Графикалык акпаратпен жұмыс жасау технологиясы

■  пайдаланушының графикалық интерфейсі;
■  арнайы  әсерлер  (орысш.  -  
спецэффекты),
  көзбен  шолу 
әсерлері 
(орысш. 
-  
визуальные 
эффекты
, 
VFX), 
цифрлы 
кинематография;
■  цифрлы теледидар, дүниежүзілік тор,  бейнеконференция;
■  цифрлы 
фотография 
жэне 
фотографияларды 
өңдеу 
мүмкіндіктерінің  өсуі;
■  цифрлы суреттер;
■  гылыми жэне іскерлік деректерді гафика түрінде көрсету;
•  компьютерлік  ойьшдар,  виртуалдық  шындық  жүйелері 
(мысалы, ұшақты баскарудың жаттығу құрылғысы);
■  автоматтандырылган жобалау жүйелері;
■  компьютерлік томография;
•  кино жэне теледидар үшін компьютерлік графика;
■  лазер графикасы.
Компьютерлік  графика
  —   бүл  окушылардың  нақтылы  көзбен 
көруін  кажет  ететін  акпараттык  технологиялар  аймагы.  Сондықтан 
компьютерде  компыотерлік  графиканың  әртүрлі  өнімдерін: 
бояулы 
суреттер,  схемалар,  сызбалар,  диаграммалар,  анимациялык,
 және 
үш 
өлшемді графика
 үлгілерін көрсету өте маңызды.
Сонымен 
қатар, 
балалар 
жаксы 
көретін 
компьютер лік 
ойындарында  — 
күрделі  графикалық  интерфейстер
  болатынына 
оқушылардың  назарын  аударган  жөн.  Компьютерде 
үш  өлшемді 
шындық бейнені
 шыгараруга арналган багдарламада, 
математикалық 
есептеупер
  көп  болады. 
Графиканы  багдарламалау
 -  қазіргі  заманғы 
бағдарламалаудың ең күрделі аймагының бірі болып табылады.
Қолданбалы 
графикалық 
пакеттердің
 
болуы,
пайдаланушылардың калың тобына компьютерлік графиканы  қолдану
мүмкіндіктерін кеңейткенін айта кету кажет.
Базалык  курстың  бүл  бөлімінің 
теориялық  мазмүнына
, 
компьютердің жадында бейнені үсыну
 жатады. Бүл сүрақтарды окьггу 
әдістемесі  осы  күралдың  6.4.1-бөлімінде  талкыланды.  Компьютерлік 
графиканың 
аппараттык, 
қүрапдарын
 
оқыту 
6.4.2-бөлімінде
карастырылды.
Қолданбалы  бағдарламалык  кұралдар.  Графикамен  жүмыс 
жасауға 
арналган 
көптеген 
колданбалы 
бағдарламалар 
бар. 
Компьютерлік  графиканың  өр  саласына  арналган  өз  бағдарламасы 
болады. Мысалы, ғылыми деректерді өңдеу үшін Graher багдарламасы 
колданылады;  инженер-конструкторлар  сызбаларды  дайындау  үшін 
AutoCad пакетін пайдаланады, т.с.с.
123

Қандай  болса  да  мамандандырылған  бағыты  жоқ,  «ерікті  сурет 
салуға»  немесе  сканірленген  бейнелерді  редакциялаға  арналған 
қолданбалы  бағдарламаларға  «графикалық  редактор»  деген  атау 
колданылады.  Графикалық акпаратты  ұсынудың  екі  -  растрлык және 
векторлык  принципіне  сәйкес  графикалық  редакторлар  -  
растрлык, 
жэне 
векторлык,
 деп бөлінеді.
Растрлык,  графика
  —  бейнені 
пиксельдердің
  (нүктелердің) 
матрицасы түрінде ұсьшады.
Растрлык,  графикалық  редакторлар
  көбіне  фотосуреттерді
өңдеу,  ретушь  жасау  үшін  фотосуреттерге  ұқсас  иллюстрацияларды
және  графикалық  планшеттің  көмегімен  қолмен  сурет  салуға 
ьщғайлы.
Қарапайым  растрлык  редакторлар  қатарына  PaintBrush  және 
Paint жатады (екіншісі біріншінің даму нәтижесінде пайда болды).
Растрлык  Adobe  Photoshop  редакторын  кәсіби  дизайнерлер 
қолданады.  Оны  көбінесе  сканірленген  бейнелерді  (фотосуреттерді, 
суреттердің  репродукцияларын)  редакциялау,  коллаж,  көркемөнер 
композицияларды жэне т.б. жасау үшін пайдаланылады.
Векторлык, 
графика 
-
 
