Бекітемін фжиӨ факультетінің деканы

          

Методические указания                                                                                               Форма

                                                                                                                                       Ф СО ПГУ 7.18.2/05

                               

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

«Тіл біліміне кіріспе» пәні бойынша 050205-«Филология:

қазақ филологиясы» мамандығына тәжірибешілік сабақтарға

арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Павлодар 2008

         Лист утверждения к                                                                                                     Форма

       методическим указаниям                                                                                     Ф СО ПГУ 7.18.1/05

                        

БЕКІТЕМІН

ФЖиӨ факультетінің 

деканы                                   

_____________ Ж.Т.Сарбалаев

                                                                                  «___»_________

____2008ж

     

Құрастырушы: ф.ғ.к., доцент Г.К.Қажыбаева

Қазақ филологиясы кафедрасы

Әдістемелік нұсқау

Тәжірибешілік сабақтарға арналған

«

Тіл   біліміне   кіріспе»   пәні   бойынша    050205-«Филология:

қазақ филологиясы» мамандығының студенттері үшін

  Қазақ   филологиясы   кафедрасының       «___»___2008ж.

мәжілісінде ұсынылды.  

Хаттама №__ 

Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

          

                                   

Филология,   журналистика   және   өнер   факультетінің

«_____»_____2008   ж.     әдістемелік   кеңесінде  мақұлданды.

Хаттама №___

ӘК төрайымы____________________ М.В.Семенова

1 Пәннің мақсаты мен міндеттері

«Тіл   біліміне   кіріспе»   -   филологтарды   лингвистикалық

пәндерге дайындаудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан да

курс студентерге қазақ немесе орыс тіл білімі жүйесін ғана

емес, дүние жүзі тілдері туралы мәлімет береді. Тілдің пайда

болуы   мен   дамуы,   олардың   генеологиялық   және

типологиялық   ерекшілктері   және   олардың   түрлері,   тілдің

мәні, оның семиологиялық табиғаты, тілдік бірліктер, тілдің

дамуы   және   оның   коммуникативтік   қызметі,   тіл   және

ойлаудың   қарым-қатынасы,   тіл   және   қоғамның

диалектикалық бірлігі және т.б.  мәселелер қарастырылады.

«Тіл   білімне   кіріспе»   курсын   оқып-үйрену   нәтижесінде

студенттер тіл білімінің негізгі мәліметтерімен танысады. Бұл

курс  студенттердің  қазақ,  орыс,  шетел  (шығыс тілдері жән

батыс   европа)   тілдері   материалдарын   және   олардың

нормативтік   грамматикаларын   жетік   меңгеруіне,   сонымен

қатар бірінші курс бағдарламсына сәйкес оқытылатын Латын

тілі мен Көне түркі ескерткіштер тілі пәндерін байланыстыра

отырып,   лингвистикалық   талдау   жасай   алуына   мүмкіндік

туғызады.

Пәнді оқыту мақсаты

:

«Тіл   біліміне   кіріспе»   курсы   студенттерді   тіл   туралы

ғылымның   негізі   мен   таныстырады.   Тіл   туралы   ғылымның

алғашқы кіріспесі, бастамасы болып табылатын бұл курста тіл

теориясын, атап айтқанда, тілдің ішкі құрылымы және оның

ойлаумен,   қоғаммен,   қоғам   дамуының   тарихымен,   тілдің

функционалдық   және   құрылымдық   баламаларымен

байланысы   және   т.б.   мәселелер   қарастырылады.

Студенттердің кәсііби дайындығының, филолог мамандығын

алудың алғашқы кірпішін қалайды. 

Пәннің міндеттері:

Студенттер   аталмыш   курста   лингвистикалық

терминдермен   танысып,   оларды   ғылыми   тұрғыдан

пайдалануға   үйренуі   қажет.   Тіл   білімінің   негізгі   нысаны   тіл

болғандықтан,   оның   табиғаты,   қоғамдық   мәні,   тілдің   пайда

болу теориялары, оның құрылымдық жән жүйелік сипаттары,

құрылымдық

 

элементтің

 

бір-бірімен

 

байланысы,

арақатынастары,   тілдер   дамуындағы   ортақ   қасиеттер   мен

ерекшеліктер,   жалпы   халықтық   тіл   мен   оның   өмір   сүру

формалары,   тілдердің   типологиялық   және   генологиялық

топтастырулары,   жазудың   пайда   болуы   мен   даму   үрдістері,

тіл   білімінің   зерттеу   әдістері   мен   методологиясы,   басқа

ғылымдар жүйесімен байланысы және мәселелер тұрғысында

студентердің өзіндік ойы мен тұжырымдары болуы қажет.

