бар органдар үйлестірілген моторлы қызметке және басқа да функцияларға қабілетін жоғалтады.

Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің жеке органдарға әсері

• жүректің жиырылу жиілігі мен күшін арттырады;

• адреналин шығарылуын ынталандырады;

• қандағы глюкоза деңгейін арттырады;

• қан қысымын арттырады;

• бас миының, өкпенің және коронарлық артериялардың кеңеюін тудырады;

• ішектің перистальтикасын және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын тежейді, тегіс бұлшықет сфинктерін азайтады;

• несепағардың перистальтикасын азайтады, бұлшық етті босаңсытады және қуық сфинктерін азайтады;

• бронхтар мен бронхиолдарды кеңейтеді, өкпе желдеткішін күшейтеді;

• көз қарашықтарын кеңейтеді,

ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІМ:

• жүректің жиырылу жиілігі мен күшін азайтады;

• қандағы глюкоза деңгейін төмендетеді;

• қан қысымын төмендетеді;

• ішектің перистальтикасын күшейтеді және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын ынталандырады, тегіс бұлшықет сфинктерін босаңсытады;

• несепағардың перистальтикасын күшейтеді, бұлшық еттер мен қуық сфинктерін босаңсытады;

• бронх және бронхиолды тарылтады, өкпенің желдетілуін азайтады;

• көз қарашықтарын тарылтады.

Симпатикалық жүйке жүйесі преганглионарлы нейрондарды жұлынның бүйір ядросында орналасқан, яғни 8-ші мойындық сегменттен бастап, 2-ші белдік сегментпен аяқталады. Симпатикалық жүйке жүйесінің түйінінің бірі болып, паравертебральді ганглилерге жетеді. Симпатикалық жүйке жүйесіндегі медиаторлық үдерістер тұрғысынан қарағанда келесі құбылыстар ддамиды : постганглионарлы нейрондармен байланысқа түсетін преганглионарлы талшықтардан ацетилхолин бөлінеді, яғни талшық пен преганглионарлы нейронның өзі холинергиялық болып табылады. Симпатикалық жүйке жүйесінің постганглионарлы талшықтары-адренергиялық болып табылады.

Парасимпатикалық жүйке жүйесі орталық, яғни преганглионарлы нейрондары ортаңғы және сопақша ми мен жұлынның люмбосокралды бөлімінде орналасқан. Ортаңғы мида 2 парасимпатикалық ядро орналасқан, олар ІІІ жұпқа жатады – Якубович – Вестфалия – Эдингер ядросы (қарашық сфинктерінің жүйкелендірілуі) мен оның бір бөлігі – Перлей ядросы (көздің кірпікшелі бұлшық етінің ядросы). Сопақша мида бас ми жүйкелерінің 7,9,10-жұп парасимпатикалық ядролары бар. 7-жұптың парасимпатикалық ядролары мұрын қуысының шырышты бездерін, жас бездерін жүйкелендіреді. Және chordae tymponi арқылы – тіл асты жәе жақ асты сілекей бездерін жүйкелендіреді. 9 – жұптың парасимпатикалық ядролары құлақ маңы бездерін жүйкелендіреді. 10-жұптың (вагустың) парасимпатикалық ядролары – ең мықтыларының бірі болып табылады. Ол мойын, кеуде және құрсақ қуысындағы ағзаларды жүйкелендіреді. Жұлынның белдік-сакральді бөлімінде несеп шығару, дефекация және эрекция орталықтарын құрайтын парасимпатикалық нейрондар орналасқан. Дененің барлық тамырларының парасимпатикалық талшықтары болмайды. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ганглилері мүше қабатында орналасқан, сондықтан преганглионарлы талшықтар ұзын да, ал постганглионарлы талшықтар – қысқа болып келеді. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің преганглионарлы талшықтарының медиаторы болып – ацетилхолин табылады. Парасимпатикалық жүйенің тиімділіктері: жүректе жиіліктің, күштің, өткізгіштіктің, қозғыштықтың тежелуін, ГАМҚ бронхтарында белсендіруге, кеңірдек пен бронхтардың шырышты жасушаларының белсендіру, АІЖ шырышты жасушаларын-белсендіру, АІЖ сфинктері мен қуықтың сфинктеріне босаңсыту, детруссор қуықтың бұлшық етін белсендіру, қарашық сфинктерін – белсендіру, көздің кірпікшелі бұлшық етін – белсендіру (көздің жарықсындыру қасиеті жоғарылайды), жыныс ағзалары тамырларының қан толуының жоғарлануын, сілекей бездерінің белсенуі, жас сұйықтығының бөлінуін күшейтеді,. Жалпы алғанда, парасимпатикалық талшықтардың қозуы гомеостаздың қалпына келуіне, яғни трофоропты әсердің дамуына алып келді.

24. Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің жекелеген органдарға әсері. Симпатикалық нерв жүйесінің адаптивті-трофикалық әсері.

Симпатикалық жүйке жүйелерінің нейрондары 8 ші мойындық сегменттен бастап, 2 ші белдік сегментпен аяқталады. ЖЖ-нің вегетативтік бөлімі мәні бойынша аралық болып табылады.Оның өзі симпатикалық және парасимпатикалық нейрондар болып бөлінеді. Симпатикалық нейрондарға мойын, көкірек және бел бөлімдерінде орналасқан. Соған қарай бірнеше орталықтар айта кетсек қарашық рефлексі, жүрек, бүйрек жұмысы және сілекей бөлу орталықтар осында орналасқан. Ал парасимпатикалық нейрондар сегізкөз бөлімінде орналасқан. Яғни, осындағы жамбас бөлігінің мүшелерін қамтиды. Қалған қаңқа бұлшықеттер мойыннан бастап аяқ ұшына дейінгі орталықтар жұлынның барлық бөлімінде бар.

СИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІМ:

• жүректің жиырылу жиілігі мен күшін арттырады;

• адреналин шығарылуын ынталандырады;

• қандағы глюкоза деңгейін арттырады;

• қан қысымын арттырады;

• бас миының, өкпенің және коронарлық артериялардың кеңеюін тудырады;

• ішектің перистальтикасын және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын тежейді, тегіс бұлшықет сфинктерін азайтады;

• несепағардың перистальтикасын азайтады, бұлшық етті босаңсытады және қуық сфинктерін азайтады;

• бронхтар мен бронхиолдарды кеңейтеді, өкпе желдеткішін күшейтеді;

• көз қарашықтарын кеңейтеді;
ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІМ:

• жүректің жиырылу жиілігі мен күшін азайтады;

• қандағы глюкоза деңгейін төмендетеді;

• қан қысымын төмендетеді;

• ішектің перистальтикасын күшейтеді және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын ынталандырады, тегіс бұлшықет сфинктерін босаңсытады;

• несепағардың перистальтикасын күшейтеді, бұлшық еттер мен қуық сфинктерін босаңсытады;

• бронх және бронхиолды тарылтады, өкпенің желдетілуін азайтады;

• көз қарашықтарын тарылтады

Симпатикалық жүйке жүйесі ағзалардың жұмыс қабілеттілігін айтарлықтай жоғарылатады. Яғни оның әсерінен гликогенолиз, гликонеогенез, липолиз жоғарылап, жүрек қан тамыр жүйесінің қызметі күшейеді, яғни қан массасының гипоксияға шыдамды аймақтардан қайта таралуы жүреді. Бұл аймақтарда оттегі мен энергия көзі - тіршіліктің негізі болып табылады. Өкпе желдетілуінің жақсаруы жүреді. Сонымен бірге, симпатикалық жүйке жүйесінің белсенуі эякуляция үдерістеріне алып келеді.

Жалпылай алғанда, симпатикалық жүйке жүйесінің эрготропты қызмет атқаратындығы туралы көптеген ғалымдардың ойымен келісуге болады. Яғни ол ағзаның белгілі бір деңгейде жұмыс қабілеттілігін көтеріп, ағзаның тіршіліктік қорларын жоғарылатады.