геометриялық 
қарапайымдарды:
сызықтарды,  көпбұрыштарды,  шеңберлерді  және  эллипстерді,  Безье 
қисықтарын пайдаланады.
Векторлык;  графикалық  редакторлары
  пайдаланушыға  тікелей 
компьютер  экранында  векторлық  бейнелерді  жасауға  және  түзетуге, 
сонымен  катар,  оларды  әртүрлі  векторлык  форматта  (мысалы:  CDR, 
AI, EPS, WMF немесе SVG) сактауға мүмкіндік береді.
Microsoft Windows  операциялық жүйесіне бағыталған  ең белгілі
графикалық  редакторлар:  Corel  Draw,  Adobe  Illustrator,  Macromedia 
Free Hand.
Векторлык  редакторлар 
беттерге 
белгі 
коюды  жасауға, 
типографиялық 
бейнелерді, 
логотиптерді, 
sharp-edged 
artistic 
иллюстацияларьш  (мысалы,  мультипликация, 
clip  art
,  күрделі 
геометриялық 
шаблондар), 
техникалык 
иллюстрациялар, 
диаграммаларды жасауға және блок-схемаларды күруға ыңғайлы.
Компьютерде  кәснтпк  сурет  салу  үшін  де  векторлык  типті
редакторлар  колданылады.  Олардың  ішіндегі  ең  белгілісі  ол
CorelDraw редакторы.  Оның  кәсіптік  мүмкіндіктері  өте мол,  сонымен
катар,  балалардың  көркемөнер  шығармашылығы  үшін  де  қолдануға 
болатын кәсіби редактор.
Оқу  мақсатына  жету  үшін,  информатика  сабақтарьшда  Paint 
сиякты  редакторларды  қолдану  жеткілікті.  Растрлык  редактор 
окушыларға  суреттің  дискретпк  (пиксельдік)  күрылымын  көрнекі
124

көрсетуге,  әрбір  жеке  элементінщ  масштабтын  ұлғайтып,  суретгі 
аныгырақ етіп салуға мүмкіндік береді. 
і
Тагада  бір 
пайдалы  оңыту  элементі  -   түстерді  араластыру 
тәртібін
  көрсету  мүмкіндігі.  Ол  үшін  Paint  редакторының  бас 
мәзірінде  мына  пункттер таңдалады: 
Палитра
  —> 
Изменить  палитру 
—> 
Определить  цвет.
  Шыққан  «
Изменение  палитры
»  терезесі 
түстермен  эксперимент  жасаудың  тамаша  құралы  болып  табылады. 
Пайдаланушы  түстің 
реңін
  (орысш.  -  
оттенки
), 
ңарама-царсылы 
(орысш.  -  
контрастность
),  ашықтығын  (орысш.  -  
яркость) 
өзгертуіне,  пайда  болған  түстің  құрамын  (қызыл-жасыл-көк  -  
ҚЖК, 
орысш. -  
КЗС)
  байкауға болады.  Пайдаланушы  өзінің жасаған  түсін, 
редактордың 
палитра
 тақтасына енгізіп қоюына болады.
Растрлық сурет салу принципі -
 суреттің 
эр жеке пикселін бояу. 
Растрлык  редакторларға  тән  жағдай  -   онда 
ңьілқалам
, 
царындаш
, 
өшіргіиі
  сиякты  қүралдардың  болуы.  Бүл  күралдар  векторлық 
редакторларда 
болмайды. 
Он да 
сурет 
салу 
графикалык 
карапайымдармен (сызыктармен, догалармен, эллипстермен жэне т.б.) 
әртүрлі  эрекеттер  жасау  аркылы  жүзеге  асады.  Суретгің  бүл 
элементгерін  кез  келген  уакытга  өзертуге: 
қысуга,  созуга,  аударуга, 
орнын  ауыстыруга,  жоюга
  болады.  Растрлык  редакторларда  да 
графикалык  карапайымдар  колданылады. 
Әйтсе  де, 
олардың 
колдануы,  кагазда  сурет салган  кезде  сызгышты лекаланы,  циркульді 
т.б.  сызба  қүралдарын  қолданганга  үқсайды.  Ондай  элементті  бір 
салынган  соң  өзгертуге  болмайды,  сондықтан  оны  тек  қана  өшіру 
керек.
Алдындагы 
бөлімдегі 
сиякты, 
графикалык 
редактормен 
таны сты руды 
вирту алды 
орындаушының  әдістемелік  схемасы
бойынша өткізу кажет.
Графикалык  редактордың  ортасы. 
Графикалык  редакторлар
көпшілігінің 
интерфейстері  біркелкі
  үйымдастырылады.  Экранный
сол  жагында  суреттерді  редакциялау  процесінде  қолданылатьш
саймандардың
  кескіндері  бар, 
пиктограммалар
  жиынынан  түратын
саймандар тақтасы
 орналасады.
Экранный төменгі жагында 
палитра тақтасы
 орналасады, одан 
суретші  кажат  түсті  бояды  таңдайды.  Экранный  калган  бөлігі  бос 
жүмыс  өрісі
  болады.  Жүмыс  өрісінің  үстінде  ГР  жүмыс  режімдерін
өзгертуге қажет бүйрықтар мәзірі болады.
Жүмыс  режімдері.
  ГР  режімін  пайдаланушының  жасаитын
әрекеттері  және  оның  осы  режімде  редакторга  беретін  бүйрыктары 
аныктайды.
125

