ЗАТ ЕСІМНІҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ МАҒЫНАЛАРЫ

Сөзжасамның  шешілмей  жүрген  мəселелерінің  бірсыпырасы  зат  есім  сөзжасамына  да 

қатысты. Əсіресе, сөзжасамдық мағынамен байланысты пікір алалықтар зат есімнің сөзжа-

самдық мағынасы мəселесінде ерекше байқалады. 

Ал,  сөзжасамның  барлық  сөз  табының  сөзжасамына  қатысты  жалпы  теориялық  мəсе-

лелерін  зерттеу  1989  жылы  «Қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасам  жүйесі»  атты  монографиядан 

басталды. Ол монографияда көтерілген жалпы теориялық мəселелердің бірлі-жарымы бол-

маса, көбі арнайы зерттелген жоқ, əлі өзінің зерттелуін күтуде. Сөзжасам мəселесіндегі ала-

лықтың көбі сөзжасамның көп мəселелерінің əлі арнайы зерттелмегеніне байланысты. 

Сондай мəселелердің бірі – сөзжасамдық мағына мəселесі. 1989 жылға дейін сөзжасам-

дық мағына арнайы сөз болған емес дедік. 1989 жылы шыққан монографияда сөзжасамдық 

мағына  бірінші  рет  көтеріліп,  сөзжасамдық  мағына  туралы  қысқа  мəлімет  берілген.  Мұн-

да өте маңызды мəселелер сөз етілген. Əдетте, сөзжасамдық жұрнақтар лексикалық мағына 

жасайды деген жалпы пікір барлық еңбектерде дерлік қайталанып отырады. Бұл соңғы ең-

бектерден де орын алады.С. Исаев соңғы еңбектерінің бірінде: «... бірінші дəрежедегі тіл-

дік құбылыс – белгілі тəсілдер арқылы жаңа лексикалық мағыналы сөздің тууы» - деді [1]. 

Жоғарыда көрсетілген 1989 жылғы монографияда сөзжасамдағы жаңа лексикалық мағына-

ның, яғни сөзжасамдық мағынаның əртүрлі болатыны дəлелденген. Оны мына үзінділерден 

байқауға болады: 

1.  «Сөзжасамдық мағынаның өзіндік ерекшеліктері бар»

2.  «... етей, дөңки, кемі, байы, күрек, бөлме, етікші, сыншы, қойшы сияқты туындылар-

дың мағынасында болған өзгеріс өте күшті, түп негіздегі мағынаның негізінде басқа лекси-

калық мағына жасалған».

3.  «Ал, сұра-сұрау, тара-тарау, жүр-жүріс, жел-желі сияқты түп негіз бен туынды-

ларды салыстыру олардың лексикалық мағынасында айырманың аздығын аңғартады».

4.  «Бұл  айтылғандардан  сөзжасамдық  мағына  атауының  бəрі  туынды  мағына  болға-

нымен, сөздердің қандай тəсілмен жасалғанына қарай, əр туынды сөздің сөзжасамдық мағы-

насында ерекшелік бар» [2].

Бұл монографияның «Сөзжасамның жалпы мəселелері» бөлімін Н.Оралбаева жазған бо-

латын.

гіне байланысты мəселелердің шешімін табу жаңадан көтеріліп отырған тың мəселелердің 

арнайы зерттелуін қажет етеді. 

«Қазақ  тілінің  сөзжасамы»  атты  оқулықта  ғалым  сөзжасамдық  мағынаның  төрт  түрін 

көрсеткен: 1) өзгерген туынды мағына, 2) түрленген туынды мағына, 3) көшірілген туынды 

мағына, 4) теңбе-тең туынды мағына.

Автор өзгерген туынды мағынаға «Негіз сөздің мағынасының негізінде басқа мағынаның 

жасалуын  негізден  өзгерген  мағына  деп  атайды»  деген  анықтама  берген  [3].  Оған  жасар, 

Ал түрленген туынды мағынаға: «Сөзжасамда туынды мағына негіз сөздің мағынасын өз-

гертпей, оған үстеме мағынаның қосылуы мағынаның түрленуіне жатады. Мысалы, дөнен-дө-

нежін, бала-балапан, көл-көлшік, əке-əкетай т.б. Бұларда негіз сөздің лексикалық мағынасы 

туынды сөзде толық сақталған, бірақ оның үстіне туынды сөздерде түрлі мағына қосылған». 

Оқулықта  көшірілген  туынды  мағынаға  мынадай  сипаттама  берілген:  «Негіз  сөз  бен 

туынды  сөздің  арасындағы  қатысты  үшінші  түрінде  туынды  сөздің  мағынасы  негіз  сөздің 

мағынасын басқа сөз табына көшіру арқылы жасалады. Мысалы, қатырма (етістік) - қаты-