● Парасимпатикалық жүйе жүректе жиіліктің, күштің, өткізгіштіктің, қозғыштықтың тежелуін, ГАМҚ бронхтарында белсендіруге, кеңірдек пен бронхтардың шырышты жасушаларының – белсендіру, АІЖ шырышты жасушаларын – белсендіру, АІЖ сфинктері мен қуықтың сфинктеріне босаңсыту, детруссор қуықтың бұлшық етін- белсендіру, қарашық сфинктерін белсендіру, көздің кірпікшелі бұлшықетін – белсендіру, жыныс ағзалары тамырларының қан толуының жоғарылауын, сілекей бездерінің белсенуі, жас сұйықтығының бөлінуін күшейтеді. Жалпы алғанда, папасимпатикалық талшықтардың қозуы гомеостаздың қалпына келуіне, яғни трофотропты әсердің дамуына алып келеді.

ЖЖ-нің вегетативтік бөлімі мәні бойынша аралық болып табылады.Оның өзі симпатикалық және парасимпатикалық нейрондар болып бөлінеді. Симпатикалық нейрондарға мойын, көкірек және бел бөлімдерінде орналасқан. Соған қарай бірнеше орталықтар айта кетсек қарашық рефлексі, жүрек, бүйрек жұмысы және сілекей бөлу орталықтар осында орналасқан. Ал парасимпатикалық нейрондар сегізкөз бөлімінде орналасқан. Яғни, осындағы жамбас бөлігінің мүшелерін қамтиды. Қалған қаңқа бұлшықеттер мойыннан бастап аяқ ұшына дейінгі орталықтар жұлынның барлық бөлімінде бар. Парасимпатикалық жүйке жүйесі орталық, яғни преганглионарлы нейрондары ортаңғы және сопақша ми мен жұлынның люмбосокралды бөлімінде орналасқан. Ортаңғы мида 2 парасимпатикалық ядро орналасқан, олар ІІІ жұпқа жатады – Якубович – Вестфалия – Эдингер ядросы (қарашық сфинктерінің жүйкелендірілуі) мен оның бір бөлігі – Перлей ядросы (көздің кірпікшелі бұлшық етінің ядросы). Сопақша мида бас ми жүйкелерінің 7,9,10-жұп парасимпатикалық ядролары бар. 7-жұптың парасимпатикалық ядролары мұрын қуысының шырышты бездерін, жас бездерін жүйкелендіреді. Және chordae tymponi арқылы – тіл асты жәе жақ асты сілекей бездерін жүйкелендіреді. 9 – жұптың парасимпатикалық ядролары құлақ маңы бездерін жүйкелендіреді. 10-жұптың (вагустың) парасимпатикалық ядролары – ең мықтыларының бірі болып табылады. Ол мойын, кеуде және құрсақ қуысындағы ағзаларды жүйкелендіреді. Жұлынның белдік-сакральді бөлімінде несеп шығару, дефекация және эрекция орталықтарын құрайтын парасимпатикалық нейрондар орналасқан. Дененің барлық тамырларының парасимпатикалық талшықтары болмайды. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ганглилері мүше қабатында орналасқан, сондықтан преганглионарлы талшықтар ұзын да, ал постганглионарлы талшықтар – қысқа болып келеді. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің преганглионарлы талшықтарының медиаторы болып – ацетилхолин табылады. Парасимпатикалық жүйенің тиімділіктері: жүректе жиіліктің, күштің, өткізгіштіктің, қозғыштықтың тежелуін, ГАМҚ бронхтарында белсендіруге, кеңірдек пен бронхтардың шырышты жасушаларының белсендіру, АІЖ шырышты жасушаларын-белсендіру, АІЖ сфинктері мен қуықтың сфинктеріне босаңсыту, детруссор қуықтың бұлшық етін белсендіру, қарашық сфинктерін – белсендіру, көздің кірпікшелі бұлшық етін – белсендіру (көздің жарықсындыру қасиеті жоғарылайды), жыныс ағзалары тамырларының қан толуының жоғарлануын, сілекей бездерінің белсенуі, жас сұйықтығының бөлінуін күшейтеді,. Жалпы алғанда, парасимпатикалық талшықтардың қозуы гомеостаздың қалпына келуіне, яғни трофоропты әсердің дамуына алып келді.