Суретпен  жумыс  жасау  режімі
  (сурет  салу).  Бүл  режімде 
жүмыс  өрісінде  құралдың  бейнесі  тұрады.  Пайдаланушы  суретті 
кескіндейді, 
оны 
редакциялайды, 
оның 
үзінділерімен 
манипуляциялық әрекеттерді орындайды.
Сайманды  таңдау  және  икемдеу  режімі.
  Нұсқаушы-меңзер 
саймандар  тақтасы  (саймандар  мәзірі)  аймағында  болады.  Бүдан 
басқа,  мәзір  көмегімен,  аныкталған 
сызықтың  типіне,  еніне,  бояу 
әшекейіне
 сайманды икемдеуге болады.
Жүмыс  түстерін  таңдау  режімі.
  Меңзер  палитра  тақтасы
аймағында  болады.  Мүнда  суреггің,  фонның  түстерін  қоюга  болады.
Кейбір ГР-лар пайдаланушыға палитраны өзгертуге мүмкіндік береді.
Сыртңы  қүрылгылармен  жүмыс  ж асау  режімі.
  Бүл  режімде
суретті  дискіге  жазу,  дискіден  оқу,  суретті  баспаға  шығару
бүйрықтарын 
орындауға 
болады. 
Кәсіби 
ДК-де 
графикалык
редакторлар  бейнені  қағаздан  енгізу  үшін  сканермен  жұмыс  жасай 
алады.
Графикалык,  редактордың  бүйрықпіар  жүйесі.
  Жоғарыда
аталған 
режімдердің 
әрқайсы сында, 
пайдаланушы 
ГР
бүйрықпіарының  аньщталган  жиынтыгымен
  жүмыс  жасауы  мүмкін.
Олардың  барлығы  графикалық  редактордың  бүйрықтар  жүйесін
қүрайды. 
Әртүрлі  ГР-да,  әртүрлі  компьютерлерде  бүйрыктар 
жүйесінде өзгешеліктер болуы мүмкін.
ГР бүйрықтар жүйесіне мыналар жатады: 
сайманды таңдау бүйрықтары;
сайманды  икемдеу  бұйрықтары  (сызықтың  ені,  әріптердің
шрифті);
•  түстерді таңдау бұйрыкгары;
■  суретті маспггабтау бүйрықтары;
алмасу  буфермен  жұмыс  жасау  бұйрықтары  (кесіп  тастау, 
көшіру, қою);
ерекшеленген 
үзінділермен 
манипуляциялық 
әрекеттер 
жасау бүйрықтары (бұру, созу, айналы аудару);
сыртқы күрылғыларға суретті енгізу/ іпығару бұйрықтары. 
Келтірілген  тізімнен  шығатын  қорытынды  — пайдаланушының 
неше  түрлі  әрекетін: 
сайманды  таңдау,  тусті  таңдау,  сызықліы
жүргізу,  өшіру
  және  т.б.  сәйкес  режімде  орындалатын  бұйрық  деп 
карастыру қажет.
Бүл  бұйрықтар  жиынынан  редактор  ортасында  жүмыс  жасау 
алгоритм дері  пайда  болады.  Анықталған  әрекеттерді  орындау 
ережелерін,  мұғалім  оқушыларға  алгоритм  түрінде  хабарлауына
126

