Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ББК 84 Қаз 7-5 С 12 4702250202___
|
ББК 84 Қаз 7-5 С 12 Пікір жазған: филология ғ.к.доцент А.Мауленов С 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет. Туынды қазіргі таңда қазақ әдебиетіне аударма саласында елеулі үлес қосып жүрген – Әбіл-Серік.Әбілқасымұлы Әліәкбардың бұл тәржімасы көптің қызығушылығын тудырып, болашақ зерттеушілерге әдебиет теориясын заман талабына сай зерделеуге үлгі болады деп есептейміз. ББК 84 Қаз 7-5 С 12 4702250202___ 00(05)-06 ISBN 9965-454-50-7 ©В.Хализев 2012 МАЗМҰНЫ
І тарау. Өнердің мәні туралы..................................................................................................11 1. Эстетика философиялық санаттама (категория). Өнер эстетикалық құндылықты түзуші............................................................................................................................................11 §1. Эстетиканың терминдік мәні............................................................................................12 §2. Әдемілік..............................................................................................................................12 §3. Асқақтық. Дионистік.........................................................................................................13 §4.Эстеткалық және әлем келбеті...........................................................................................15 §5. Эстетикалық сезім..............................................................................................................17 §6. Эстетиканың адам мен қоғам өміріндегі орны мен рөлі...............................................19 §7. Аксиологиядағы эстетикалық. Эстетикалық пен эстетизм...........................................20 §8. Эстетикалық пен көркемдік..............................................................................................23 2. Өнердің танымдық қызметі (мәселенің тарихы)..............................................................24 §1. Еліктеу теориясы.......... .....................................................................................................25 §2. Символдау теориясы..........................................................................................................25 §3. Типтік пен характерлік......................................................................................................26 §4.Тұлғалық бастау көз көркем игердің объектісі................................................................28 3. Өнердің тақырыптамасы.....................................................................................................31 §1. "Тақырып" терминінің мәні..............................................................................................31 §2. Мәңгілік тақырып..............................................................................................................32 §3.Тақырыптаманың мәдени-тарихи аясы (аспектісі).........................................................33 §4. Өнер дегеніміз – автордың өзін-өзі тануы.......................................................................35 §5. Көркем тақырыптама дегеніміз – тұтастық.....................................................................37 4. Автор және оның туындыда бой көрсетуі.........................................................................39 §1. "Автор" терминінің мәні. Авторлықтың тарихи тағдыры.............................................39 §2. Өнердің идеялық-мағыналық қыры.................................................................................41 §3. Әдебиеттегі ойға алушылық.............................................................................................42 §4. Автордың шығармашылық қуатының айшықталуы.Шабыт.........................................44 §5. Өнер мен ойын...................................................................................................................45 §6. Туындыдағы авторлық тұлғаттық (субъективтік) және автордың ақиқат тұлғасы.....46 §7.