Студенттер білуі тиіс:

-Тіл   білімінің   басқа  ғылымдармен   байланысын,   тілдің  мәнін,

тарихи дамуын;

-Фонетика. Жазу. Лексикология. Сөзжасам және грамматика;

-Тілдердің классификациясын.

Студенттер істей білуі тиіс:

- Тіл білімі теориялық курсының алғы шарттарын білуі тиіс.

- Тіл байлығын, ой-өрісін дамытуға арналған жаттығуларды

орындай алуы тиіс; тілдік нормаларды сақтай білуі тиіс.

 2 Пререквезиттер:

- Түркі филологиясына кіріспе;

- Қазіргі қазақ тілі;

- Орыс тілі;

- Шет тілі.

Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

1-тақырып. Кіріспе. Тілдің мәні. Тілдің тарихи дамуы.

Тілдің   құрылымы   мен   жүйесі.   Тілдің   жүйелілігіне

фонетикалық, лексикалық, грамматикалық мысалдар жинау.

2-тақырып. Тілдің тарихи дамуы.

Тілдің   шығуы   мен   дамуы.   Тілдің   шығуы   туралы

теориялар.   Ф.Энгельстің   «маймылдың   адамға   айналу

процесіндегі еңбектің рөлі» еңбегін конспектілеу. 

3-тақырып. Фонетика

Дыбыстардың   жасалуындағы   сөйлеу   аппаратының

қызметін   анықтау.   Дыбыстардың   жасалу   артикулияциясын

сипаттау.   Ұяң   және   қатаң   дауыссыздар,   шуыл   және   ызың

дауыссыздардың жасалу ерекшеліктерін айқындау. Дауысты

және   дауыссыз   дыбыстардың   таблицасы   арқылы   анализ

жасау. Мәтіннің ішінде дыбыс үндестігі мен буын үндестігін

ажырату.

Мәтіндердің   фонетикалық   транскрипциясына   арналған

жаттығулар жүргізу. Жекелеген фонемаларды анықтау.

4-тақырып. Жазу

Пиктографиялық жазу, идеографиялық жазудың шығуы;

иероглифтер.   Буын   және   әріп   жазуы;   Жазу   және   әліпби.

Грек, латын және араб әліпбиі. Кириллица.

5-тақырып. Лексикология. 

Көп   мағыналы   сөздер,   олардың   тура   және   ауыс

мағыналарына   арналған   жаттығулар   жасау   (сөздіктермен

жұмыс).   Омонимдердің   жасалу   жолдарын   айқындауға

арналған жаттығулар. Неологизмдер. Қазақ лексикасындағы

жаңа   сөздерге   арналған   мәтіндермен   жұмыс   жасау.

Архаизмдер мен историзмдерге арналған мәтіндерді талдау.

Кітаби   сөздер,   ауызекі   сөйлеу  тілі  лексикасы,   диалект,

кәсіби   сөздерге   арналған   жаттығулар.   Тұрақты   сөз

тіркестеріне   сипаттама,   олардың   түрлеріне   арналған

жаттығулар.

6-тақырып. Фразеологизм. Ғылыми этимология

Еркін   тіркестер   мен   тұрақты   тіркестер.   Тұрақты   тіркес

пен   идиоматика.   Фразеологиялық   единицалардың   негізгі

түрлері.

7-тақырып. Лексикография. Сөздіктердің түрлері.

Түсіндірме   сөздіктер,   омонимдер   сөздігі,   синонимдер

сөздігі,   антонимдер   сөздігі,   фразеологиялық,   термин

сөздіктерімен танысу, жұмыс түрлерін жүргізу.

8-тақырып. Сөзжасам және грамматика.