болады. 
Paint 
редакторын 
колдануға 
бағытталған 
осындай 
алгоритмнің мынадай мысалын келтірейік.
Мысал.  Суреттің үзіндісін жаңа орынга ауыстыру алгоритмі.
1. «Произвольное выделение» сайманын таңдау.
2. Үзіндіні ерекшелеу.
2.1. Меңзерді үзіндінің қасына қою.
2.2. Тінтуірдің сол жақ батырмасын басу.
2.3. Ерекшеленетін үзіндіні сызықпен қоршау.
2.4. Тінтуірдің  батырмасын  босату  (үзіндінің  айналасында  тік 
төртбүрышты пунктирлі контур пайда болады.
3.  Үзіндіні жаңа орынға апару.
3.1.Меңзерді 
контурдың 
ішіне 
қойып, 
тінтуірдің 
сол 
батырмасын басу.
3.2.Үзіндіні жаңа орынға сүйреп апару.
3.3.Тінтуірдің батырмасын босату.
Графикалық  редакторда  орындалатын  кейбір  әрекеттерді 
алгоритм  түрінде  сипатгауды,  окушылардың  өздеріне  тапсыру 
оқытудың тиімді әдісі болып табылады.
Деректер.  Компьютермен  өңделетін  акпарат  -  
деректер
  деп 
аталатынын  еске  түсірейік.  Жасалган  сурет 
қорытынды  ақпарат 
болады.  Бірақ,  растрлык  графиканың  үстанымымен  қарастырганда 
сурет -  түрлі-түсті пиксельдердің жинагы. Демек, ГР үшін 
деректер -  
әртүрлі  саймандардың  көмегімен,  палитрадан  таңдалган  және 
графикалық  тордың  элементтері  бойынша  тараған 
тустер
  болып 
табылады. ЭЕМ жадында олар сэйкес екілік кодтармен  үсынылады.
Компьютерде 
практикалық 
жумысты 
уйымдастыру 
усыныстары
Окушылардың  басым  көпшілігі  графикалык  редакторында 
сүйсіне  сурет  салады.  Практикалық  тапсырмалар  орындалғанда 
балалардың  сурет  салу  қабілеттерінің  әртүрлі  болатыны  байкалады. 
Мүгалімнің  мақсаты,  сурет  салу  қүралы  ретінде  графикалык 
редактордың  барлык  мүмкіндіктерін  ашу  болып  табылады.  Paint 
сиякты  редактордың  ондай  мүмкіндіктері  онша  көп  емес,  сондықтан 
бүл такырыпка бөлінген 5-6 сабактың аймагында олардың бәрін өбден 
ашуга болады.
Әдетте 
«
карандаш
» 
немесе 
«кисточка»
 
саймандардын 
көмегімен  қолмен  салынған  суреттің  сапасы  нашар  болатынын 
окушыларга түсіндіру керек. Графикалық қарапайымдарды: түзулерді, 
догаларды,  сопақшаларды  жэне  т.б.  барынша  пайдалану  кажет. 
Қайталанатын  үзінділері  бар  суреттерде  окушылар  көшірме  жасауды 
үйренуге  тиіс.  Растрлык  редакторларда  суреттің  масштабын  үлкейту
127

арқылы 
{«лупа»
  саиманын  паидаланып)  Ьөлшектерді  анығырақ  етіп 
салу, суреттерді өңдеудің өте тиімді тәсілі болып табылады.
6.3.  С анды қ  акпаратты   өңдеу  технологиясы.  Электрондык
кестелер
Қарастырылатын сурақтар:
(ЭК) қолдану аймағы 
(КП) ортасы;
күрылымдык
I  ЭК ұяшыктарындағы деректер, оның типтері, құрылымы;
■  ЭК адрестеу тәсілдері;
■  КП жұмыс режімдері;
■  бұйрықтар жүйесі.
Электондық  кестелерді  (ЭК)  колдану  аймағы.  Тарихи  ЭК 
пайда  болуы  дербес  компьютерлердің  өрістеу  бастамасымен  тура 
кедщ. Apple П тиігп компьютерлері үшін ЭК жұмыс жасауға арналған 
бірінші  багдарлама
  -  
VisiCalc
  деп  аталған 
кестелік  процессор
  1979 
жылы  жасалды.  1982  жылы  IBM PC  үшін  әйгілі  кестелік  процессоры 
Lotus  1-2-3
  пайда  болады.  Lotus  өзінде  ЭК-ң  есептеу  мүмкіндіктерін, 
іскерлік  графиканы  және  реляциялық  ДҚБЖ  кызметтерін  біріктірді. 
Кестелік  процессорлардың  даңқы  тез  өсті.  Осы  сынды  жаңа
бағдарламалык  өнімдер  пайда  бола  бастады:  Multiplan,  Quattro  Pro, 
SuperCalc жэне т.б.
Бүгінгі  таңда  ең  кең  тараган  кестелік  процессорлардың  бірі, 
Microsoft Office пакетіне кіретін 
MS Excel
 болып табылады.
MS  Excel 
(XL)  —  электрондык  процессор,  кесте  түрінде 
ұйымдастырылған  ақпаратты  енгізуге,  өңдеуге,  автоматтандырылып 
санауга  арналган  арнайы  бағдарламалық  жүйе.  Құрылымы  күрделі 
кестелерді 
кұруға, 
әдемілеп 
өңдеуге, 
сонымен 
қатар, 
жеке 
ұяшыктарда,  жолдарда,  баганаларда  жэне  матрицаны  есептеу,  іріктеу
мүмкіндігі  мол.  XL  -   өзінің  есептерін  шығыратын  багдарламалау 
жүйесі.
Электрондык,  кесте  деген  не?
  Бүл 
бүтін  кеьиендік  есептерді 
шешуге мүмкіндік беретін ақпаратгық технологиялардың 
қүралы.
1. 
Есептеулерді орындау.
  Ежелден көптеген есептеулер кестелік 
пішінде  орындалады,  әсіресе  іс-қағаздарын  жүргізу,  толып  жатқан 
есептеу  тізімдемелері  (орысш.  -  
ведомости),
  шығыс  сметалары  жөне 
т.б. 
Бұдан  басқа, 
сандық  әдістермен
  есептелетін  математикалык 
есептердің  бүтін  бір  қатарын  кестелік  пішінде  орындау  ыңғайлы.  ЭК 
ондай  есептеулерді 
автоматтандырудың
  ыңғайлы  күралы  болып 
табылады.  Бүрын, көптеген 
есептеулерді
 ЭЕМ-де шешу үшін тек қана
128

