Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
Антибӛлшек Аntiparticle Ӛзінің тетелес бӛлшегі – қалыпты бӛлшекке массасы
және тағы
да басқа
ішкі сипаттамалары бойынша ұқсас, тек электр зарядының, магнит моментінің таңбасымен және бірқатар электрлік сипаттамаларымен ерекшеленетін элементар бӛлшек. Кӛптеген элементар бӛлшектер антибӛлшектерге ие. Мысалы, электрон – позитрон, протон – антипротон және т.б.
Бӛлшек пен
антибӛлшек соқтығысқан кезде олардың аннигиляциясы іске асады, яғни олар жойылып кетеді.
Aperture (от лат. Apertura – отверстие). Действующее отверстие оптической (электронной, ионной) системы, определяемое размерами линз, зеркал или диафрагмами. Апертура Aperture (лат. Apertura – тесік). Линзалар, айналар немесе диафрагмалардың мӛлшерімен анықталатын, оптикалық (электронды, ионды) жүйенің жұмыс істейтін саңылауы. апертура угловая / angular aperture — угол между краиными лучами конического пучка вылетающих частиц (угол разлѐта).
ұшып шығушы бӛлшектердің конустық шоғырының шеткі сәулелерінің арасындағы бұрыш (бытырау бұрышы). А́том Atom (от греч. atomos — неделимый). Наименьшая часть химического элемента, являющаяся носителем его свойств. Число электронов в нѐм равно числу протонов. Атомы могут существовать как в свободном состоянии, так и в виде химических соединений — молекул. А́том Atom (гр. atomos — бӛлінбейтін). Химиялық элементтің қасиеттеріне ие ең кіші бӛлшек. Ондағы электрондар саны протондар санына тең. Атомдар еркін күйінде де, сонымен қатар химиялық байланыстар – молекулалар түрінде де ӛмір сүруі мүмкін.
atoms — (1) ионы легких элементов, состоящие, подобно атому водорода, из ядра и одного электрона. К ним относятся Не +
2+ , Be
3+ и т. п., сходные с атомом водорода по
спектральным характеристикам. (2) Нестабильные частицы, называемые новыми атомами. К ним относятся, во-первых, мезоатомы, состоящие из ядра атома водорода (протона) и отрицательно заряженной элементарной частицы. Во-вторых, системы, состоящие из электрона и положительно заряженной элементарной частицы: позитрона, мюона,
мезона сутегі тәріздес атомдар / hydrogen-like atoms — сутегі атомы тәрізді, ядродан және бір электроннан тұратын, жеңіл элементтердің иондары. Оларға сутегі атомына спектрлік сипаттамалары бойынша ұқсас Не + , Li 2+ ,
Be 3+ және т.с.с. жатады. Жаңа атомдар деп аталатын орнықсыз бӛлшектер. Оларға біріншіден, сутегі атомының ядросынан және теріс зарядталған элементар бӛлшектен тұратын мезоатомдар жатады. Екіншіден, электроннан және оң зарядталған элементар бӛлшектер: позитроннан, мюоннан, мезоннан (сәйкес бӛлшектер позитроний, мюоний, пионий, каоний деп аталады) тұратын жүйелер. Мұндай жүйелер кӛрсетілген
19
(соответствующие частицы называются позитроний, мюоний, пионий, каоний). Такие
системы образуются при прохождении пучков указанных элементарных частиц через вещество и могут вступать в химические реакции, аналогичные реакциям атомарного водорода. элементар бӛлшектердің шоғырлары зат арқылы ӛткенде пайда болады және сутегі атомы реакцияларына ұқсас химиялық реакцияға түсе алады. атом возбуждѐнный / excited atom — атом, который имеет большую энергию, чем в основном состоянии.
қарағанда жоғары энергияға ие атом. атом межузельный (точечный дефект внедрения) / interstitial atom (interstitial point defect) — внедренный в кристаллическую решетку избыточный (собственный или примесный) атом. түйінаралық атом (нүктелік ендіру ақауы) / interstitial atom (interstitial point defect) — кристалдық торға енгізілген артық (меншікті немесе қоспалы) атом.