● Парасимпатикалық жүйе жүректе жиіліктің, күштің, өткізгіштіктің, қозғыштықтың тежелуін, ГАМҚ бронхтарында белсендіруге, кеңірдек пен бронхтардың шырышты жасушаларының – белсендіру, АІЖ шырышты жасушаларын – белсендіру, АІЖ сфинктері мен қуықтың сфинктеріне босаңсыту, детруссор қуықтың бұлшық етін- белсендіру, қарашық сфинктерін белсендіру, көздің кірпікшелі бұлшықетін – белсендіру, жыныс ағзалары тамырларының қан толуының жоғарылауын, сілекей бездерінің белсенуі, жас сұйықтығының бөлінуін күшейтеді. Жалпы алғанда, папасимпатикалық талшықтардың қозуы гомеостаздың қалпына келуіне, яғни трофотропты әсердің дамуына алып келеді.

26. Автономды нерв жүйесі жұмысының реттелуі

Вегетативтік қызметті реттеуде ми бөлімдерінің рөлі:

1.Гипоталамус- жоғарғы вегетативтік орталық. Онда 50 жұп ядролар бар. Олар 3 топқа біріктірілген:

-алдыңғы топ ядросы –ПЖЖ қозғандағы тиімділіктерді тудырады.

-артқы топ ядролары-СЖЖ қозғандағы тиімділіктерді тудырады.

-ортаңғы топ ядролары –тағамдық тәртіпті түзеді (ашығу, тойыну).

• Гипоталамус эффекторлық (АДГ, окситоцин) және гипофиздің троптық гормондарын (гипоталамустың гормондарымен өндіріледі: либерин мен статин) түзеді.

2.Лимбиялық жүйе- ЖҚТЖ, асқорыту, тыныс алу және т.б. жүйелер әрекетінің бейімделуші реттелісінде қатысады. Бұл қажеттілік пен эмоцияның түзілуінде байқалады.

3. Торлы құрылым. Оның нейрондары сопақша мидың тыныс алу, тамыр жылжытқыш орталықтарын түзуге қатысады.

4. Мишық өз әсерін СЖЖ мен ЭБ арқылы орындайды. Ол гомеостазды тұрақтандырады.

5. Ми қыртысы-организмнің барлық жүйелер әрекетін біріктіреді. Осының арқасында организмнің шартсыз және шартты рефлекторлық іс әрекеті қамтамасыз етіледі.

Леон Абгорович Орбелидің ойы бойынша, мишық - ағзаның автономды қызметінің реттелуінде маңызды орын алады. Орбели бойынша мишық симпатикалық жүйке жүйесі сияқты бейімдеушілік - трофикалық қызмет атқарады, яғни ол бұлшықеттік жұмысты істеу үшін ағзаның барлық қорларын белсендіруге қабілетті болады. Қозғалыс белсенділігін реттеуге қатысаты аса маңызды орталықтардың бірі болып табылатын - мишық - бұлшықет белсенділігін автономды қамтамасыз етудің реттеуіне де қатысуы қажет. Сонымен, мишық тепе-теңдік қызметін сақтап қана қоймай, осы периодтағы автономды қызметтердің үйлесуін қамтамасыз етеді.

Алайда, мишықты алып тастағанда, өлім пайда болмайды. Бірақ бұл кезде зерттелушілердің айтуы бойынша автономды реттелу бұзылады.

Мишық вегетативті жүйке орталықтарының қозғыштығына әсер ету арқылы қимылдық әрекеттерді орындау үшін ағзаның бейімделуіне алып келеді. Осы позиция тұрғысынан мишықты вегетативті жүйке жүйесі мен соматикалық жүйке жүйесі арасындағы дәнекерлеуші ретінде қарастыруға болады. Мишықтың жүрек жұмысына артериялық қысымның көлемін, регионарлы қан ағысын өзгертуге, сонымен қатар тыныс алудың тереңдігі мен жиілігіне АІЖ-нің моторлық, секреторлы, сіңірілу қызметтеріне, өт түзілу үдерісіне, қуықтың бұлшықет тонусына әсер ететіні көрсетілген. Мишықтың зақымдалуы кезінде көмірсулық, нәруыздық және минералды алмасулар, энергия түзілу мен термореттелу, қан түзілу үдерістері бұзылады. Мишық сонымен қатар, репродукция үдерісінің реттелуіне қатысады.

Сонымен, мишық автономды қызметтердің реттеу үдерісінде маңызды орын алады.