бағдарлама  қүру  қажет  болса,  қазір  оларды  электрондык  кестелерде 
жүзеге асыру мүмкіндігі пайда болды.
2. 
Математикалык, 
модельдеу.
 
ЭК-де 
математикалык 
формулаларды 
пайдалану, 
кейбір 
нақты 
жуйенің 
әртурлі 
параметрлері  арасындагы  өзара  байланыстарын
  ұсынуға  мүмкіндік 
береді. 
Э К   негізгі  қасиеті
  -   формуладағы 
операядалардың
  мәндері 
өзгергенде  оны 
лезде  қайта  есептеу
  мүмкіндігі.  Осы  қасиеттің 
аркасында,  электрондык кесте  сандық  эксперимент: 
параметрлерді 
таңдап  алу,  моделъдену  жуйенің  тәртібін  болжау,  тәуелділіктерді 
саралау
, 
жоспарлау
  және  т.с.с.  үйымдастырудың  ыңғайлы  құралы
болып табылады.
3. 
Электрондык,  кестелерді  деректер  цоры  есебінде  қолдану.
Әрине,  бұл  аймақта  ДҚБЖ  салыстырғанда,  электрондык  кестелердің 
мүмкіндіктері  әлдеқайда  аз.  Алайда,  онда  реляциялық  ДҚБЖ  тән, 
деректермен  кейбір  манипуляциялык  амалдар  жүзеге  асырылған. 
Олар,  белгіленген  шарт  бойынша  акпаратты 
іздеу
  және 
іріктеу
амалдары.
Сабактарда  окушылар 
нақты
  кестелік  процессорды  игеруге 
тиіс. Курстың акпараттык технологияларын қарастыратын алдындағы 
такырыптар  сияқты,  ЭК  окыту  тәртібі,  виртуалды  орындаушының 
әдістемелік  схемасы  бойьшша 
орта,  деректер,  жумыс  режімдері,
буйрықтар жуйесі
 өтуге тиіс.
Кестелік 
процессордың 
ортасы. 
Базалық 
курста 
карастырылатын MS Excel электрондык процессорының 
стандартты 
терезесінің интерфейсі
 мына компоненттерден тұрады1:
Тақырып  жолы
  -   «
Свернуть
»,  «
Развернуть
», 
«Закрыть» 
батырмалары бар терезенің ең жоғарғы жағындағы жол.
Мәзір  жолы.
  Excel-ң  жұмысын  ұйымдастыратын  негізгі 
бұйрыктар  тізімінен  тұрады.  Олардың  әрқайсысы  иерархиялык
бүйрықтар жүйесін күрайды.
Пайдаланушы  экранға  өзіне  кажет  саймандар  тақтасын  кою
мүмкіндігі  бар.  Ол  үшін  — 
Вид
  —
>  Панели  инстументов
  —>  қажет 
саймандар  тактасының  атауының  қасына  0   шертіледі.  Әдетте,
экран да мына саймандар такталары түрады:
Стандартты  саймандар  тақтасы
  —
  жиі  кезігетін  амалдарды
орындауға арналған батырмалар орналаскан.
Форматтау
  (пішімдеу) 
саймандар  тақтасы  —
  ұяшыктардағы 
мәтінді жөне сандарды пішімдеуге арналған батырмалар орналаскан.
1  MS Excel 2003 нүскасы неһзінде карастырылды.
129

Формулалар жолы
 — үш бөлімнен түрады:  сол жағында ағымды 
ұяшықтың  адресі  нұсқалады,  ортасында  0   -   дайындалған  әрекетті 
кайтару (немесе Esc),  жасыл  0  -  енегізу  (немесе  Enter), 
f x
 -  
Вставка
функции
 