Автор өлімі ұстанымы (концепциясы)..............................................................................48 5. Авторлық эмоционалдылықтың типтері...........................................................................49 §1. Қаһармандық......................................................................................................................49 §2. Әлемді жылы қабылдау және жүрек тәлкегі..................................................................51 §3. Идиллиялық, сентименталдылық, романтикалық..........................................................51 §4. Трагедиялық.......................................................................................................................53 §5. Күлкі, комедиялық, ирония...............................................................................................53 6. Өнердің мақсаты..................................................................................................................55 §1.Көркемдік құндылық. Катарсис........................................................................................55 §2. Мәдениет конмәтініндегі өнер.........................................................................................57 §3. Өнер төңірегінде және оның ХХ ғасырдағы орны жөніндегі пікірталас. Өнердегі дағдарыс концепциясы................................................................................................................59 ІІ тарау. Әдебиет – өнер түрі..................................................................................................62 1. Өнердің түрге бөлінуі. Бейнелеу және экспрессивтік өнер.............................................62 2. Көркем образ. Образ және таңба........................................................................................63 3. Көркем қиял. Шарттылық пен өмірге сәйкестік...............................................................63 4. Әдебиеттегі бейзаттық образдар. Сөздік әлпет (пластика)..............................................65 5. Әдебиет – сөз өнері. Тіл – бейнелеу құралы.....................................................................67 6. Әдебиет және синтетикалық өнер......................................................................................69 7. Өнер түрлері арасындағы көркем сөздің алатын орны. Әдебиет және бұқаралық қарым-қатынас құралдары..........................................................................................................69 8.Мифология және әдебиет.....................................................................................................71 §1. Миф: сөздің мәні................................................................................................................71 §2. Аксиология аспектісіндегі миф........................................................................................72 §3. Ежелгі тарихи мифтер мен әдебиет..................................................................................73 §4.Жаңа уақыттағы мифология мен әдебиет.........................................................................74 ІІІ тарау. Әдебиеттің атқаратын қызметтері.........................................................................78 1. Герменевтика........................................................................................................................76 §1. Ұғыным. Интерпретация. Мағына...................................................................................76 §2. Сұхбаттылық герменевтиканың ұғымы...........................................................................78 §3. Дәстүрлі емес герменевтика..............................................................................................79 2. Әдебиетті қабылдау. Оқырман...........................................................................................80 §1. Оқырман мен автор............................................................................................................80 §2. Оқырман және оның туындыда бой көрсетуі. Рецептивтік эстетика...........................82 §3.Шынайы оқырман. Әдебиетті тарихи-функционалдық тұрғыдан зерделу...................82 §4.Әдеби сын............................................................................................................................84 §5. Бұқаралық көпшілік оқырман...........................................................................................85 3. Әдеби иерархия және абырой (репутация).......................................................................86 §1. "Асқақ әдебиет". Әдеби классика.....................................................................................86 §2.