Сөздің   лексикалық,   грамматикалық   мағыналарына

талдау   жүргізу.   Грамматикалық   мағынаның   берілу

тәсілдеріне   арналған   жаттығулар   жасау.   Сөздің   түбірін

ажырату,   түбір,   қосымша   морфемаларды   айқындауға

арналған   жаттығулар.   Аффикстердің   түрлері,   олардың

тарихи өзгеруіне арналған мәтіндер талдау.

9-тақырып. Сөз таптары

Сөз   таптары,   сөз   топтары,   олардың   категориялары.

Жалғамалы   тілдердегі   грамматикалық   категориялар   мен

грамматикалық   формалардың   ерекшеліктері.   Сөз

тіркестеріндегі   сөздердің   синтаксистік   байланысына  талдау

жасау,   қазақ   тіліндегі   сөйлем   мүшелері   мен   құрмалас

сөйлемнің құрамын талдауға арналған жаттығулар.

10-тақырып. Сөйлем мен сөз тіркесі. 

Сөз   тіркесі   және   сөйлем   түрлері.   Қиысу,   меңгеру,

қабысу, изафетті тіркес, синтагма, синтаксистік конструкция,

синтаксистік   функция   ұғымдары.   Сөйлем   және   сөйлем

мүшелері туралы ұғым.

11-тақырып. Тілдердің классификациясы.

Дүние   жүзі   тілдерінің   лингвистикалық   картасымен

таныстыру.   Дүние   жүзі   тілдерінің   генеологиялық

классификациясы.

Тілдердің   морфологиялық   типтерін   анықтау.   Сөздің

құрылысына   және   грамматикалық   мағынаның   берілу

тәсілдеріне анализ жасау.

Қолданылатын єдебиеттер

Негізгі:

1  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.

2 Баскаков Н.А. Введение в изучение трюских языков. –

М., 1969

3 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы,

1999.

4   Қордабаев   Т.   Қазақ   тілі   білімінің   дамуы   мен

қалыптасуы. А., 1997

5 Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1999.

Қосымша: 

6 Баранникова Л.И. Введение в языкознание.-Саратов, 

1973

7 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. –М., 1965

8   Введение   в   языкознание..   Хрестоматия.   Составители

А.В.Блинов, И.И. Богатырева, В.П.Мурат, Г.И.Рапова. –М.,

2000

9 Гак В.Г. Введение во французскую филологию. –М., 

1986

10 Головин Б.Н. Введение в языкознание. Москва, 1973

11Звенгинцев   В.А.   История   языкознания  XIX-XX  вв.   В

очерках извлечениях. Ч.1, 2., М., 1965

12 Камчатнов А.М., Николина Н.А. Введение в 

языкознание. –М., 2000

13 Кодухов В.И. Введение в языкознание. Москва, 1979, 

1987.

14 Кочергина В.А. Введение в языковедение. –М., МГУ, 

1979  

15 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А., 1999

16 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. А., 1987

17 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тілі білімі. –А., 

1998

18 Маслов Ю.С. Введение в языкознание. –М., 1975

19 Реформатский А.А. Введение в языковедение. –М., 

1996

20 Рождественский Ю.В. Лекции по общему 

языкознанию. –М., 1990

21 Семериньи О. Введение в сравнительное 

языкознание. –М., 1980

22 Степанов Ю.С. Основы общего языкознаия. –М., 1975

23 Сулейменова Э.Д., Мадиева Г.Б., Шаймарденова Н.Ж.,

Авакова Р.А., Шаяхметова А.К. Словарь по языкознанию.

Тіл білімі сөздігі. Под ред. Э.Д.Сулейменовой .-А., 1998

24   Сулейменова   Э.Д.,   Шаймарденова   Н.Ж.   Словарь

социолингвистических терминов. А., 2002

25 Шайкевия А.Я. Введение  в  лингвистику. –М., 1995

26 Швейцер А.Д. Введение в социолингвистику. –М., 1978

27 Широков О. Введение в языкознание. М. МГУ., 1984

28 Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық

мәселелері. А., 1995

«Тіл біліміне кіріспе» пәнінен

1.  Тіл және тіл туралы ғылым. Тіл білімінің нысаны және пәні. Тіл 

ғылымының міндеттері. Жалпы және жеке тіл білімі.