қосымшасын 
шақыру 
батырмасы 
орналасады. 
Бұл 
батырмамен 
көптеген 
әртүрлі 
функцияларды 
-  
қаржылық 
(финансовый), 
статистикалың,  математикалық
  және  баскаларды 
шакыруға  болады.  Егер  формула  жолы  тақтада  жоқ  болса,  онда: 
Вид
—> 
Строка формул
 бұйрықтар тізімін орындап коюга болады.
Электрондық 
кестенің 
жумыс 
өрісі
 
жолдардан 
жэне 
баганалалардан түратын матрица түрінде ұсынылады.
Жолдар
  — жогарыдан  томен  карай  1-ден  бастап  нөмірленеді. 
Баганалар
  -   солдан  оңға  карай,  алфавит  ретімен,  латын  әріптерімен 
аталады: А, В ,...  , Z, АА, А В ,..., AZ, BA, В В ,..., IU, IV.
Жолдар  мен 
бағаналардың 
саны
 
электрондық  кестенің 
нусқасына  байланысты,
  мысалы, MS  Excel  2003-ң  эр параты -  65536 
жолдан, 256 бағаннан тұрады.
Жагдай жолы —
 терезенің төменгі жағында орналасқан. Амалды
орындау  барысы  немесе  таңдалған  бұйрық  туралы  акпаратты 
бейнелейді.
Парақтардың жарлықтары -
 Л исті, Л ист2,...
Айналдыру жолақтары
 (скроллингтер) — терезенің төменгі және 
оң жағында орналасады.
ЭК  құры лы м ды қ  объектілері.  Электрондык кесте -  
3 өлшемді
құрылым  болып  табылады.  Оның  негізгі  объектілері: 
үяиіьщ
, 
парак^ 
жумыс  кітабы.
  Мұғалімнің  міндеп  оқушыларды  электрондык 
кестенің осы объектілерімен жұмыс жасауға үйрету, білімдерін бекіту, 
дағдыларьш қалыптастыру болып табылады.
Үяшық  —
  кестенің 
жеке  элементі
,  бағана  мен  жолдың 
киылысында  орналасады.  Әр  ұяшыктың  өз 
адресі
  болады,  ол 
багана 
атауы
  мен 
жол  нөмірі.
  Мысалы:  А1,  В7,  С12,  ВК43,  АВ356  және 
т.с.с.  Ағымды  ұяшыктьщ 
адресі
  (координаталары)  формулалар 
жолының  сол  жағындағы  терезеде  пайда  болып  отырады.  Бір 
ұяшықтан  екінші ұяшыққа  өту үшін 
меңзерді  басқару пернелері
 және 
TAB пернесі қолданылады немесе басқа ұяшықты 
иіертсе
 болтаны.
Үяшықтың  меңзері
  —  маркері  бар 
тік  төртбүрыш  рамка. 
Меңзер тұрган үяшыкты — 
агымды уяшық
 деп атайды.
Үяшықтарга  деректерді  енгізу
  үшін  үяшықты  шертіп,  санды
немесе  мәтінді  теріп,  міндетті  түрде 
Enter-
ді  немесе  көрсеткіш
пернелерінің  біреуін  немесе  формулалар  жолындаты  жасыл  0   (ввод) 
батырмасын басу кажет.
130

Үяіиьщтарды 
пішімдеу.
 