получивший при радиоактивном превращении ядра или в результате рассеяния на нѐм быстрой частицы кинетическую энергию, заметно превышающую энергию теплового движения частиц среды, в которой он находится. берілу атомы / recoil atom — ядроның радиоактивті түрленуінің немесе ядродан жылдам бӛлшектердің шашырауы нәтижесінде ортадағы бӛлшектердің жылулық қозғалысы энергиясынан асатын кинетикалық энергияға ие атом. атом примесный / impurity atom — атом твѐрдого тела, химическая природа которого отлична от химической природы основной массы атомов, образующих это тело.
См. также вес атомный, масса атомная, номер атомный, радиус атомный, спектр атомный, столкновения атомные. қоспалы атом / impurity atom — химиялық табиғаты қатты денені түзетін негізгі атомдардан химиялық табиғаты бойынша ерекшеленетін атом. Сон. қ. қараңыз: атомдық салмақ, атомдық
Atomization Распыление расплавленного металла на мелкие частицы быстро движущейся струей газа, потоком жидкости или другим способом. Атомизация Atomization Балқытылған металды жылдам қозғалатын газ ағынымен, сұйық ағынымен немесе басқа әдістермен ұсақ бӛлшектерге тозаңдату.
Autoadhesion Частичный случай адгезии, проявляющийся при соприкосновении однородных тел, при котором сохраняется граница раздела фаз между телами. См.также адгезия, когезия
Autoadhesion Денелер арасында фазалардың бӛліну
шекарасы сақталатын, біртекті денелердің жанасулары кезінде кӛрініс
табатын адзегияның ӛзіндік жағдайы. Қараңыз сондай-ақ адгезия, когезия
Bunching, charged-particle beam self-focusing Сжатие (уменьшение диаметра) пучка
Bunching, charged-particle beam self-focusing Зарядталған бӛлшектер шоғырының ӛзінің
20
заряженных частиц вблизи катода под действием собственного магнитного поля. магнит ӛрісінің әсерінен катод маңында сығылуы (диаметрінің кішіреюі).
Rotatory dram Специальная опция в радиационной или плазменной установке. С помощью вращающегося барабана можно относительно равномерно обрабатывать в плазме или в потоке ионизирующих излучений сыпучие материалы, мелкие детали и т.д.
Rotatory dram Радиациялық немесе
плазмалық қондырғыдағы арнайы опция. Айналатын барабанның кӛмегімен плазмада немесе иондаушы сәулелер ағынында сусымалы материалдарды, ұсақ бӛліктерді және т.б біртекті ӛңдеуге болады. Бародиффузия. см. ст. диффузия Бародиффузия. диффузия бетін қараңыз Барьер потенциальный Potential barrier. Пространственно ограниченная область высокой потенциальной энергии частицы в силовом поле, по обе стороны которой потенциальная энергия резко падает. В классической механике прохождение частицы через потенциальный барьер возможно, лишь если ее полная (кинетич. + потенц.) энергия превышает высоту потенциального барьера. Потенциалдық барьер Potential barrier. Екі жағынан да потенциалдық энергиясы күрт тӛмендейтін, күштік ӛрісте бӛлшектің жоғары потенциалдық энергиясының кеңістіктік шектелген облысы. Классикалық механикада бӛлшектің потенциалдық барьер арқылы ӛтуі тек егер оның толық энергиясы (кинет+потенц) потенциалдық кедергінің биіктігінен асып түсетін болса ғана мүмкін болады.
