4 СӨж тапсырмалары
жүктеу/скачать 23,03 Kb.
|
СОЖ 4
|
№4 СӨЖ Тапсырмалары: Еркін сөйлеу қатынасында арнаулы сабақтарда балалардың сөздік қорын байыту әдістері мен тәсілдері (Берілген тақырыпқа өз бетімен әңгіме құрап айтуға үйрету жолдары) Әдебиеттер: Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант, 2007 Қазыбайұлы С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. – Алматы, 1997 Дүкенбаева Ғ. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Алматы, 1992 Бейсембаева З. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2018. – 145 б. Жұмабаева Ә., Г.Уайсова, Г.Сәдуақас, М.Оспанбекова Сауат ашу. Оқулық. І бөлім. 2016 Жұмабаева Ә., Уайсова Г., Сәдуақас Г., Оспанбекова М. Сауат ашу. Оқулық. ІІ бөлім. 2016 Жұмабаева Ә. Сауат ашу І бөлім. Жазу дәптері, №3 Ақжолова А., Жекеева А. Сауат ашу ІІ бөлім. Жұмыс дәптері, №1, 2016 Жауабы: Әр баланың лексикалық сөз қорын толықтыру (сөздік қорын байыту) баланы айналадағы заттармен таныстыру процесінде жүзеге асады: сөз баланың жадында сол сөздің өзі білдіретін зат немесе іс -әрекет жөніндегі түсінікпен бірге немесе өзі сай келетін ұғымдар жөніндегі түсінікпен бірге енеді. Баланың ана тілі сөздерін үйрену процесі осы сөздерге сай келетін заттарды «зерттеумен» қатар жүреді: бала заттарды қарап шұқып, ұстап және сипап көреді, оларды шертіп, қандай дыбыс шығатынын тыңдап, дәмімен иісін байқайды. Баланың назары ауған зат оның санасына барлық бас сезім органдары көру, есту, иіс сезу, сипап сезу органдары – арқылы енеді. Дүниені сезім арқылы танып білу баланың эмоционалдық сезімдерін дамытады: ол «тамаша»-«жексұрын» сияқты тіптен қарама –қарсы сезімдерді ғана емес, сондай-ақ аралық сезімдердің де бүкіл гаммасын сезінуге қабілетті болып шығады. Затты сөздің жәрдемімен сезімдік қабылдау баланың жадында осы зат жөніндегі түсінік ретінде берік орныққан соң оны атайтын сөз баланың жадында ең алдымен, ол осы затпен сезім арқылы жанасқан кезде бастан кешірген сезімдердің бәрін қоздырады. Мысалы, бала шырша деген сөзді естігенде, бірден оның бастан өткізген түйсіктері мен сезімдері жандана түседі: ол қиялында нақты шыршаны, оның жасыл қылқандары мен пирамида пішінді орналасқан бұтақтарын көреді, ол шыршаның шайыр иісін нақты түйсінгендей болады, шыршаның қылқандарын осылайша «көруден» бала ол қолына «кіріп кетпеу үшін» өзінің саусақтарын еріксіз тартып алады; сәбидің бар сезімі шаттыққа, өзінің өмірінде алғаш рет безендірілген Жаңа жылдық шыршаны немесе жазғы ормандағы шыршаны көруден алан қуанышын еске түсіру сәтіне бөленеді. Сөзді осылайша қабылдау поэтикалық қабылдау деп аталады. Егер тәрбиешілер баланың санасына жас кезінен бастап ана тілі сөздерін оның бар поэтикалық мәнерімен сіңіре білген болса, онда балада адамның өзі ойлап тұруына ған қажетті емес, сондай-ақ ақындардың творчествосын түсінуге қажетті поэтикалық қабілет дамиды. К.