Бұқаралық-көпшілік әдебиет.............................................................................................89 §3. Беллетристика.....................................................................................................................92 §4. Әдеби абыройдың толқуы. Белгісіз және ұмыт болған авторлар мен туындылар......95 §5. Өнер мен әдебиеттегі элитарлық және антиэлитарлық концепциялар........................97 IV тарау. Әдеби туынды........................................................................................................101 1. Теориялық поэтиканың негізгі түсініктері мен терминдері..........................................101 §1. Поэтика: терминдік мәні...................................................................................................99 §2. Туынды. Цикл. Фрагмент................................................................................................100 §3. Әдеби туындының құрамы.Оның пішіні мен мазмұны...............................................102 2. Туынды әлемі.....................................................................................................................107 §1. Терминнің мәні.................................................................................................................107 §2. Персонаж және оның құндылық бағдары......................................................................109 §3. Персонаж бен жазушы (қаһарман мен автор)...............................................................115 §4. Персонаждың санасы және өзіндік сана. Психологизм...............................................117 §5. Портрет.............................................................................................................................123 §6. Мінез-құлықты таныту формасы...................................................................................126 §7. Сөз саптаушы жан. Диалог пен монолог.......................................................................132 §8. Зат......................................................................................................................................136 §9.Табиғат. Пейзаж............................................................................................................... 140 §10. Уақыт пен кеңістік.........................................................................................................143 §11. Сюжет..............................................................................................................................145 3.Көркем сөз (стилистика).....................................................................................................153 §1. Көркем сөз және оның басқа тілдік қарым-қатнас формаларымен байланысы........153 §2. Көркем сөздің құрамы.....................................................................................................155 §3. Әдебиет және және сөздің есту арқылы қабылдануы..................................................156 §4. Көркем сөздің өзіндік ерекшелігі...................................................................................158 §5. Поэзия мен проза..............................................................................................................159 4. Мәтін...................................................................................................................................160 §1.Мәтін – филологиялық ұғым..........................................................................................161 §2. Мәтін – семиотика мен мәдениеттанудың ұғымы........................................................162 §3. Мәтін – кейіг(пост)модернистік концепцияларда........................................................165 5. Авторлық емес сөз. Әдебиеттегі әдебиет........................................................................166 §1. Түрлі сөз және бөгде сөз.................................................................................................166 §2. Стильдендіру. Пародия. Баян (сказ)...............................................................................167 §3. Реминисценция.................................................................................................................169 §4. Интермәтінділік(интертекстуалдық).............................................................................173 §5.Бейавторлық және авторлық сөз......................................................................................174 6. Композиция........................................................................................................................175 §1. Терминдік мәнісі..............................................................................................................175 §2. Қайталау мен вариациялар..............................................................................................176 §3.Мотив.................................................................................................................................178 §4.Ежегейлей (детальдандыра) бейнелеу және жиынтықтай таңбалау. Ой таса (умолчания)................................................................................................................................180 §5.Тұлғаттық ұйымдастыру; "көзқарас"..............................................................................182 §6. Салыстыру мен қарсы қою..............................................................................................183 §7. Түзін (монтаж)..................................................................................................................185 §8. Мәтінді уақытша түзушілік.............................................................................................187 §9. Композицияның мазмұндылығы....................................................................................189 7. Әдеби туындыны қарастыру қағидаттары (принциптері).............................................190 §1.Сипаттау мен талдау (анализ)..........................................................................................191 §2. Әдебиеттанушылық интерпретациясы..........................................................................192 §3. Конмәтіндік(контекстуалды) зерделеу..........................................................................194 V тарау. Әдебиет тектері мен жанрлары ............................................................................197 1.Әдебиет тектері ..................................................................................................................197 §1. Әдебиетті тектерге бөлу..................................................................................................197 §2. Әдебиет тектерінің шығу төркіні...................................................................................199 §3.Эпос....................................................................................................................................200 §4.Драма..................................................................................................................................203 §5. Лирика...............................................................................................................................207 §6. Текаралық және тектен тыс формалар..........................................................................212 2. Жанрлар..............................................................................................................................214 §1. "Жанр" туралы ұғымдар..................................................................................................214 §2.Жанрларға қолданылатын "мазмұндық форма" ұғымы ...............................................215 §3. Романның: жанрлық мәнісі.............................................................................................217 §4. Жанрлық құрылымдар мен канондар.............................................................................223 §5. Жанрлық жүйелер. Жанрлардың канондануы..............................................................226 §6. Жанрлық текетірестер (конфронтация) мен дәстүрлер..............................................227 §7. Әдеби жанрлардың көркемдік болмыстан тысқарлықпен қатысы............................229 VI тарау. Әдеби дамудың заңдылықтары............................................................................231 1.