2. Тіл білімі және шектес ғылымдар.

3. Тілдің қоғамдық табиғаты. Тілдің қоғамдық функциялары

4. Тіл туралы заң және тіл мәртебесі. Мемлекеттік тіл, ресми тіл, 

жергілікті тіл, әлемдік тіл, аймақтық тіл.

5.  Тілдердің қарым-қатынасы. Тірі және өлі тілдер.

6. Тілдің өмір сүру формалары

7.  Ұлттық тіл және жергілікті диалектілер

8. Әдеби тіл және әдеби тілдің белгілері

9.  Диалектология. Лингвистикалық география

10.

 Тілдің тарихи дамуы

11.

Жалпы таңба және тілдік таңба. Тілдік бірліктердің таңбалылығы.

12.

Әлем тілдерінің топтатырылуы.

13.

Тілдердің генеологиялық топтастырлуы.

14.

Тілдердің типологиялық топтастырылуы.

15.

Тілдердің ареалдық топтастырылуы

16.

Тіл – жүйе және құрылым.

17.

Фонетика және фонология

18.

Сөйлеу   дыбыстары.   Сөйлеу   дыбыстарын   зерттеудің   аспектілері.

Резонанас, тон, шу.

19.

Дауысты   дыбыстар,   олардың   артикуляциялық,   акустикалық

ерекшеліктері. 

20.

Дауысссыз   дыбыстар,   олардың   артикуляциялық,   акустикалық

ерекшеліктері. 

21.

Дифтонг түрлері. Африкаттар.

22.

Екпін және оының түрлері.

23.

Буын, буын түрлері, буын жасайтын, жасамайтын дыбыстар

24.

24.Фонетикалық және тарихи алмасулар. Дыбыс заңдары туралы

түсінік.

25.

Фонема   туралы   түсінік.   Дыбыс   және   фонема.   Фонологиялық

мектептер.

26.

Транскрипция, түрлері 

27.

Офоэпия   туралы   түсінік.   Айтылу   нормасы   бұзылуының   негізгі

көздері.

28.

Тілдің грамматикалық құрылысы.

29.

Морфема, сөз формасы, сөз тіркесі, сөйлем

30.

Морфология. Морфема және морфтар.

31.

Морфемалардың топтастырылуы.

32.

Сөзжасам және формажасам.

33.

Грамматикалық мағынаны берудің тәсілдері мен амалдары.

34.

Септік категориясы.

35.

Шақ категориясы

36.

Сөз таптары – сөздің лексика-грамматикалық тобы.

37.

Синтаксис. Сөйлем және сөз тіркесі. 

38.

Сөздердің синтаксистік байланыстары

39.

Сөйлем және байымдау, сөйлем және айтылым.

40.

Сөйлем мүшелері. Түрлі тілдердегі сөйлем құрылымдары

41.

Сөз-лексикология пәні.

42.

Лексиколгия   салалары:   семасиология,   ономасиология,

этимология, лексикография

43.

Сөз   мағынасы.   Сөз   және   зат.   Сөз   және   ұғым.   Сөз   және   түсінік,

сөздің жалпылауыштық мағынасы

44.

Сөздің   уәжділігі.   Уәжделетін   және   уәжделмейтін   сөздер.   Сөздің

семантикалық құрылымы

45.

Сөздің лексикалық мағыналарының түрлері

46.

Ауыс мағыналарының жасалу тәсілдері

47.

Сөз мағыналарының кеңеюі мен тарылуы.

48.

Конверсия туралы түсінік.

49.

Омоним типтері мен олардың жасалу жолдары.

50.

Көп мағыналы сөздер мен омонимдер

51.

Синонимдердің   жасалу   көздері,   синонимия,   сөздің   синонимдік

қатары.

52.

Антонимдер,   олардың   типтері,   антонимдердің   стилистикалық

қызметі.

53.

Табу және эфемизм. Десфемизм

54.

Арнаулы лексика. Термин және терминология

55.

Стилистикалық бейтарап лексика. Кітаби лексика.