Маркс былай деген болатын: «Егер өнерден ләззат алғың келсе, онда сен көркем өнерден хабардар болуға тиістісің». Сөздің «сезімдік негізін» меңгерген соң бала оның жалпылауыш маңызын түсінуге қабілетті болады. Міне, сондықтан да бөбектер мен мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын байыту оларды айналадағы заттармен, тұрмыспен, табиғат пен, адамдардың еңбегімен, олардың қоғамдық өмірімен таныстыру процесінде ұйымдастырылуы тиіс. Сонымен бірге тәрбиеші баламен жүйелі, грамматикалық қалыптасқан, қисынды сөздермен сөйлесуге тиіс. Демек, ересек адамардың айтуынан естіген жекелеген сөздерді баланың өзі болып алады. Фонетикалық жаттығулар сияқты лексикалық жаттығулар да тұтасымен осы тақырыпқа арналған арнаулы сабақтарда сирек жүргізіледі; мұндай жаттыулар байланыстыра сөйлеуді дамыту және көркем әдебиетпен таныстыру сабақтарына енгізіледі. Мысалы, байланыстыра сөйлеуді дамытудың белгілі бір сабағы 20 минутқа есептелген болса, оның 2 минуттан 10 минутқа дейінгі мөлшерін арнайы лексикалық жаттығуларға пайдалануға болады; жазушының лексикасын түсіндіру керек болған жағдайда лексикалық жаттығулар көркем әдебиетпен таныстыру сабақтарына енгізіледі. Лексика бойынша арнайы жаттығулардың нақты лингвистикалық міндеттері болады; 1)сөздің жалпылау мағынасын түсінуді дамыту; 2) «тұтас және оның бөліктері» қатысын түсінуді дамыту; 3) сөздің дерексіз мағынасын түсінуді дамыту; 4) морфология саласынан тіл құбылыстарын айыра білу қабілетін дамыту; 5) антонимдерді сөздердің мағынасын ұғыну құралы ретінде түсіне білу; 6) стилистикалық сезім қабілеттерін дамыту; 7) сөздердің тасымал мағынасы мен этикалық, ұғымдарды түсіне білу. Арнайы сабақтарда балалардың сөздік қорын байыту әдістері – практикалық әдістер. Лексикалық жаттығуларды жүргізуде дидактикалық ойын да тәсілі, атап айтқанда, «дидактикалық» қуыршақтармен ойын жиі пайдаланылады. Сондай-ақ «Ғажайып дорба» деген атпен белгілі дидактикалық ойын да пайдаланылады. Бірақ әрине, қуыршақтар мен басқа да ойыншықтардың ғана жәрдемімен балалар ана тілінің поэтикалық мағынасын бойына сіңіре алмайды. Балаларды қоршаған орта заттарымен таныстыру керек және нақты затты, іс-әрекетпен белгіні көрсету арқылы сөздің лексикалық мағынасын түсіндірген жөн. Төменде түрлі жастағы балалардың тілін байыту жәрдемдесетін жаттығулардың кейбір түрлеріне сипаттама берілген. Мұнда балалардың осы жұмыс тәсілдеріне шамасы келетін жасы (мысалы, баланың сөйлеу қабілеті тежелген жағдайда) міндетті түрде жалғастырылуы тиіс ( енді жаттығуды баланың жеке өзі атқаруы тиіс). Тәрбиеші балаларға әр түрлі заттардың (үй жиһаздарының, жан-жануарлардың, құстардың, өсімдіктер мен жәндік-тердің аттарын т. б.) суртіи көрсету арқылы «сөз» деген ұғып түсіндіріле бастайды. Мұндай сабақтарда үй жиһаздарының аттары да (сандық, жүк аяқ, кереует, кілем, тұскиіз т.б.) адам аттары да (арыстан, қасқыр, түлкі т.б.), адам аттары да (Марат, Ербол, Динара т.б.) аралас айтылып, таныстырыла береді. Нәтижеде балабақша тәрбиеленушілеріне қойылатын негізгі методикалық талаптардыц бірі - жүйелілік принципі бұзылады. Осының салдарынан оқу жұмысына әлі төселе қоймаған жалпы ой-өрісі мен түсіну деңгейі қалыптаспаған сәбилер үсьшылған материалды қабылдай алмайды. Аталған олқылықты болдырмау үшін сәбилердің сөздік қорын дамытуға арналған сабақтарды жүйелілік принцип негізінде жүргізілетін логикалық жаттығулармен жетілдіру керек болады. Басқаша айтқанда, сөз ұғымын үйрету кез келген заттарды не олардың суреттерін араластыра ретсіз көрсету аркылы емес, ондай таным көзі заттарды белгілі топқа, класқа бөліп, сөздерді топтарымен таныту арқылы, яғни жүйелілік принципімен үйретілетін болса ғана тиімді нәтиже бермек. Балабақшада сөз үйрету тақырыптары мектеп жасына дейінгі балалардын ой-өрісіне сай, олардың өздеріне