Әдеби шығармашылықтың түп төркіні (генезисі)...........................................................231 §1. Терминнің мәні.................................................................................................................231 §2. Әдеби шығармашылықтың түп төркінін зерттеудің тарихы.......................................232 §3. Мәдени дәстүр оның әдебиет үшін маңыздылығы.......................................................235 2. Әдеби үдеріс (процесс)......................................................................................................238 §1. Әлем әдебиеті құрамындағы қозғалыс пен тұрақтылық..............................................238 §2. Әдеби дамудағы кезеңділік.............................................................................................239 §3. XIX - XX ғғ. (көркемдік жүйелеріндегі) әдеби ортақтастық.......................................241 §4. Әдебиеттік аймақтық және ұлттық өзіндік ерекшелігі...............................................244 §5. Халықаралық әдеби байланыс........................................................................................244 §6. Әдеби үдерістің негізгі ұғымдары мен терминдері......................................................246 КІРІСПЕ Көркем әдебиет (әдебиеттану) туралы ғылым көп қырлы[1]. Оның құрамында екі ұшты ұғынылатын ғылыми пәндер ұшырасады. Олардың біріншісі дәнекерші деп аталып, В. В. Прозоровтың пікірі бойынша, «әдебиет ғылымының салаларының негізін түзуші және байланысын қамтамасыз етуші тіректері ретінде танылады» [2]. Осы пәндер бір мезетте әрі көмекші, әрі «тірек», іргелілік болып табылып, әдебиеттануға фактографиялық*, эмпирикалық* сенімділік береді. Әдебиеттанушылық аясындағы ғұмырнама*, деректану (оның ішінде мұрағаттану), мәтінтаным* (кей жағдайда палеография* пәніне иек сүйейді) тап осындай пәндер болып келеді[3]. Өзіне лайық білімі мен тәжірибелік дағдысы бар, өз кәсібінің ұңғыл-шұңғылына дейін меңгерген, өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын қандай да бір әдебиеттанушыны көз алдымызға осы қасиеттерінсіз елестете алмаймыз. Екінші пәндер «әдебиеттанудың басты салалары» (Ю.В.Манн) деп аталып, «қондырмалық» (В.В. Прозоров) ретінде сипатталады. Бұл ең алдымен тарихи-әдеби фактілер мен олардың арасындағы байланыстарды нақты зерттеу шеңберін, яғни әдебиет туралы ғылымның негізін құраушы әдебиет тарихын ауқымды қамтиды. Бұл – сонымен бірге біздің кітабымыздың өзегі: әдебиет теориясы немесе теориялық әдебиеттану. Аталған пән әдеби өмірдің жалпы заңдылықтарымен, бірінші кезекте – жазушылар шығармашылығымен айналысады. Әдебиет теориясы әдебиет тарихында жасалғандарды жинақтауға жегіліп, сонымен бір мезгілде оларға нақты әдебиеттанушылық зерттеу жасауға түрткі болатын бағыт ұстанып, оған танымдық басымдылық бағдарын береді. Ол әдебиет тарихына қатысты көмекші пән болып табылады. Сонымен қатар әдебиет теориясы өз алдына дербес және өзіндік бәшерилік* мәнділікке ие болып келеді. Оны толық құқылы іргелі ғылыми пәндер санатына қосуға болады. Әдебиет теориясының аясы – көркем әдебиеттің мәнісін жарыққа шығаратын біршама кең ауқымдылыққа ие болып, белгілі бір шамада адамның шынайы болмысын тұтастық ретінде өзінше түсіндіреді. Осы жағынан теориялық әдебиеттану өнер теорияларымен және тарихи үдеріспен, философияның пәндері ретінде эстетикамен, мәдениеттанумен, герменевтикамен, семиотикамен кіндіктес (әрі тұрақты байланыста) болып тұрады. Әдебиет теориясы өз кезегінде күрделі және түрлі салалар мен бөлімдерге ие болып келеді. Оның орталық буыны – жалпы поэтика болып табылады, бұл буын сондай-ақ теориялық поэтика деп те аталады. Ол – әдеби туынды, оның құрамы, құрылымы, функциясы, сонымен бірге әдебиеттің тегі мен жанрлары туралы ілім. Теориялық әдебиеттану өз бойына жалпы поэтикамен бірге өнер түрі ретіндегі әдебиеттің мәнісі туралы ілім мен оның тарихтағы орны алуы (әдеби үдеріс теориясы) мен қозғалысының заңдылықтарын да сыйғызады. Әдебиет теориясы пікірталас пен даулы сәттерге толы. Көптеген пікірлер мен тұжырымдамалар өзара алшақтанып тұрады, кейде тіпті бір-біріне мүлдем сәйкеспейді. Ғалымдардың пікірлерінің, ұстанымдарының, көзқарастарының әркелкі болуы заңдылық, әдеби шығармашылықты ұғыну көп жағдайда ол пайда болған, бастау алған мәдени-тарихи жағдайға байланысты, сонымен бірге, әлбетте, сан алуан болып келетін әдебиеттанушылардың