56.

Сөйлеу   және   қарапайым   лексика.   Әдеби   тіл   лексикасы   және

диалектілік лексика. 

57.

Жаргон және арго. Сөздің экспрессивтік-эмоционалдық бояуы.

58.

Актив   және   пассив   лексика.     Архаизмдер   мен   историзмдер,

олардың айырым белгілері. 

59.

Жалпы тілдік және жеке авторлық қолданыстағы неологоизмдер.

Окказионализмдер.

60.

Кірме сөздер, кірігу жолдары, түрлері, белгілері.

61.

Этимолгия,   принциптері,   тәсілдері.   «Халықтық»   этимология

құбылысы.

62.

Ономастика: топонимика, антропология.

63.

Лексикография.   Сөздік   мақала.   Сөз   тізбесі   және   лемма.   Сөздік

түрлері.

64.

 Сөздік құрастыру типтері: алфавиттік, кері, жиілік. 

65.

Лингвистикалық сөздіктердің негізгі типтері.

66.

 Академиялық және оқу  сөздіктері. Түсіндірме сөздіктер.

67.

  Сөздіктердің   негізгі   аспектілері   (тарихи,   фразелогиялық,

этимологиялық, орфографиялық, синонимдік, антонимдік, неологизм

сөздіктер, шетел сөздер сөздігі)

68.

Лингвистикалық-энциклопедиялық сөздік.

69.

  Фразеология. Сөздердің  еркін және фразеологиялық тіркестері.

Семантикалық   және   құрылымдық   тұрғыдан   фразеологиялық

бірліктердің топтастырылуы.

70.

Жазу теориясы және тарихы. 

71.

Сурет   және   суреттік   емес   жазулар.   Жазу   таңбалары   және

олардың   типтері.   Жазу   типтері.   Пиктография.   Идеография.   Ежелгі

Египет иероглифі.  Шумер жазуы.

72.

Буындық жазу. Консонат жазу. Алфавиттік жазу. Қазіргі әлемдегі

алфавиттік жазу түрлері.

73.

  Алфавит және графика. Графема туралы түсінік. Графема және

дыбыс. 

74.

Орфография.   Орфографиялық   принциптер,   орфографиялық

ерекшеліктері.

75.

Сөзжасамның негізгі тәсілдері

76.

Тіл білімінің негізгі салалары.   Синхрондық және диахрондық тіл

білімі.

77.

Тіл   біліміндегі   дифференциация   және   интеграция:

лингвистикалық семиотика, әлеуметтік тіл білімі, психолингвистика,

когнитивтік

 

лингвистика,

 

компьютерлік

 

лингвистика,

менталингвистика.

78.

Бұқаралық   ақпарат   құралдары   және   ғаламдастыру   үрдісі.:   тілді

сақтап   қалу   мәселесі.   Бұқаралық   ақпарат   құралдарындағы   тілдің

қызметі.

79.

7Тілдік семья  және «макросемья». Тілдік семья, оның құрамы.

80.

Дауысты дыбыстардың жіктелісі

81.

Дауыссыз дыбыстардың жіктелісі

82.

 Көне түркі руникалық жазуы.

83.

 Ұлттық тіл-тарихи-әлеуметтік категория.

84.

 Морфологиялық және синтаксистік грамматикалық категориялар.

85.

 Көмекші сөздер. Интонация. Сөздердің орналасу тәртібі.

86.

 Фузия, агглютинация.  Ішкі флексия, қайталаулар (редупликация)

87.

Лексикалық және грамматикалық мағыналардың арақатысы.

88.

Редукция, оның түрлері: аккомодация, ассимиляция, дауыстылар

гармониясы,   диссимиляция,   диэреза,   гаплология,   эпентеза,

метатеза.

89.

Позициялық   өзгерістер:   сөз   соңында   дыбыстардың   айтылмауы,

сөз басындағы протетикалық дыбыстар, редукция. 

90.

Сөздің   фонетикалық   мүшеленуі:   фразалар,   такттар,   буындар,

дыбыстар.

 «---»                        2008 ж                 №               мәжілісхат

 Кафедра меңгерушісі                                          Н.Қ.Жүсіпов