жете таныс заттар мен құбылыстардың аттарын білдіретін сөздерден таңдалып, сараланып және дербес ерекшеленіп алынған логикалық топтары болуы тиіс. Тіл дамыту үш салаға бөлінеді: 1. Сөздік жұмысы; 2. Сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс; 3. Байланыстыра сөйлеуге үйрету жұмысы. Бұл жұмыстар бір-бірімен байланыстырыла, қатар жүргізіледі. Әсіресе байланыстыра сөйлеуге үйрету жұмысында қалған екеуінде (сөздік және сөз тіркесі мен сөйлем құрау жұмысында) үй ренген білім, икемділік, шеберліктері ұштасады, яғңи ойлау, жүйелеу, текст құрастыру, материал жинау, орфографиялық шеберліктері іске асырылады. Әрбір орындалатын жаңа жаттығу бұрынғы өтілгенмен байланысты бола отырып, сәл ғана болса да бір жаңалық қосуға тиіс. Мұндай байланыс грамматика мен орфография курсында оңай анықталады. Ал тіл дамытуда бұл жұмыс оңайға түспейді. Методиканың нені, қалай үйрету керек деген дәстүрлі сұрағы тіл дамытуда үнемі анық көрінбейді. Сонық салдарынан кейбір жағдайларда тілдік жаттығулар белгілі бір бағыт-бағдарсыз, нақты мақсатсыз жүргізіледі. Ендеше тіл дамыту сабақтарында жүргізілетін әрбір жаттығудың нақты мақсатын анықтап, оны өткендегімен салыстырғанда қандай жаңа шеберлік, машық, білім беретінін анықтау қажет. Мысал үшін бір шығармада балалар сипаттау элементімен таныстырылса, келесіде анағұрлым күрделі суреттеулерді байқауға, ал онан кейінгі шығармада сипаттау элементтерін алдыңғыға қарағанда көбірек қамтитындай болуға тиіс. Жалпы сөйлеу дегеніміздің өзі адамның ойың білгенін, сезімін екінші біреуге жеткізу үшін, яғни қарым-қатынас жасау үшін тіл арқылы байланысу болып табылады. Мысалы әңгімелесу, баяндама жасау, артистердің сахнада сөйлесуі, оқушының класта сұраққа жауап беруі, ғылыми еңбек, телеграмма, хат т.б. жағдайларға қарай сөйлеу түрлі-түрлі формаларда көрініп отырады. (жолдасымен сөйлескеннің өзінде де түрлі формада іске асады: сырласу, ақылдасу, көрген-білгендерін айту, кеңес беру ренішін білдіру т.б.). Ендеше тіл дамытуға басшылық жасауда мұғалімдер сөйлеу түрлерін, оның әрқайсысына тән ерекшеліктерді жақсы білуге тиіс, Балалар өз пікірлерін әуелі ойша жобалайды, сөйлемді ойша құрастырып алады, кейде тіпті өзіне-өзі сыбырлап айтады. Осыдан кейін ғана сыртқы сөйлеуге айналдырады. Ішкі сөйлеу әсіресе жазбаша мазмұндама, шығарма жазу жұмыстарына дайындық кезінде күшейеді: балалар не жөнінде жазу, қандай сөздер қолдану, сөйлемді қалай құрастыру керектігін ойланады. Қейде тіпті текстің бөліктерін де ойша құрастырып алады. Мұндай ойша дайындық балалардың сөйлеу әрекеттері мен шеберліктерін жетілдіре түседі. Егер ішкі сөйлеу адамның өзіне бағытталатын болса, сыртқы сөйлеу біреуге бағытталады. Сыртқы сөйлеуді екінші біреу қабылдайды. Сондықтан да оған қойылатын талап өте жоғары. Диалогтық сөйлеу екі немесе бірнеше адамның арасында болғандықтан түрлі жағдайларға, әркімнің көңіл-күйіне байланысты толымсыз, сұраулы, лепті сөйлемдер, одағай, шылаулар, мақал-мәтелдер көп кездеседі. Осыған орай, тілдің дыбыстық жағын дұрыс игеру, сөйлегенде мінез-құлық мәдениетін жоғары болуы, дұрыс сөйлеуге әдеттену, кішіпейілділік, зейін мен көзқарас мәнері, жаңа жағдайда адамның өзін ұстауы т.б. толып жатқан мәселелер тіл дамыту жұмысында іске асырылады. Мектептерде диалогтың жасанды түрі іске асады. Әдетте тәрбиеші мен баланың арасындағы әңгімелесуді диалог дегенімізбен, мұнда сөйлемдер толық болады. Балабақшада кейбір балалар ұялшақ болады да, тәрбиешінің сұрағына кейде жауап қайтармайды. Мұндай балалармен балабақшаға келген алғашқы күннен бастап дұрыс жұмыс ұйымдастыру керек. Егер тәрбиеші балабқашадан бастап әрбір баланы батыл қатты дауыспен, анық, ашық сөйлетуді үнемі қадағалап, қолға алса, онан әрі сөйлеу әдеттері тиісті дәрежеде қалыптаса бастайды. Әсіресе балабқашада сөздердің анық айтылуына, жаңылтпаштарды көбірек айтқызуға, түрлі тақпақтар оқыту жұмыстарына қатты назар аударылады. Сыртқы сөйлеу екі жақты процесс: оған коммуникативтік актінің ең кемі екеуі қатысады. Сыртқы сөйлеу, сонымен қатар, айту — тыңдау — оқу, жазу болып та бөлінеді. Тыңдау мен оқу, яғни сөйлеуді қабылдаудың түрлері бола тұрып, адам өмірінде айту мен жазудан кем орын алмайды. Айтуда сөйлеп тұрған адамның ойы сөздік қабыққа еніп, акустикалық комплекстердің көмегімен, яғни дыбыстық сөз, сөз тіркестері, сөйлемдердің көмегімен бейнеленеді. Ал тыңдауда бұл процесс керісінше жүреді: тыңдап отырған адамның қабылдаған акустикалық комплекстері өзіне белгілі ережелер арқылы мағынаға, таңбаларға - сөзге айналады да, олар бір-бірімен байланысу арқылы түсініледі. Осындай процестер ойлаудың мазмұнын тіл тақбалары арқылы жазба түрде білдіру барысында да, яғни графикалық таңбаларға айналдыру барысында да жүреді, ал оқуда бұл процесс керісінше орындалады. Мұнда оқуда болсын, жазуда болсын, ауызша айтылған акустикалық жағдай міндетті емес, яғни кейбір сөздер, тіпті сөйлемдердің өзі де қалдырылып кетуі мүмкін: іштен оқығанда сөзді, олардың тұлғалары мен байланыстарын белгілейтін графикалық таңбалар тікелей ішкі сөйлеуге, ойлауға, бейнелер мен схемаларға айналады да, оқып отырған адам текстің мазмұнын ғана ұғынады. Жазуда ойлау, ішкі сөйлеу, бірден, акустикасыз, графикалық таңбалар арқылы іске асады; бұл процесс сананың бақылауымен жүріп отыратындықтан, қиындық, келтіретіндей жағдай болса, ереже арқылы немесе естіртіп сөйлеу арқылы тексерілуі мүмкін. Ұғымды білдіретін сөзді меңгеру ойлауға көмектеседі. Ұғымдық ойлау балабақшада қалыптасады да адамның бүкіл өмір бойына дамиды, жетіледі. Тіл дамытуды ой дамытумен біртұтас нәрсе деп қарау дұрыс болмас еді. Ойлау сөйлеуден әлдеқайда кең, өйткені ол тек тілге ғана сүйенбейді. Ойлау жұмысы байқау, бақылау барысында басқа да әрекеттер үстінде күрделене отырып, сөйлеуді байытады, күрделендіреді. Ойлау жұмысы сөйлеуді көтермелейді. Екіші жағынан, тілдің дамуының өзі ойдың дамуына қолайлы жағдай жасайды. Баланың меңгерген жаңа сөздері шындықтағы мәнді білдіреді. Мұның өзі ойлау мен сөйлеудің байланысын қамтамасыз етеді. Мысалы, бастауыш класс оқушыларына балтатұмсық, тоқылдақ сияқты құс аттары үйретілді делік. Олар бұл кұстарды өмірі көрген жоқ, сондықтан да құстардың ешбір белгілерін білмейді. Дегенмен балалар табиғат туралы, орман немесе құстар жөніндегі әңгімелерінде оларды атайды, жазады, тіпті ешбір қате жібермейді, ұмытпастай етіп, жақсылап жаттап та алады. Бірақ осы сөздер олардың санасына мазмұнсыз қонған, яғни бұл сөздер туралы балаларда қалыптасқан ұғым жоқ, сондықтан ол сөздер дәні жоқ қауыз сияқты, мазмұнсыз, құр қабық дәрежесінде ғана меңгерілген; бұл жерде тіл бар, ой жоқ. жүктеу/скачать 23,03 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|