потенциальный барьер (см. барьер потенциальный), образующийся в приконтактном слое полупроводника, граничащем с металлом. Исследован В.Шоттки (W.Schottky) в 1939 г. Для его возникновения необходимо, чтобы работы выхода
электронов из
металла и полупроводника были разными. Шоттки барьері / Schottky barrier — жартылай ӛткізгіштің металмен шектесетін түйіскен қабатында пайда болатын
потенциалдық барьер. 1939 ж. В.Шоттки (W.Schottky) зерттеген. Оның пайда болуы үшін, электрондардың металдан және
жартылай ӛткізгіштен шығу жұмысы әр түрлі болу керек. Батарея ядерная Atomic battery, nuclear battery Радиоизотопный источник электрической энергии, в котором энергия радиоактивного распада радионуклидного топлива преобразуется в электрическую. Простейшая ядерная батарея состоит из источника излучения и отделенного от нее диэлектрической пленкой коллектора. При распаде
источник испускает бета- излучение, вследствие чего он заряжается положительно, а коллектор – отрицательно, и между ними возникает разность потенциалов. Ядролық батарея Atomic battery, nuclear battery Радионуклидті отынның
радиобелсенді ыдырау энергиясы электрлікке түрленетін электр энергиясының радиоизотопты кӛзі. Қарапайым ядролық батарея сәулелену кӛзінен және
одан алыстатылған коллектордың диэлектрлік пленкасынан тұрады. Ыдырау кезінде кӛз бета-сәуле шығарады, нәтижесінде ол оң, ал коллектор – теріс зарядталады және олардың арасында потенциалдар айырымы пайда болады.
Radiation safety of population Система защиты настоящего и будущих по- колений людей от вредного для их здоровья воздействия ионизирующего излучения.
Radiation safety of population Қазіргі және болашақ ұрпақты олардың денсаулығына зиян иондаушы сәулеленуден қорғау жүйесі.
21
Becquerel Единица
активности нуклида
в радиоактивном источнике, равная
активности нуклида, при которой за 1 с происходит один распад. Обозначение – Бк. Беккерель Becquerel 1 с ішінде бір ыдырау жүзеге асатын нуклидтің белсенділігіне тең радиобелсенді кӛздегі нуклид
белсенділігінің бірлігі. Белгіленуі – Бк.
Beryllium diffusion treatment, beryllium surface saturation Поверхностное диффузионное насыщение стали или других сплавов бериллием, в результате чего повышается твердость, окалиностойкость и коррозионная стойкость этих материалов. Бериллизация Beryllium diffusion treatment, beryllium surface saturation Болаттың немесе басқа балқымалардың бериллимен беттік диффузиялық қанығуы, нәтижесінде бұл материалдардың окалин тұрақтылығы және
корризиялық тұрақтылығы, қаттылығы жоғарылайды. Бета-излучение Beta radiation, beta emission Поток бета-частиц, испускаемых атомными ядрами при бета-распаде. Бета-сәуле Beta radiation, beta emission Бета-ыдырау кезінде атом ядросы шығаратын бета-бӛлшектер ағыны. Бета-распад Beta decay, beta disintegration Самопроизвольные превращения нейтрона в протон, и протона в нейтрон внутри атомного ядра, а также превращение свободного нейтрона в протон, сопровождающиеся испусканием электрона или
позитрона и нейтрино или антинейтрино. Бета-ыдырау Beta decay, beta disintegration Атом ядросында нейтронның протонға, протонның нейтронға ӛздігінен түрленуі, сондай-ақ еркін нейтронның протонға, электрон немесе позитрон және нейтрино немесе антинейтрино бӛліп шығара отырып түрленуі. двойной бета-распад / double beta decay — испускание двух электронов или двух позитронов ядром в одном акте с превращением этого ядра в его изобар, отличающийся от исходного состояния на две единицы по атомному номеру. қос бета-ыдырау / double beta decay — ядроның бір актіде екі электронды немесе екі позитронды шығара отырып, осы ядроның бастапқы күйінен атомдық саны бойынша екі бірлікке ерекшеленетін изобарасына айналуы. Бетатрон Betatron Циклический индукционный ускоритель, в котором электроны ускоряются вихревым электрическим полем,
создаваемым переменным магнитным полем. Бетатрон Betatron Электрондар айнымалы магнит ӛрісі жасаған құйынды электр ӛрісімен үдетілетін циклді индукциялық үдеткіш.
Beta particles, beta(-decay) electrons Электроны и позитроны, испускаемые при бета-распаде ядра. Бета-бӛлшек Beta particles, beta(-decay) electrons Бета-ыдырау кезінде атом ядросы шығаратын электрон немесе позитрон. Битумирование радиоактивных отходов Radioactive waste bituminization Отверждение жидких концентрированных или сухих радиоактивных отходов путем смешения их с расплавленным битумом и термического обезвоживания полученной смеси.
Radioactive waste bituminization Сұйық концентрленген немесе құрғақ
радиобелсенді қалдықтарды балқытылған битум және алынған қоспаны термиялық құрғату арқылы қатайту.
Biexciton Биэкситон Biexciton 22
Квазичастица в виде связанного состояния двух экситонов (второе название – экситонная молекула). В отличие от молекулы водорода, энергия диссоциации биэкситона значительно меньше, чем его энрегия связи (эффективные массы электронов и дырок в полупроводниках имеют один порядок). Образование биэкситона проявляется в оптических спектрах поглощения в виде дискретных полос, сходящихся в коротковолновую сторону по
водородопроводному закону. Из такого строения спектров следует, что возможно образование не только основного, но и возбужденных состояний. Стабильность биэкситона должна зависеть от энергии связи
самого экситона, отношения эффективных масс электронов и дырок и их анизотропии. Энергия
образования биэкситона меньше удвоенной энергии экситона на величину энергии связи биэкситона. Екі
экситондардың байланысқан күйі түріндегі квазибӛлшек (екінші атауы – экситонды молекула). Сутегі молекуласымен салыстырғанда, биэкситон диссоциациясының
энергиясы оның байланыс энергиясына қарағанда айтарлықтай кем (жартылай ӛткізгіштіктерде кемтіктер мен электрондардың эффективті массаларының реті бірдей). Биэкситонның оптикалық жұтылу
спектрлерінде пайда болуы сутегілік с заң бойынша қысқатолқынды жаққа ӛзгеретін дискретті жолақтар түріндегі байқалады. Спектрлердің мұндай құрылысынан негізгі күйдің ғана
емес, сонымен
қатар қоздырылған күйлердің де пайда болуы да мүмкін екендігін байқаймыз. Биэкситон тұрақтылығы экситонның байланыс энергиясына, кемтіктер мен электрондардың эффективті массаларының қатынасы мен олардың анизотропиясына тәуелді болуы керек. Бланкет Blanket (от англ. Blanket – одеяло, покров). Часть ядерного реактора, содержащая воспроизводящий материал и предназначенная для получения в ней вторичного ядерного топлива. Зона
воспроизводства. Бланкет Blanket (ағыл. Blanket – тӛсеніш). Материалды қайта ӛндіруші және онда екінші
ретті ядролық
отынды алуға
негізделген ядролық реактордың бӛлігі. Қайта ӛндіру аймағы. Блистеры Blister (от англ. Blister – пузырь, волдырь). Куполообразные вздутия, наблюдаемые в приповерхностном слое твѐрдых тел при имплантации в них больших доз ионов слаборастворимых газов. Блистерлер Blister (ағыл. Blister – кӛпіршік). Қатты дененің беткі қабатынан әлсіз еритін газ
иондарының кӛп
дозасын имплантациялағанда байқалатын күмбез
тәрізді ісіну. блистеринг / blistering — явление
образования блистеров. блистеринг/ blistering — блистерлердің түзілу құбылысы. блистеры водородные / hydrogen blistering — вздутия на металлической поверхности или под нею из-за чрезмерного внутреннего водородного давления. Водород может попадать в металл во время чистки, металлизации, облучения или коррозии. сутекті блистерлер / hydrogen blistering — металдың бетінде немесе оның астындағы сутектік қысымның аса жоғары болуының нәтижесінде туындайтын ісінулер. Сутегі металға оны тазарту кезінде, металдауда, сәулелендіргенде немесе каррозияда енуі мүмкін.
Области
монокристалла, которые
по сравнению друг с другом имеют несколько различную ориентацию кристаллической решетки. Кристалдық блоктар Crystal blocks Бір-бірімен салыстырғанда кристал тор бағдарлары әр түрлі болып келетін монокристалл облыстары. |