дүниетанымдық бағдар ұстауынан деп санауға болады. Заманалық поляк ғалымының сөзі бойынша, кез келген теорияны: «аталған дәуірдің көркемдік санасының жағдайы жөнінде куәлік беретін құжат деп қарастыруға тиіспіз». Осы арадан шығарып мынандай қатаң түйіндеу жасауға болады, барша кезеңге арналған біртұтас, әмбебап әдебиет теориясының болуы мүмкін емес: «бұрынғы теориядағы түйіндеулер, өте жаңа теориялық байыптаулардың құрамына енбейді, бұрынғы не терістеледі, не тіптен қаперге алынбайды. Ал одан бірдеңке алына қалса, жаңаша тұрғыдан түрлендіріліп ұғындырылады»[4]. Оның үстіне көптеген теориялар аймақтық көркемдік тәжірибеге бағдар ұстанып, белгілі бір әдеби мектептің (бағыттың) бағдарламаға негізделген тәжірибесін танытып, әлдебір шығармашылық жаңашылдықты қорғап, манифестентіп (көрініс бергізіп), өзінің алдындағы айтылғандармен дау-дамайға түсуге қашанда дайын тұрады. Формалдық мектеп өзінің алғашқы дамуы кезінде футуризммен, 30-50 жылдардағы кейбір еңбектері соцреализммен, француз структуализмі (кейбірде кейіг структуализм*) қазір өте беделді эссеистік делінетін кейігмодернизмнің «жаңа романымен», осындай байланыста болды. Осы тақылеттес әдебиеттану тұжырымдамалары бағыттанушы сипатқа ие болып келеді. Олар әдетте, біртектес* болып келіп: әдеби шығармашылықтың тек әлдебір қырына ғана баса назар аударады. Бұл даусыз құндылыққа (белгілі бір әдеби аяны терең қарастыру, жинақтау мен түйіндеулердің айқындығына) себепші болады, кейбірде біржақтылықтың орын алушылығына: догмалық тар байыптамаға, сонымен бірге сөз өнерінің сан алуандығы мен «көп түстілігін» қаперге алмауға бастап алып келетін қатаң кестелеушілікке бейімділікке ұшырайды. Біртекті теориялар (біз жоғарыда ауызға алғандармен бірге) психоталдамалық әдіс* Фрейдке сүйенеді, марксистік әлеуметтану, структуализм, өнердің мәнінің мифтіпоэтикалық тұжырымдамасы К. Г. Юнгқа иек артады. Біз санамалаған ғылыми мектептердің әрқайсы өздерінің өзгелерден өзгешеленетін әдістеріне сүйеніп, оның жақтаушылары көбіне өздерінікін бірден бір жемісті де, дұрысты деп ойлайды. Әдебиет теориясы, біздің көзқарасымызша, бүгінде өте өзекті болып табылатын монистік қатаңдықты керек етпейтін «бағыттаушы»* дәстүрге ие. Отандық ғалымда ол А.Н. Веселовскийдің еңбектерімен жарқырай танылды. Ғалым барша догматизмді теріске шығарып, табанды түрде қандай да бір ғылыми әдісті бірден-бір қолдау табушы, әрі дұрысты деп жариялаудан бас тартты. Ол әрқайсының қолдану шегі турасында сөз етті. Тұрмыстық қалыптағы халық әні сюжетінің шығу тегінің байланысына назар аударған өзі тұстас бір ғалымының еңбегіне сипаттама бере келе, Веселовский: «Әдіс жаңа емес, бірақ оның бірден-бір әдіс еместігін есінде тұта отырып, ыңғайын табатын жан ғана қолдануға тиіс, қай кезде тұрмыстық өлшеуіш өз мүмкіндігін жойғанда, басқасының жалына жабыс» [5],-дегенді ауызға алады. Веселовскийдің догмалық емес, айқын теория-әдістемелік ойлауы әлі күнге дейін құнды әрі мәнді болып келіп, кез келген «бірден-бір құтқарушы»* тұжырымдамалар мен ғалымдардың ақиқатқа толық үстемдік ету, әдістемелік кестелілік, априоризмдік күпірлігіне қарсы тұрады. Осындай ешкімге ештеңені таңбайтын, өте сақ ауандағы Веселовскийдің жұмыстары, біздің ойымызша, теориялық әдебиеттану үшін қолдануда тиімді. Ғалым қатаң декларация мен қызба тезистерді көкке көтеруді жаны сүймеді. Оның жинақтаушы ойының басты берілуі – жорамалдап сөз қозғау мен сауал түріндегі ой толғау болып табылады. Мысалы: «Халық наным-сенімдерінің ұқсастығы нәсілдік өзгешелік пен тарихи байланыс болмаған жерде, адам жүзеге асыратын психологиялық процестің табиғатымен түсіндіру мүмкін емес?»[6]. Немесе мына бір пікірі: «Сыртқы нышан-белгі мен мазмұн сипатталуға арналған (туынды. - В.Х.) арасында... заңды (яғни, заңдылықты. В.Х. ) байланыс бар ма?» [7]. А.Н. Веселовскийдің «бағыттаудан тысқары»* еңбектеріне тән қасиет ХХ ғ. ірі ғалымдары В.М. Жирмунский, А.П. Скафтымов, М.М. Бахтин, Д.С. Лихачевтардың жұмыстарына да ортақ болып келеді. Бұл әдебиеттанушылар өткен дәуір мен өз заманының әр текті әдеби-теориялық тәжірибесін белсенділікпен синтездеді. Осындай теориялық бағдарлар* ұстанушылықты жуықтау мәнінде дәстүршілдік* немесе мәдениеттанушылық* деп атауға болды. Олар бір-бірінің бетін тырнаудан гөрі бір-біріне сүйеу болды. Оқырманға ұсынылып отырған кітап теориялық әдебиеттанудағы осы дәстүрге мұрагерлік ете отыра, сонымен бір мезгілде «бағыттаушы ұстанымдардың» іс-тәжірибесін де қаперге алып, талқыға салады[8]. Құдайға тәуба, отандық әдебиеттану ғылымы бүгіндері зорлықпен бүйірден қыспақтайтын маркстік әлеуметтану мен әдеби дамудың жоғары сатысы деп саналатын социалистік реализмнің тұжырымдамасынан, жоғарыдан бұйырылатын әдістемелік әкімшіліктен азат болды. Қазірде өзіңді бірбеткей құрылымдағы не таза форманың, не бейнесі буылдыр құрылымдылықтың, не кейігфрейдистік "пан-сексуализмнің" марапасына, не болмаса, мифтіпоэтика* мен юнгтің архетиптік абсолюттендіруінің ырқына, ақыр соңында, әдебиеттің мәліметі мен жетістігі (кейігмодернизмнің рухындағы) барлығының тасталқанын шығарушы ирониялық ойындардың тұтқынына еш ерік беруге болмайды. Автор былай деп есептейді, қазіргі таңдағы әдебиет теориясы біршама ашықтықта болып, түрлі сипаттағы тұжрымдамаларға құшағын ашады да, кез келген бағыттаушы догматизмге* сыни көзбен қарайды. Ең маңыздысы әдебиет теориясы өз бойына түрлі ғылыми мектептердің ең табиғи, ең құнды қасиеттерін сіңіруге тиіс. Кейбірде осы пәнді жоо оқытуда қатып қалған «жалғыз құтқарушылық»* қасаң қондырылымынан* батыл бас тартуға, сонымен бір мезетте аморфты ойлау* мен оның формалық айшықтануынан да қашқақтау керек. Әдебиеттанудың ұғымдық-терминологиялық құралы (аппараты) туралы түсініктің екі шетін жағы бар. Бір жағынан, бұл унификациялану* бағдарламасы, ал кейде тірек сөз қатаң түрде бір мәнді болып келетін математика, жаратылыстану және техникалық ғылымдар үлгісіне құрылған терминдер күшемі*, сонымен бірге ешқайда жоқ жаңа терминдер кешенін – өзінің таңдамалыларға ғана аяндығын танытатын «супертерминологиялық каббалистиканы» түзу[9]. Басқа қырынан алғанда, әдебиеттану үшін көбіне тиімді болып келмейтін делінетін (өкінішке орай, кең тарап кеткен) теорияландыру тәжірибелеріндегі мағыналық ұғынықсыздық пен белгілі бір анықтылыққа (дефиницияға*) ие емес «буылдыр» және «күңгірт» ұғымдардың апологиясын* ұсыну[10]. Әдебиет туралы ғылымның «негізгі», «тірек»* сөзі (А.В. Михайловтың сөз саптауына иек сүйей отырып) [11], гуманитарлық емес ғылымдардағыдай оның үстіне (не ана, не мына мәдени дәстүр, көркемдік бағыт, ғылыми мектеп шеңберінде) не көп, не аз мөлшерде мағыналық анықтылыққа ие болады[12]. Өзінің мақсатын автор осы анықтылықтың (бұл салыстырмалы түрде болып келсе де) басын ашып беру мен ұғындыруды өз міндетім деп біледі. Аталған оқулықта әдебиет туралы ғылымның тірек сөздерінің (әдетте олар өте аз болып бір-екі сөзден аспайды) басты мәнісіне сипаттама беру тәжірибесі қолға алынды. Кітап авторының алға қойып отырған негізгі мақсаттарының бірі әдебиеттану ғылымының қол жеткізген жетістігі мен жоо оқытылуында қалыптасқан дәстүрдің арасындағы межені бұзып жаруға бағыт ұстану болып табылады. Көбінесе, қолда бар оқу құралдарында кезікпейтін бірқатар ұғымдар мен терминдерді: көркем шығармашылықтағы әдейілік* және байқаусыздық*, әдеби өмірдегі оқырман рөлі*, классика мен бұқаралық әдебиет* элитарлық және антиэлитарлық тұжырымдама, дәстүрлі және дәстүрлі емес герменевтика*, туынды мен мәтін, нарратология*, құндылық бағдар ұстану* және персонаждардың мінез-құлық формалары*, тектен тыс әдеби формалар* және басқаларын талдауға құлшыныс жасалады. Оқулықтың өзегіндегі әдістемелік қондырғыны келістіруші* деп те атауға болатыны сияқты кітапта түрлі және кейде тіпті бір-бірімен сәйкеспейтін ғылыми идеялар мен концепциялар салыстырылып, әрі талданады. Автордың талпынысы антидогмалық және диалогтық ашықтықты жүйелілік пен логикалық бірізділікке түсіріп, бастарын бір жерге қосып біріктіруден тұрады. Осындай стратегия енді-енді қалыптасып келе жатқан әдебиеттанушылар буынына еркінше өзіндік таңдау жасауға септеседі[13]. Қазіргі жоо оқытылып жүрген таптауырындықты айналып өтіп, оның құрамында ұшыраспайтын ұғымдар мен терминдерді, тұжырымдамалар мен түйіндеулерді (заманалық ғалымдар мен өткен дәуір бәшрилерін) автор қолда бар әдеби-теориялық жұмыстарға жетілікті мөлшерде сілтеме жасай отырып, оларды бірлікте ұйыстыра алып баяндау мен дәйектеуді* қажет деп санайды. Басқа жағдайда оқырмандарда оқулықта айтылғандардың бәрі автордың ойы деген ағат пікірі қалыптасып қалар еді. Библиографиялық сілтеме өте қажет, себебі, олар жаңадан өркен жайған жас әдебиетшіні нені оқу керектігіне жетелейді. Автор әдебиет теориясынан оқулық жазудың шет ел[14] мен ресейдегі (1920-шы жылдардан бастау алған) тәжірибесін қолданды. Ең алдымен аталған пән бойынша ең парасатты оқулық саналатын, араға ұзақ уақыт салып жақында қайыра жарық көрген (бағымызға орай, оның стилистика туралы айтқандары күні бүгінге дейін өз маңызын жоймаған) Б.В. Томашевскийдің "Теория литературы. Поэтика" (1925) атты кітабын ауызға аламыз. Әдебиеттанудың қолайы үшін өте маңызды болған оқиға және жоо білім беруге игі ықпал еткен Әлем әдебиеті Институтының ғылыми қызметкерлер ұжымы шығарған "Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении" (М., 1962-1965) атты үш томдық. Өз кезінде бүгінгі күні көп жағдайда ескіріп қалса да Л.И. Тимофеевтің (1945), Н.А. Гуляевтың (1978), оқулықтары және сонымен бірге Г.Н. Поспеловтің оқулығы (1940 және 1978); және оның редакциялауымен шыққан "Введение в литературоведение" (1976, 1983, 1988) оқулықтары. Осы қатарға араға көп уақыт салып И.Ф. Волковтың "Теория литературы" (1995) оқулығы қосылды. Қазір көбедей көп қаптап кеткен теориялық сипаттағы оқулықтардың арасынан өте мазмұнды және ұғынықты тілмен жазылған В.А. Грехневаның "Словесный образ и литературное произведение" (Нижний Новгород,1997) еңбегін бөле-жара атаймыз. Оқырманға ұсынылып отырған кітап біріншіден, әдебиеттанудың жалпы проблемаларын талдаудан, көркем әдебиеттің табиғаты мен оның басқа өнер түрлерімен қарым-қатынасын сипаттаудан тұрады. Алғашқы үш тарауда әдебиет туралы ғылымның эстетикамен, аксиологиямен*, герменевтикамен* байланысы баяндалады. Төртінші және бесінші тарауларда – ең басты мәселе, теориялық поэтика сөз болады. Ақырғы алтыншы тарау, яғни, қорытынды тарауда ғылыми пән ретінде әдеби шығармашылықтың шығу тегі, әдебиеттің тарихи процеске қатыстылығы мен даму заңдылығы сөз етіледі. Аталған оқулықтың мазмұны мен құрылымы ММУ (МГУ) филология факультеттерінде оқылған ұзақ жылғы дәрістердің негізінде түзілді. Автор өзіне студенттік кезінен бастап ұстаз санайтын Г.Н. Поспеловпен арада болған пікірталастары осы оқулық концепциясында айшықтала көрініс тапқандығын мақтан етеді. Автор өз оқулығын қарап шығып, ұсыныс пен пікірлер айтқан әріптестеріне, әдебиет теориясы кафедрасының мүшелеріне және сыни пікірлері мен ақыл-кеңестерін білдірген өз студенттеріне өз мархабатын білдіреді. Оның үстіне ұзақ жыл үзеңгілес болып әдебиет теориясы майданында бірге ойқастағандар: А.А. Аникстке, А.Ф. Белоусовқа, Е.В. Волковаға, М.Л. Гаспаровқа, С.И. Гиндинге, Г.К. Косиковқа, С.И. Кормиловқа, В.В. Кусковқа, Т.Г. Мальчуковаға, В.М. Марковиче, А.В. Михайловқа, Н.Г. Полтавцеваға, Н. Поляковқа, Н.П. Розинге, О.А. Седаковаға, Н.Д. Тамарченкоға, Е.И. Тюпаға, Л.В. Чернецке, В.Н. Чубароваға, Ю.Н. Чумаковқа, Л.П. Катинаға, сонымен бірге кітаптың рецензенттері оның бірінші басылымының қолжазбасын құптаған Н.К. Гейге және Тверь мемлекеттік университетінің әдебиет теориясы кафедрасының (кафедра меңгерушісі И.В. Фоменкоға), сондай-ақ, «Вестник МГУ», «Вестник УДН» және «Филологические науки» журналдарында өз ойларын білдірген В.П.Голубковаға, Л.А.Колобаеваға, С.И.Кормиловқа, В.В.Прозоровқа ескертпелері мен тілек-талаптары үшін зор алғысын білдіреді. "Формы поведения" параграфын С.Л. Мартьянова жазды, ал, "Самосознание персонажа. Психологизм" параграфтары ("Мир произведения" бөлімшесі) бірлесе жазылды; "Массовая литература" және "Беллетристика" параграфтарын жазуға марқұм Е.М. Пульхритудова белсене көмек көрсетіп, атсалысты, үшінші басылымның тұлғалық және пәндік көрсеткіштерін Е.В. Волкова құрастырды. Оқулық жолында көрсетілетін сілтемелер студенттер үшін сәйкес келетін ғылыми әдебиеттермен дербес танысуға көмектесетін нұсқаулық болып табылады. Курсты оқып үйренуде автор хрестоматияларды[15], энциклопедиялық басылымдарды[16] қарап шығуға кеңес береді. Автордың әдебиет теориясын ұғындырудағы ұстанған стратегиясы (түрлі бағыттар мен мектептер арнасын, және «бағыттаушылықтан тыс» бағдар ұстанушы* ғалымдардың қатысты талқылауды) бір жұмыс аясында түгесе алмайды, олай деп ойласақ толықтықтан адалық пен қалпына келтіре қоюы қиын ағаттыққа ұрынамыз. Егер автордың осы ұстанымын басқа жердегі басым көпшілік жоо ұстаздары қолдайтын болса, өздерінің пікірлері мен сын ескертпелерін айтатын болса, автор бек қуанышты болар еді. I ТАРАУ жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|