Үяшықтағы 
деректер 
әртүрлі 
пііиімдерге
  өзгертілуі  мүмкін.  Деректердің  көрсетілуіне  тапсырыс 
беруге болады:
1)  санды неше ондық белгіге дейін дөңгелектеуді;
2)  теріс  сандарды  экранда  қалай  бейнелеуді  (мысалы,  оларды 
жазғанда қызыл түсті немесе алдында «-» белгісін қолдану);
3)  ақшалық  шамалар  болғанда  қандай  валютаның  символын 
қолдануды (мысалы, $ немесе тнг.);
4)
  мерзім/уақыт  мәндерімен  жұмыс  жасағанда, 
мерзім/уаңыт- 
тың
  (мысалы, 
денъ/месяц/год
  немесе 
месяц/год)
  бейнелену  типін 
таңдау.
Үяшыкга қажет пішімді қою мысалдарын келтірейік.
1-мысал:  сандык  пішімді  кою  тәртібі: 
керек  уяіиықтарды 
ерекшелеу
  —» 
Формат
  —» 
Ячейки
  —> 
Число
  —> 
Числовой
  —»  керек 
параметрлерді таңдау (теріс сандарды, ондық таңбалар санын,) —> 
ОК.
2-мысал: ұзын мәтінді тар ұяшыкта орналастыру тәртібі: 
қажет 
үяшыща меңзерді  қою
  —» 
Формат
  —» 
Ячейки
  —> 
Выравнивание
  —>  И  
Переносить  по  словам
 (канатша кою) —» 
ОК.
  Осыдан кейін енгізілген 
мәтін ешқашанда ұяшықтың шекарасынан шыкпайды.
Парақ  (Лист)
  -   жұмыс 
кітабының
  немесе 
файлдың  (Книга) 
жеке  қүжаты.  Парақ
  -   деректерді  енгізуге  арналған 
үяшықтардан 
тұратын аймақ.
Пайдаланушыға 
ыңғайлы 
болу 
үшін 
үяшыктар 
тор 
сызықтарымен  бөлінген,  әйтсе  де  баспаға  тор  шықпайды,  сондықтан 
шығару алдында кестені ерекшелеп шекара сызықтарын қою қажет.
Экранда 
бүкіл  электрондык,  кесте  (қүжат)
  көрінбейді,  тек 
оның  азғантай  ғана 
бөлігі
  түрады.  Экран  аркылы,  пайдаланушы 
күжатгы  жылжыта  отырып, толық  карап  шығу мүмкіндігі  бар. Қүжат 
толық  көлемде  жедел  жадыда  сақталып  түрады.  Электрондык  кесте 
сақталып  түрған  жадының  негізгі  бөлімінен  басқа  оның 
қосыміиа
бөлімдері
 де колданылады:
■  кестенің үзінділерінің көшірмелерін сактайтын буфер;
•  аныктамалык  ақпаратты  орналастыруға  арналған  жады
бөлімі.
Пайдаланушы  өз  қажетіне  сәйкес  канша  болсын  жаңа 
парақтарды коса алады, тек жадының көлемі көтерсе болғаны.
Парак  косу
  — 
Вставка  —>  Лист.
  Немесе  ағымды  парактың 
жарлығын  оң батырмамен  шертіп  —» 
Добавить
  —
> Лист
  —> 
ОК.
  Жаңа 
парақ агымды парактың алдына қойылады.
131
і

Ж умыс кітабы  -
 бірнеше 
парақтардан
 тұрады 
(JIucml, Лист2, 
ЛистЗ  ...).
  Бір 
қужатты
  немесе 
файлды  Книга
  деп  атайды.  Неше 
файл кұрамыз десеңізде ол өз еркіңізде.
Әдетте  бір  кітаптағы  парақтар  арасындағы  акпарат  логикалык 
байланыста  болады.  Жұмыс  кітабының 
мысалы
 ретінде бір  ұжымның 
қүжаттар  жиынын  келтіруге  болады  -   бухгалтериялык  формалар, 
налогтар,  кадрлар,  т.б.  Баскаша  айтсақ, 
Ж умыс  кітабын  —
  бұл 
парақтар
 тігілген 
тезтікпе
 (орысш. — 
скоросшиватель
) деуге болады, 
парактарды  қосуға,  жоюга,  орындарын  ауыстыруга,  құжаттарды 
өзгертуге және т.б. әрекеттер жасауға болады.
ЭК  ұяш ы қтары ндағы   деректер.  Кестелік  процессор  үшін 
деректер
  -  
айқындалган  символдық  пішінде
  үсынылган,  кестенің 
үяшыгында  тұрған 
ақпарат.
  Мұнда, 
турақты
  және 
айнымалы 
ұгымы, 
арифметикалық
  жэне 
логикалык,
  өрнектер  ұгымы, 
адрестеу 
ұгымы  қарастырылады.  Электрондык  кестенің  ұяшыгында  формула 
немесе  мәтін  тұруы  мүмкін.  Формуланың  дербес  жагдайы 
сандық 
турақты
 
немесе 
айнымалы
 
болады. 
Жалпылау  жагдайы  -  
арифметикалық
 немесе 
логикалык,
 өрнек.
Деректердің  munmepL
  Кестелік  процессор,  нақты  ұяшыкта
деректің  қандай  типі  сакталып  тұрганын 
«білуге»
  тиіс.  Деректердің
типтері
  кестелік  процессордың  өңдейтін 
объектілері
  болып
табылады.  Электрондык  процессорда  деректер  типтерінің  негізгі 
жиыны мынадай:
-  
сандық
  (ягни  цифрлар,  ондық  бөлгіш,  ,  #, 
%,
  +,  -)  — әртүрлі 
пішімдерде  болуы  мүмкін,  атап  айтқанда: 
денежный
  (акшалык), 
процентный
  (пайыздық), 
финансовый
  (қаржылық), 
экспоненциальный
(экспоненциалдык);
символдық
 (мәтіндік, барлык басқа символдар);
й 
мерзім
 және/немесе 
уақыт;
-   логикалық.
Деректердің  қурылымы
.  Электрондык  кестеде  ұсынылган,
деректердің  минималды  кұрылымдық  элементі  -  
уяшық
.  Негізгі
жұмыс 
ұяшыктармен 
жүргізіледі: 
олар 
толтырылады
, 
редакцияланады
, 
тазаланады.
Ұяшықтардан  тұратын  — 
my mac  деректердің  қурылымы  —
багана
 жэне 
жолдар
 болып бірігеді.  Сондыктан кестелік процессорда
жолдармен 
немесе 
багандармен 
тутастай
 
-  
жою/кірістіру
амалдардын жасауга болады. Мысалы, жаңа баганды кірістіру тәртібі:
кестеде баган крйылатын тустагы баганды ерекшелеу
 —> 
Вставка —> 
Столбцы.
132

Электрондық 
кестелерде 
базалык, 
қурылымдық 
угым 
-  
уяшьщтар диапазоны
 (блок) үғымы.
Үяшықтар  диапазоны
  -  
қос  нуктемен
  бөлініп  жазылады, 
мысалы,  А2:А5  жазылымы  -   А2,  A3,  А4,  А5  үяшыктар  жиынын 
көрсетеді.  Мысалы:  А2:СЗ  жазылымы  -   жоғарғы  сол  жақ  А2 
үяшығынан  бастап  төменгі  оң  жақ  СЗ  үяшығына  дейінгі  үяшықтар 
диапазонын  көрсетеді,  яғни:  А2,  В2,  С2,  A3,  ВЗ,  СЗ  үяшыктарына 
сөйкес.
Сандық  турақтылар  бутін
  және 
нақты
  деп  бөлінеді.  Нақты 
түрактыларды  екі  әдіспен  жазуға  болады: 
тиянаңты  нүктелі
  және 
экспоненциалды (
жылжымалы нуктелі)
 пішінде.
Мысалы,  -6,1514  сандық түрақтысы  нүкте  аркылы  жазылады:  - 
6.1514, әйтсе де Ехсеі-де  үтір аркылы жазыла береді.
Сандық  түрақтыны 
экспоненциалды
  пішіне  жазғанда  алдымен 
мантисса
,  одан  соң  — 
Е латын  әрпі
  (үжен  немесе  кіші  әріп),  одан 
кейін -  
реті
 жазылады.  Мантисса 
бутін  турақты
 немесе 
тиянак,ты 
нуктелі  турақты
  түрінде,  ал  реті  — тек  кана 
екі  орынды  турацты 
түрінде  жазылады.  Экспоненциалды  пішіндегі  сандық  түрақты,  ол 
мантиссаны, 
рет санына тең
 дэрежеге пшғарылган  10-ға көбейту деп 
түсініледі.  Мысалдар:  а)  0,0001  саны  былай  жазылады:  1Е-4  немесе
0.1E-3; б)  1000000 саны:  1Е6 немесе  1Е+6.
Айнымалылар.
  Кестенің 
эр  уяшыгын
  кестелік  процессордың 
жады  уяшыгы
  деп  түсінетін  боламыз.  Әрбір  үяшықтың  — 
баганның 
атауынан
  жэне 
жолдыц  нөмірінен
  қүралған,  өз 
атауы
  (адресі)  бар. 
Эр  үяшыкта  тек  қана 
бір  типті
  деректер  сакталады.  Мүнда 
багдарламалау  тілдеріндегі  айнымалы  үғымымен  тікелей  үксастьпс
байқалады.
Айнымалы  -
  мәнді  жазуга/сактауга  арналган 
аты  аталган 
жадыдагы  орын.
  Айнымалылар 
muni  белгіленген  әртурлі  мәндерді 
кабылдайды.  Эр  айнымалы  символдык  атаумен  (идентификатормен) 
белгіленеді.  Кестенің  үяшьігын  айнымалы  деп  қарастыруга  болады. 
Демек,  А1,  В7,  СЗ,  G10  және  т.с.с.  үяшыктардың  адрестері 
-
айнымалылардың атаулары
 болады.
Өрнектер  (формулалар).
  Электрондык  кестелерде  өрнектердің
екі түрі колданылады: арифметикалык жэне логикалык.
Арифметикалык,  өрнек  —
  математикалык  формула  бойынша
кейбір 
сандык 
мәнді 
есептеу 
әдісін 
белгілейтін 
формула. 
Арифметикалык  өрнектерді  жазудың аныкталган  ережелері  бар. Олар 
багдарламалау тілдерінде колданылатын ережелерге үқсас.
Өрнек  математикалык  амалдардың 
белгілерімен
  косылган, 
сандық 
түрақтылардан, 
айнымалылардан
, 
функциялардан,
133

арифметикалық

жүктеу/скачать 10,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: