ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА

13
“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ
ерекшелігі  мұрагерлікке  сүйенетіндігінде, 
жеке басқарушылыққа негізделуінде және 
ешқандай  жауапкершіліктің  болмауында 
екендігіне  баса  назар  аударады.  Әрине, 
монархиялық  биліктің  сыртқы  нысанына 
көңіл  бөлетін  болсақ,  бұл  ерекшелікті 
аңғару  қиын  емес.  Г.Ф.  Шершеневич 
монархиялық 
биліктегі 
мұрагерліктің 
ерекшелігін 
былай 
сипаттайды: 
“В 
наследственности  весь  смысл  и  вся  сила 
монархизма.  Опять-таки  история  как  бы 
опровергает  этот  признак  монархии.  В 
старой  Германской  Империи  и  в  Польше 
император и король выбирались. Но вопрос 
в том, были ли они органами власти? В том 
и другом случае было только одно название, 
лишенное реального содержания, в том и 
другом случае титул монарха был обращен 
не к государству, а к вне государственным 
отношениям.  Наследственность  короны-
вовсе  не  метафора  -  это  сама  реальность. 
Метафорой  следует  признать  обратное 
положение,  выставляемое  Еллинеком: 
“не  монарх  наследует  корону,  а  корона 
монарха””  [2,  с.  262-263].  Монархиялық 
билікті 
республикалық 
басқарумен 
салыстыра отыра, монархиялық биліктегі, 
монархтың  бойындағы  жауапкершіліктің 
болмауын:  “Монарх  всюду  признается 
безответственным. 
Этот 
принцип 
принят 
в 
интересах 
поддержания 
престижа  монарха,  на  котором  строится 
вся 
его 
власть. 
Безответственность 
монарха  распространяется  не  только  на 
политическую  его  деятельность,  но  и 
на  его  действия,  имеющие  уголовный 
характер, напр., убийство в запальчивости, 
нанесение  личного  оскорбления.  В 
Англии даже гражданская ответственность 
обусловлена  предварительным  согласием 
монарха  на  предъявление  к  нему  иска. 
Монарх  считается  главою  государства. 
Это выражение следует понимать не в том 
смысле, что он стоит над государством, а в 
том, что он признается лицом занимающим 
в обществе высшее социальное положение, 
а  также  представителем  государства  на 
внешней  стороне”  [3,  с.  263].  Әрине, 
Г.Ф. 
Шершеневич 
өз 
дәуіріндегі 
қоғамдық  өмірдің  шындығы  тұрғысынан 
монархиялық 
биліктің 
ерекшелігін 
көрсетуге ұмтылған болатын. 
ХІХ  ғасырдағы  Ресейдің  мемлекет-
танушылары, 
көбінесе, 
монархиялық 
биліктің  өзіне  тән  сипатын  республика-
лық 
басқару 
жүйесімен 
салыстыра 
отыра, 
талдауға 
ұмтылған 
болатын. 
Атақты 
орыстың 
мемлекетанушысы 
Н.М.  Коркунов  та  өзінің  еңбектерінде 
монархиялық  билікті  осылай  саралайды. 
Н.М. 
Коркуновтың 
ойы 
бойынша, 
монархиялық  биліктің  республикалық 
биліктегі  президенттен  басты  ерекшелігі, 
оның  құзыретіне  байланысты  емес, 
жауапкершілігінде 
болып 
табылады. 
Монарх  ешкімнің  алдында  жауапты 
емес,  ал  президент  болса,  өкілді  биліктің 
алдында  әрқашанда  жауапты.  Басты 
ерекшелік осында болып табылады. Н.М. 
Коркуновтың ойына сәйкес  монархиялық 
биліктің  тағы  бір  ерекшелігі  мынада: 
“Монархический принцип требует, чтобы 
в  государстве  ничего  не  совершалось 
против,  и  даже  помимо  воли  монарха. 
От  его  имени    отправляется  правосудие, 
он  назначает  всех  высших  должностных 
лиц  суда  и  управления;  в  отношении  к 
законам  ему  принадлежит  обыкновенно 
право  абсолютного  вето  и  всегда  право 
их  обнародования  и  обращения  к 
исполнению” [4, с. 232]. Егер монархияға 
осы  тұрғыдан  баға  беретін  болсақ,  онда 
біз,  абсолюттік  монархияның  сипатын 
көреміз. 
Монархиялық  басқару  жүйесі  П.А. 
Сорокин  секілді  сол  кезеңдегі  орыс-
американдық 
социолог, 
заңгерді 
де 
ойландырған 
басты 
мәселенің 
бірі 
болып  табылды.  Монархиялық  биліктің 
ерекшелігін 
П.А. 
Сорокин 
барлық 
мемлекеттік 
маңызы 
бар 
мәселені 
монарх  шешетіндігінен  көрген  болатын. 
Монархиялық  билікте,  халық  мемлекет 
ісіне 
мүлдем 
араласпайды 
немесе 
араласатын болса, енжарлық танытады деп 
бағалады.  Сонымен  бірге,  монархиялық 
биліктің  мынандай  ерекшелігіне  көңіл 
бөледі:  “Раз  в  монархии  монарх  обладает 
властью  на  основе  собственного  права, 
то это означает, что он царствует “Божьей 
милостью”  и  может  стоят  даже  выше 
закона.  Сам  закон  здесь  прежде  всего-
лишь просто выражение воли монарха” [5, 
с. 238]. Өзінің бұл ойын жалғай келе, “Раз в 
монархии  король  управляет  государством 
на  основании  своего  права,    “Божьей 
милостью”,  то  он  и  не  ответственен 
перед  народом  за  свои  действия.  Какие 
бы  преступления  он  ни  совершил,  его 
нельзя  предать  суду  и  приговорить  к 
наказанию.  Во  всех  монархиях  особа 
монарха  считается  “священной”,  неп-
рикосновенной 
и 
безответственной” 
[6,  с.  238],  -  деп  монархиялық  биліктегі 
монархтың  жауапкершіліксіздігіне  баса 
назар аударады.
Біз  қарастырып  отырған  кезеңде 
монархиялық  идея  мәселесімен  арнайы 
айналысқан  екі  ойшылды  ерекше  атап 
өтуіміз қажет. Оның бірі,  Л.А. Тихомиров 
болса,  екіншісі  И.Л.  Солоневич  болып 
табылады. Л.А. Тихомиров “Монархиялық 
мемелекеттілік”  атты  арнайы  еңбегінде, 
монархиялық  басқару  жүйесінің  мәні 
мен 
мазмұнын 
былай 
түсіндіреді: 
“Говоря  о  чистом,  идеальном,  типе 
какой  бы  то  ни  было  формы  верховной 
власти,  я  подразумеваю  под  этим  тот 
тип,  который  вполне  выдержан  в  своем 
смысле  и  содержании.  Всякая  власть 
имеет  свои  сильные  стороны,  и  они 
действуют тем лучше, чем более обладают 
своими  собственными  свойствами,  не 
ослабляясь ни какими-либо урезками, или 
вторжением  действия  других  элементов, 
с  противоположными  свойствами.  В 
этом  смысле  истинная  монархия  может 
быть  только  одна.  Это  именно  есть  та 
монархия,  в  которой  одно  лицо  получает 
значение  верховной  власти:  не  просто 
влиятельной  силы.  А  власти  верховной. 
Это же может случится, во вполне чистом 
виде,  только  при  одном  условий:  когда 
монарх,  вне  сомнения  для  нации  и 
самого  себя,  является  назначенным  на 
государственное  управления  от  Бога”  [7, 
с. 461]. Л.А. Тихомировтың ойы бойынша, 
монархиялық  билік,  киеліліктің  көрінісі. 
Монархиялық  биліктің  заңдық  сипатына 
басымдық  бермей,  одан  әрі  тереңдеп, 
жалпы жеке басқарушы тұлғаның билігінің 
табиғаты,  құдаймен  байланыстылығында 
екендігіне көңіл бөледі. Монарх пен халық 
арасындағы байланысты, әрі монархиялық 
биліктегі халықтың  атқаратын ролін және 
монархтың сакральды сипатын былай жет-
кізеді:  “Такой    власти  народ  подчиняется 
безгранично,  в  пределах  ее  Божья  слу-
жения,  т.е.  пока  монарх  не  заставляет 
подданного  нарушать  воли  Божьей  и, 
следовательно, перестает сам быть слугой 
Бога.  За  этой  же  оговоркой  верховная 
власть монарха безгранична. Это не значит, 
чтобы народ отдавал ему свою, народную 
власть.  По  теориям  государственного 
абсолютизма,  верховная  власть  Государя 
зависит от того, что будто бы народ отрекся, 
в его пользу от своей верховной власти. Это 
неверно. Народ отказывается от практики 
своей власти не в пользу монарха, в пользу 
Бога,  то  есть  просто  отлагает  в  сторону 
свою  власть  и  требует  над  собой  власти 
Божьей. Для конкретного же исполнения 
этой  власти  Божьей  в  государственности 
– Богом создается монарх” [8, с. 462]. И.Л. 
Солоневич болса, жалпы адамзат тарихын 
монархиялық 
билікпен 
байланыс-
тырып,  бүкіл  әлемдегі  мемлекеттіліктің 
өткен  тарихы  монархиялық  қағидаға 
негізделген 
басқарумен 
байланысты 
болды  дейді.  И.Л.  Солоневич  Ресейдегі 
монархияның,  монархиялық  биліктің 
басқа  нысандарынан,  яғни  басқа  елдер-
дегі  монархиядан  ерекшелігін  мынан-
дай 
жағдайлармен 
байланыстырады: 
“Монархия,  конечно,  не  есть  спе-
цифически 
русское 
изобретение.Она 
родилась органически, можно даже сказать 
биологически,  из  семьи,  переросшей  в 
род, рода, переросшего в племя, и т.д. – от 
вождей, князьков и царьков первобытных 
племен 
до 
монархии 
российского 

“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
14
масштаба. Она являлась выразительницей 
воли сильнейшего – на самом первобытном 
уровне  развития,  воли  сильнейших  –  в 
последствии. Отличительная черта русской 
монархии,  данная  уже  при  ее  рождении, 
заключается  в  том,  что  русская  монархия  
выражает  волю  не  сильнейшего,  а  волю 
всего  нации,  религиозно  оформленную  в 
православии и политически оформленную 
в  Империи.  Воля  нации,  религиозно 
оформленная  в  православии,  и  будет 
“диктатурой совести”. Только этим можно 
объяснить  возможность  манифеста  19 
февраля 1861 г.: “диктатура совести” смогла 
преодолеть 
страшное 
сопротивление 
правящего  слоя,  и  правящий  слой 
оказался бессилен. Это отличие мы всегда 
должны  иметь  в  виду:  русская  монархия 
есть выразительница воли, то есть совести, 
нации,  а  не  воли  капиталистов,  которую 
выражали  оба  французских  Наполеона, 
или воли аристократии, которую выражали 
все 
остальные 
монархии 
Европы; 
русская  монархия  является  наибольшим 
приближением 
к 
идеалу 
монархии 
вообще. Этого  идеала русская монархия не 
достигла никогда - и по той общеизвестной 
причине,  что  никакой  идеал  в  нашей 
жизни  недостижим.  В  истории  русской 
монархии, как и во всем нашем мире, были 
периоды  упадка,  отклонения,  неудач,  но 
были и периоды подъемов, каких мировая 
история не знала вообще” [9, с. 469]. 
Орыстың  діни  философы,  заңгері, 
публицисті  И.А.  Ильин  монархиялық 
басқарудың 
ерекшелігінің 
құқықтық 
тұрғыдағы  белгілерін  негізгі  орынға 
қоймайды. 
Себебі, 
бұл 
белгілер 
монархиялық  биліктің  негізгі  мазмұнын 
сипаттап  көрсетуге  қабілетсіз  болып 
табылады.  Монархиялық  биліктің  жеке 
басқаруға негізделетіндігін былайша жоққа 
шығарады: “Но оно не решает и вопроса и 
монархии,  ибо  история  знает  множество 
случаев,  когда  в  одной  стране,  в  одно  и 
то  же  время  был  не  один  монарх,  а  два  и 
более.
Иногда   это наличие двух или несколь-
ких царей или императоров имело харак-
тер  болезненный  или  катастрофический; 
это  было  не  явление    порядка,  а  явление 
дезорганизации.
Таким 
образом, 
нельзя 
принять 
единоличность  верховного  государствен-
ного 
органа 
как 
присущую 
всем 
республикам  и  всем  монархиям...”  [10, 
с.  630].  Жоғарыдағы    орыстың  ойшыл-
дары  тоқталып  өткен,  монархтың  жауап-
кершіліксіздігі,  оның  билігі  ғұмыр  бойын 
қамтитындығы, 
барлық 
мемлекеттік 
маңызды  мәселені  монарх  шешетіндігін 
негізгі  монархиялық  биліктің  ерекшелігі 
деген  пікірге  де  қарсы  шыға  отыра,  бұл 
жағдайлардың барлығын нақты мынандай 
дәлелдемелермен  түсіндіреді:  “Правда  в 
современной  теории  можно  найти  такое 
утверждение,  что  монарх  есть  лицо, 
которое  принимает  решающее  участие  в 
осуществлении  верховной  в  государстве 
законодательной  и  правительственной 
власти;  монархическое  государство  не 
может  иметь  ни  в области законодатель-
ства,  ни  в  области  управления  легальной 
воли,  которая  не  была  бы  в  то  же 
легальною  волею  монарха.  Но  если 
мы 
обозрим 
историко-политический 
сериал  законов  и  событий,  то  мы 
увидим,  что  история  изобилует  царями, 
королями  и  императорами  –  зависи-
мыми,  ограниченными,  политический 
бессильными, 
юридически 
подчи-
ненными,  завоеванными,  покоренными, 
приравненными  к  государственным  чи-
новникам или управителям.
Наконец,  нельзя  сказать  о  монархе, 
что  полномочия  бывают  бессрочны  и 
пожизненны.  Правда,  нелегко  найти 
в  истории  монарха,  который  занял  бы 
престол на заранее определенное число лет. 
Однако  историки  повествуют  нам  о  том, 
что  один  из  замечательнейших  государей 
Рима, Октавин Август, принял и утверждал 
свой  “принципат” как срочный.
Монарх по конституционным законам 
считается  свободным  от  политической 
ответственности: отвечает не он, отвечают 
ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА

15
“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
его  советники.  Но  стоит  ли  говорить 
о  безответственности  монарха,  когда 
каждый  миг  его    жизни  родит  ему 
бессудной  расправой,  насильственным 
свержением 
или 
нападением 
заго-
ворщиков, хорошо изучивших устройство 
дворца  и  его  выходы?  Правда,  пока 
соблюдаются 
конституционные 
при-
личия,  монарха  нельзя  ни  сместить,  ни 
отдать  под  суд,  ни  лишить  трона.  Но  эти 
приличия  нарушаются  слишком  часто 
и  безответственно:  каждый  считает  себя 
в  праве  безответственно  возложить  на 
монарха  всю  ту  ответственность,  какую 
захочет его произвол.
Таковы великие трудности, ожидающие 
всякого исследователя в деле формального 
отличения  монархии  от  республики”  [ 11, с. 
630-631].  И.А. Ильин  монархиялық билік-
тің  табиғатын  зерттеу  өте  қиын  екендігін 
мойындай  келе,  оны  зертету  барысында 
монархиялық 
басқарудың 
мынандай 
ерекшеліктеріне  тоқтау  қажеттігін  атап 
өтеді:  “Что  сущность  монархического 
строя  в  отличие  от  республиканского 
должна  исследоваться  не  только  через 
изучение  юридических  норм  и  внешних 
политических  событий,  но  прежде,  всего 
через изучении народного правосознания 
и его строения. Здесь необходимо, однако, 
соблюдать  известные    исследовательские 
правила,  при  нарушении  которых  все 
может  повести  к  полной  неудаче  или  к 
произвольной выдумке” [12, с. 632]. Шын 
мәнінде  де,  монархиялық  билікті  зерттеу 
барысында осы мәселелерге ерекше көңіл 
бөлуіміз қажет. 
ХІХ  ғасырлардың  басындағы  Ресейдің 
қоғамдық-саяси  ойында  монархиялық 
басқару жүйесіне байланысты көзқарастар 
екі  бағытты  негізге  алды.  Бірінші  бағыт 
бойынша, 
монархиялық 
басқаруды 
Ресейде 
европалық 
мемлекеттердің 
тәжірибесінің  жетістіктерін  басшылыққа 
ала  отыра,  енгізу  қажет  деді.  Ал,  екінші 
славяндық  ұстанымдарды  жақтайтындар 
оны, Ресейдің өзінің басқару тәжірибесіне 
сүйене  отырып,  қалыптастыру  керек 
деді.  Ресейдің  саяси-құқықтық  ойында, 
монархиялық  басқару  әрқашанда  бір 
жақты бағалана қоймады. 
                       Әдебиеттер
1.  Шершеневич  Г.Ф.  Формы  государства. 
//  Хропанюк  В.Н.  Теория  государства  и 
права. Хрестоматия. Учебное пособие. М., 
1998. С. 261-266.
2. Сонда.
3. Сонда.
4. Коркунов Н.М. Форма государственного 
устройства.  //  Хропанюк  В.Н.  Теория 
государства  и  права.  Хрестоматия. 
Учебное пособие. М., 1998. С. 231-236.
5.  Сорокин  П.С.  Формы  государства. 
//    Хропанюк  В.Н.  Теория  государства  и 
права. Хрестоматия. Учебное пособие. М., 
1998. С. 237- 255.
6. Сонда.
7.Тихомиров Л.А. Монархическая государ-
ственность.  //  Хропанюк  В.Н.  Теория 
государства  и  права.  Хрестоматия. 
Учебное пособие. М., 1998. С. 461-465.
8. Сонда.
9.  Солоневич  И.  Народная  монархия.  // 
Хропанюк  В.Н.  Теория  государства  и 
права. Хрестоматия. Учебное пособие. М., 
1998. С. 465-469.
10.  Ильин  И.А.  О  монархии  и  республике 
//  Радько  Т.Н.  Теория  государства  и 
права: Хрестоматия / Под общ. ред. И.И. 
Лизиковой.  М.:  Академический  проект, 
2005.  С. 629-632.
11. Сонда. 
12. Сонда. 
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ

“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
16
Е
геменді  ел  болып,  іргемізді  бүтіндеп 
отырған  кезде  ұзақ  жылдар  бойы 
отаршылдық  тұзағына  түскен  ұлттық 
санамыз қайта жанданып даму үстінде. Соның 
бір  жарқын  көрінісі  ұлттық  демографиялық 
санамыз  бен  демографиялық  мінез  құлқы-
мызда орын алып отырған келелі өзгерістерден 
айқын байқалады.
Халықтың  демографиялық  санасы  көп 
қатпарлы,  ол  ұлттық  санамыздың  бастау  алар 
мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері. 
Өткен  ғасырларда  бытыраңқы  халықтардың 
басын құрау, оны бір орталыққа тас түйін етіп 
топтастыру тайпалар мен рулық бірлестіктерді 
өзара 
туыстастырып 
жақындастырудан, 
олардың  шежіре  тарихын  мадақтап  құрмет 
тұтудан басталған.
Өткен  тарихымыздың  демографиялық 
зардаптары  мен  қазіргі  демографиялық 
процестер  мен  үрдістер  арқылы  бұрынғы 
бұзылған тепе-теңдікті жарым жартылай болса 
да қалпына келтіруге табиғи талпынысымызды 
салыстыра зерттеуміз қажет. 
Бұл тарихи ұзақ ағым алғашқыда «ақтабан 
шұбырынды»  кезіндегі  күшті  жаугершілікпен 
басталды. 
Солтүстік 
шығыстан 
баса 
көктеп  кірген  жоңғар  шапқыншылығынан 
1723  жылдан  бастап  шегінген  көшпенді 
шұбырындылар  өңтүстік  батысқа  қарай 
шегіне,  сөйтіп  қазіргі  Орта  Азия  жеріне  көп 
санымен  тереңдеп  енуге  мәжбүр  болды. 
Шапқыншылықтан  қатты  күйзеліп  кеткен 
қазақтың  шашырап  және  өзара  араласып 
кеткен  ру  тайпалары  Ташкент  маңындағы 
құрамалар  сияқты  қайта  құрылып,  сол 
аймақтарда  біржола  қалып  қойғандары  да 
баршылық.  Тамды  аймағында,  Мырзашөлде 
және  Шыршық  бойында  қазақтар  ежелден 
-    ақ  тұрып  келген.  Жоңғар  хандығы  жеңіліс 
тауып, біржола жоқ болғаннан кейін қазақтар 
өзінің  ежелгі  шығыстағы  жеріне    150  жылдан 
соң  қайта  орала  бастады.  Бұл  көшу  1754 
жылдан бастап, дүркін-дүркін әр қилы тарихи 
оқиғалармен  бірнеше  рет  жалғаса  отыра,  екі 
ғасырға  дейін  созылып,  тек  1934  жылы  ғана, 
отыз жыл ойраннан соң аяқталды [1, 9б]. 
Қазақ  диаспорасының  әрі  қарай  кең  етек 
жаюына жаугершіліктен басқа отаршылдық та 
тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың 
жағасынан,  кейін  Есіл  мен  Тобылдың 
бойынан  және  Ертістің  өңірінен  зорлықпен 
қуылып,  сарытабан  сүргін  болған  көшпенді 
бабаларымыз  Солтүстік  батыстан  Оңтүстік 
шығысқа  қарай,  бұл  жолы  қырылмаса  да 
жөңкіле  көшіп,  бірітіндеп  осылайша  «төгіліп 
түскен».  Ғасырларға  созылған  қазақ  жоңғар 
тайталасы  нәтижесінде  біздің  халық  әбден 
әлсіреп, еселеп дами бастаған адамзат тарихы 
көшіне  ілесе  алмайтындай  күйде  қалған  еді. 
Абылай хан : «Оңтүстік шығыс  пен шығыстан 
қытай  мен  жоңғардан  төнген  қатердің  бетін 
қалай  қайтарсам»  деп  жүргенде  солтүстік  пен 
батыста Ресей башқұрт пен қалмақты алдына 
айдап салып, өзі даламен шекаралас шұрайлы 
А.М. ҚАРАТАЕВА 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық 
университеті заң факультетінің 
мемлекет және құқық теориясы 
мен тарихы кафедрасының
аға оқытушысы
ҚАЗАҚСТАНДА 
ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮРДІСТІҢ 
ҚАЛЫПТАСУЫ 
ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА

17
“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
аймақты  жайлауға  әбден  кірісіп  кеткен 
болатын. Оның дәлелі ретінде мынандай мы-
салдарды  келтіруге  болады.  ХVІІІ  ғасырдың 
бірінші  жартысында  Астрахань  губерниясын-
да  негізінен  қалмақтар  (І  ревизияның 
қорытындысы  бойынша  олар  бұл  жердегі 
халықтың 93,9%,  ал орыстар бар болғаны 5,2% 
ғана  құраған;  ІІ  ревизияның  қорытындысы 
бойынша  қалмақтар    89,1%,  орыстар  9,3 
%)  тұрған.  ІІІ  ревизияның  қорытындысы 
бойынша  Астрахань  губерниясы  халқының 
саны 233,5 мыңға жетті. Және де оның ұлттық 
құрамындағы  орыстардың  үлесі  бірнеше  есе 
өсті де қалмақтардың үлесі кеми берді. 
ХVІІІ  ғасырдың  аяғында  жан  жағынан 
қоршауға  алынған  сахарада  қамауда  қалған, 
осы  уақытқа  дейін  шекара  деген  не  екендігін 
білмей  келген  түркі  көшпенділерінің  саны 
тіпті де аз емес болатын. Әсіресе қазіргі Батыс 
Қазақстанның  территориясында  өте  көп 
адам  жиналып  қалғанды.  Қазақтардың  осы 
кезеңде  өз  жерлеріне  сыймай  кеткені  туралы 
орысша құжаттарда көп айтылған. Кіші жүздің 
рубасылары,  елбасылары  және  билері  Ресей 
патшасының  аймақтағы  ресми  өкіліне  қайта-
қайта  хат  жазып,  Жайықтың  тіпті  Еділдің 
арғы жағына мал-жанымен өтуге, онда көшіп 
-қонуға рұқсат сұрайды. 
ХІХ 
ғасырдың 
басынан 
оның 
80- 
жылдарына  дейінгі  аралықта  қазақ  халқы 
колонизациялау  процесінің  басталып,  ұдайы 
дами беруіне қарамастан бір көбейген сияқты. 
Осы  туралы  біршама  деректер  бар.  Мәселен 
белгілі  ғалым-этнограф  Г.Н.  Потанин  өз 
еңбектерінде 
қазақтарды 
«крупнейший 
инородческий  народ  России»  деп  атайды.  Ал 
демограф В.М. Кабузан Ресейдегі немістердің 
орнығуы  мен  көбеюін  зерттеуге  арналған 
мақаласында  былай  дейді:  «На  протяжении 
второй половины ХІХ века и начало ХХ века 
они  обогнали  литовцев  и  латышей  и  теперь 
уступали только русским, украинцам, полякам, 
евреям, белорусам, казахам, татарам и финнам 
причем  почти  догнали  последних  (их  было 
2,7  млн.  человек)»  [5,  б.  29].  Бұдан  шығатын 
қорытынды:  қазақтар  Ресейдің  славяндары 
мен  еврейлерден  кейінгі  ең  халқы  көп  және 
олардың саны   2,7 миллионнан артық болған. 
Қаншаға  артық  болған?  «Ғасырдың  аяғына 
(ХІХ)  Бөкей  ордасында  –  150000,  Ұлы  жүзде 
-  100000,  Орта  жүзде  -  406000,  Кіші  жүзде 
–  800000  үй  болған».  Осыдан  жүз  он  жылдай 
бұрын  қазақ  үйлерінің  саны  1  миллион    456   
мыңға жеткен.
1897 ж.  орыс санағына қазақтардың біршама 
бөлігі  ілінбей  қалған  деген  тұжырым  айтуға 
себептің көп екені анық. Дегенмен, халқымыз, 
ол  кезде  3,7  млн.  емес  одан  әлдеқайда  көп 
болған сияқты. 
Мұны  тіпті  бүгінгі  халқымыздың  орнала-
суын  көрсететін  жағрафиялық  картадан  да 
жақсы байқауға болады.  Содан бері  ғасырлар 
өтседе  тым  ұзаққа  созылған  отаршылдықтан 
болған  сарытабан  үркіншілік  кезеңі  шамамен 
1650  ж.  басталып,  1916  ж.  көтеріліске  дейін 
жалғасып  келген.  Ол  тым  ұзаққа,  шамамен 
екі-үш  ғасырға  созылған  баяу  процесс 
болғандықтан, ол байқалмаған [2, 2 б].   
Қытай  мен  Моңғолияға  қарай  қазақтар 
жұртының 
отаршылдықтан 
үркіншілігі, 
әсіресе,  азамат  соғысы  жылдары  кең  өріс 
алды.  Табаны  күректей  алты  жылға  созылған 
ұлт азаттық көтерілісі мен әлеуметтік төңкеріс 
және  азамат  соғысы  жылдарында  аштықтан 
қырылғандары мен оққа ұшқандары (900 мың), 
атамекеніне  біржола  көшіп  кеткендері  де  бар 
(200  мың),  яғни  барлық  кемушілік  миллион 
адамнан мол асып кеткен [3, 75 б]. 
1926  ж.  Қазан  революциясы  мен  азамат 
соғысы  өтіп,  Орта  Азия  халықтары  ұлттық 
– территориялық жағынан бөлініп, бір жаққа 
шыққанда,  Кеңес  Одағында  бірінші  санақ 
жүргізілді. Қазақтардың саны  3 млн. 968 мың 
болды. 
1926  ж.  халық  санағынан  кейін  құрбан 
болған  адамдарының  санын  1937  ж.  дейін 
қалпына  келтіре  алмаған  қазақстандық  төрт 
ұлт туралы мынадай деректер келтіруге болады. 
1926-1937  ж.ж.  аралығында  қазақтар  3,627,6 
мыңнан  2,181,5  мыңға  дейін,  украиндар  
–  860,2  мыңнан  549,6  мыңға  дейін,  ұйғырлар 
63,4 мыңнан 33,4 мыңға дейін, өзбектер 129,4  
мыңнан 110,0 мыңға дейін кеміп кетті.   
1926  ж.  мен  1939  ж.  халық  санағының 
аралығында орыстар - 1,275,1 мыңнан 2,449,1 
мыңға  дейін,  немістер  -  51,1мыңнан  92,4 
мыңға  дейін,  татарлар  -  79,4  мыңнан  106,9 
мыңға дейін, кәрістер - 0,1 мыңнан 95,5 мыңға 
дейін  өскен.  Салыстырып  байқағанымыздай 
бір  халықтар  күрт  кеміген,  оға  керісінше  бір 
халықтар өсе түскен [1, 10 б].  
1931-1933 ж.ж. қызыл қырғыннан  барлық 

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: