- сабақ. Жарыс ӛткізудің ережелері. / 2 сағ./

77- сабақ. Жарыс ӛткізудің ережелері. / 2 сағ./. 

 

Сабақ  мақсаты:  Оқушыларды  жарыс  ӛткізудің  талаптарымен 

таныстыру, жарыс түрлерін айту, оларды ӛткізу мақсатын, оқу-

шыларды жарысқа дайындау және жарыстардағы тәртіп ереже-

лерін түсіндіру. 

 

Негізгі атаулар мен түсіндірме сӛздер:   Жарыстар, турнирлер, 

чемпионаттар,  жекелей  және    командалық  жарыстар,  айналым 

жүйесі, олимпиадалық және швейцариялық жүйелер. 

 

Кӛрнекіліктер: Жарыс ӛткізудің ережелері, ҚР-ның туризм және 

спорт Комитеттері бекіткен Жарғылары. 

 

78-сабақ. Разрядтық талаптар / 2 сағ./. 

 

Сабақ  мақсаты:  Оқушыларды  «тоғызқұмалақ»  ұлттық  ойыны-

ның  разрядтық  талаптарымен  таныстыру.  Республикадағы  бір-

ыңғай спорттық жіктемелері туралы айту. 

 

Негізгі атаулар мен түсіндірме сӛздер:  разряд, Қазақстан спорт 

шебері атағы, турнирдің коэффициенті. 

 

Кӛрнекіліктер:  разрядтық талаптар, ҚР- ның туризм және спорт 

Комитеттері бекіткен Жарғылары. 

 

      Спортшыларды  дайындауда  әртүрлі  жарыстарға  қатысу 

ерекше орын алатындығын баса айтуымыз керек. Ерекше ойнау 

шеберлігі  бар  шәкірттерді  анықтағанда  квалификациялық  тур-

нирлерді  айналым  жүйесі  бойынша  ӛткізген  ӛте  дұрыс  болып 

табылады. 

      Турнир  ӛткізгенде  оқушылардан  ойналған  партияларының 

толық  жазылуын  талап  ету  керек.  Квалификациялық  турнирле-

рінің  негізін  ала  отырып,  турнирге  қатысқандарға  разрядтар 

беруге  болады  және  әртүрлі  дайындалған  оқушыларды  жарыс-

тың  тӛрешілер  алқаларына  қатыстыруға  болады.  «Тоғызқұма-

лақ»  ұлттық  ойынының  дайындық  бӛліміне  қатысушы  оқушы-

лардың  ойнау  дәрежелерінің  ӛсуіне  әртүрлі  ӛтілетін    қалалық 

және одан да жоғары дәрежедегі жарыстарға қатысуы аса маңы-

зы бар іс. Қаражат жағдайларына байланысты негізінен шет ай-

мақтарда ӛтілетін жарыстарға барған дұрыс болып табылады. 

       Оқушылардың  әртүрлі  жарыстардан  тәжірибе  жинақтаған-

дықтарынан  соң,  оларды  толық  түрде  партияларды  талдау  жұ-

мыстарына қою даярлықтың ерекше бір кӛрінісі екенін кӛреміз. 

Мақсатты да тиімді оқыту бағыты бойынша партияларды дұрыс 

талдауда  ӛзінің  ойын  партияларын  мысалға  алып  отыруы  және 

әр  жылдарда  ӛтілген,  ӛзі  қатысқан  жарыстарын  талдай  білгені 

жӛн. Үйге тапсырмалар берген кезде спорт шеберлерінің  ойын 

барысы партияларынан тапсырмалар берілгені  дұрыс. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша 

 

«Тоғызқұмалақ» ұлттық ойынынан жарыстар 

ӛткізудің ережелері 

 

I. Негізгі  жарғылар 

         Жарыстың мақсаты мен сипаты: 

1.  «Тоғызқұмалақ» ұлттық ойыны жарыстары кӛпшілікті ойын-

мен  үнемі  айналысу,  ұлттық  ойындардың  түрлерін  насихаттау 

және  ӛркендету,  спорттық  жетістіктерге  жету  және  орындаған 

разрядтық белгіленген талаптарды беру мақсаттарында ӛтіледі. 

 

2.    Жарыстар  жекелей,  командалық  және  жекелей-командалық 

болуы мүмкін. Жарыстың сипаты жарғыда анықталады, жарыс-

ты  ӛткізуші  ұйымдардың

 

жарыс  жарғылары  облыс  және 

республикалық

 

«Тоғызқұмалақ»  федерацияларымен  келісіліп 

жасалады. 

 

3.      Әр  жарыс  ережелер  мен  жарғылар  талаптарына  сай  ӛтіліп, 

жарысты  жүргізуші  ұйымның  жарысты  бекітуімен,  облыстық 

және  республикалық федерациялардың берген рұқсатымен ӛткі-

зіледі. 

 

4.    Жарыс жарғыларында мынандай  бӛлімдер болуы керек: 

- жарыстың аталуы; 

- мақсаты мен міндеттері; 

- жарысқа басшылық жасаушылар; 

- жарысқа қатысушылар; 

- жеңімпаздарды анықтау және марапаттау; 

- партиялардың уақытын қарау; 

- жарысқа қатысушыларды қабылдау шарты; 

- жарыс сұраныс қағаздарын беру мен мерзімі. 

 

5.    Жарыс  жарғылары  белгіленген  талаптары  ережелерге  сай 

болуы керек. 

 

 

 

ІІ. Жарысқа басшылық жасау 

 

1.    Жарысқа басшылық жасау жарысты ұйымдастырушы ұйым-

ның 

бекіткен жарыс тӛрешілерінен, облыстық және республикалық

 

федерацияларының қолдауымен жүзеге асады. 

 

2.   Жарыс тӛрешелері жарысты ӛткізуге және даярлық жұмыс-

тарын жүргізуге жарыс ережелері мен жарыс жарғылары талап-

тарына  сай  ӛткізулеріне,  жарыс  қорытындыларын  анықтауға 

және  жарыстың  жалпы  қорытындыларын  жасауға  жауапты  бо-

лып табылады. 

 

3.  Жарыс  тӛрешілер  алқасына  мыналар  кіреді:бас  тӛреші,  бас 

хатшы, хатшы-тӛрешілер, жарыс дәрігері. 

 

4.  Жарыс  ӛткізуші  ұйым,  жарыстың  үлкен  және  кіші  болуына 

байланысты  жарыс  тӛрешілер  санының  құрамын  ӛздері  анық-

тайды. 

 

5.  Бас  тӛреші  жарысты  ұйымдастыру  және  жарыстың  сапалы 

ӛтуіне басшылық жасайды: 

-  жарыстың  ӛтілу  орнын,  керекті  құрал-жабдықтарды  ерте-

рек дайындап, даярлық жұмыстарын тексереді; 

- бас хатшы мен хатшы-тӛрешілерді таңдауға ат салысады; 

-  жарыс  басталмас  бұрын  жарыс  тӛрешілер  алқасымен  және 

жарыс басшыларымен ұйымдастыру жиналыстарын ӛткізеді; 

-  жарыс  тӛрешілер  алқасымен  бірге  жарысқа  түскен  шағым 

арыздарды қарап, шешім шығарады; 

- жарыс соңында жарыс қорытындыларын бекітіп, жарыс тӛ-

реші  алқаларының  жұмыстарына  баға  беріп,  жалпы  қоры-

тынды отырыс жасайды; 

- жарыстың ашылу салтанатының, жарыстың жабылу рәсім-

дерінің және жарыс жеңімпаздарын марапаттауларының тәр-

тібін жасайды; 

-  жарыс  ӛткізуші ұйымға үш күн асырмай жарыстың хатта-

маларын  және  жарыстардың  ӛтілу  барысының  есептерін 

ӛткізеді. 

6.   Жарыстың бас хатшысы жарысқа қатысушылардан жарысқа 

қатысу сұраныс қағаздарын жинап алады, жарыс хаттамаларын 

дайындайды. Жеребені негізге алып, кім-кіммен кездесіп ойнай-

тындығын жасап, бас тӛрешіге бекітуге береді. 

7.  Хатшы-тӛрешілер  бас  хатшының  басшылығымен  жұмыс  жа-

сайды.  Олар  жедел  түрде  ойын    жағдайларынан  мағлұматтар 

мен  ақпараттар жинап беріп,  ӛз  уақытында бас  хатшыға  кӛрсе-

тіп, оларды бекітуге  дайындап беруі міндетті. 

 

 

ІІІ. Жарысқа қатысушылар 

 

1.    Жарысқа алдын  ала даярлықтан ӛткен және басқа ұйымдар-

да  немесе  «тоғызқұмалақ»  федерацияларына  мүше  ойыншы 

спортшылар қатыса алады. 

2.    Жарысқа қатысушылардың міндеттері: 

-  спорттық этиканы сақтау; 

-  тӛрешілердің  қойған  талаптарын  бұлжытпай  орындау,  жа-

рыста  қойылған  тәртіп  пен  талаптарды  сақтаулары  талап 

етіледі; 

-  партияларды  жазу,

 

хатшы-тӛрешілерге  кӛрсетілген  үлгідегі 

толтырылған  жарыс  барысын,  жазу  қағаздарын  уақытында 

ӛткізу. 

3.  Жарысқа  қатысушылар  жарыс  барысында  тікелей  тӛреші-

лерге жарыс туралы сұрақтар қоюларына құқылары бар. 

4.    Жарыс  тӛрешілеріне  ойыншылардың  бӛгет  жасамауларына, 

ашықтан - ашық заңсыз түрде қарсылық жасауларына тиым са-

лынады. 

5.   Командалық жарыстарды ӛткізгенде негізінен әр командада 

жарысқа  әкелушілер  тағайындалып,  командадағы  тәртіп  пен 

жағдайлар  барысына,  күн  тәртібінің  ӛтілу  барыстарына  жауап-

кершілік  жарысқа әкелушілерге жүктелінеді. 

 

 

 

 

 

ІҮ. «Тоғызқұмалақ» ойын тақтасына қойылатын 

талаптар 

 

1.  Жарыстар  арнаулы  үлгідегі  жасалынған  ойын  тақталарында 

ӛтілулері керек. 

2. Ойын тақталары мынандай болуы керек: 

-  түрі біркелкі; 

-  отаулары толық дұрыс нӛмірленген; 

-  құмалақтар отауда екі қатарда орналасуы керек; 

- құмалақтардың түсі ойын тақтасынан бӛлек болуы керек. 

3.Ойында қиындықтар туындағанда артықшылықтар мыналарға 

беріледі: 

- пластмассадан жасалынған «Кентау» түріне; 

- ағаштан жасалынған «Ӛнерпаз» түріне; 

- басқа жасалынған түріне. 

 

Ү. Жеңімпаздар мен жүлдегерлерді анықтау 

жағдайлары 

 

1.   Жеңімпаздар мен жүлдегерлер жалпы жинаған ұпайларының  

санына байланысты  анықталады.  (жеңіс-1  ұпай,  тең  ойын  –  0,5 

ұпай, жеңіліс – 0 ұпай). 

2.      Егер  екі  немесе  бірнеше  ойыншылардың  ұпай  сандары бір-

дей болған  жағдайларда жеңімпаздар мен жүлдегерлерді анық-

тау олардың  бір-бірімен жекелей кездесулері, одан кейін құма-

лақ  айырмасы,  одан  кейін  Бергер  мен  Бухгольц  коэффициент-

теріне байланысты анықталады. 

3.    Командалық  жарыстарда  жеңімпаздар  мен  жүлдегерлерді 

анықтау әр ойыншының жалпы жинаған ұпай сандарына байла-

нысты, одан кейін командалардың жекелей кездесулеріне байла-

нысты, одан кейін Бергер мен Бухгольц коэффициенттеріне бай-

ланысты анықталады. 

 

 

 

 

 

ҮІ. Шағымдар мен арыздар 

 

1.    Жарыс  тӛрешілер  алқасына  шағымдар  мен  арыздар  партия-

лар біткен соң 1 сағаттан артық емес уақытта жазбаша түрде тек 

қана  жарысқа  әкелушілер  ғана  бере  алады.  Шағым  арыздарда 

тӛрешілер немесе жарысқа қатысушылардан дӛрекі кеткен кем-

шіліктер, жарыстың жарғыларының немесе ережелерінің қай бӛ-

лімі  мен  бӛлімшелерінен  кеткендігі  толық  түрде  кӛрсетілуі  ке-

рек. 

2.   Бас тӛрешілер алқалары шағымдар мен арыздарды дер кезін-

де  алып, оларды тексеріп қарап, содан кейін дұрыс шешім шы-

ғарулары керек. Содан кейін шешімдерді шағым мен арыз түсір-

ген  жарысқа  әкелушілерге  кӛрсетіп  түсіндіріп,  берілген  оның 

уақытынан 6 сағаттан артық кетпей және жарыстың қорытынды-

ларын шығармай тұрып, шешім шығарулары керек. 

3.  Шағымдар мен арыздарды қараған Бас тӛрешінің шешімі дұ-

рыс  нақты  деп,  есептелінеді  және  ешқандай  қайтадан  қарауға  

жатпайды. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Тоғызқұмалақ» ұлттық ойынының бірыңғай 

спорттық жіктемесі 

 

I. ҚР-ның халықаралық спорт шебері. 

    ҚР-ның    халықаралық  спорт  шебері  атағын  алу  үшін  мынан-

дай шарттарды орындаулары керек: 

-

 

Азия Чемпиониатында  1 орын алу; 

-

 

Халықаралық  жарыстардан  1-2  орын  алу,  шетел  мемле-

кеттерінен  3  жоғары  дәрежедегі  спортшылардың  қаты-

суы есептеледі; 

-

 

ҚР-ның Чемпионатында 1 орын алу; 

ІІ. ҚР-ның спорт шебері. 

    ҚР-ның спорт шебері атағын алу үшін мынандай шарттардың 

біреуін орындаулары  керек: 

-

 

жекелей есепте Қазақстан біріншілігінде 1 орын  немесе 

-

 

жарысқа 6 спорт шеберінен кем емес қатысқан жағдайда 

1 орын алу және олармен  тӛрт кездесуден кем емес пар-

тиялар ойналған кезде немесе 

-

 

ҚР-ның  командалық  жарыс  есебінде  3  рет  1  орын  алу 

немесе  

-

 

Бүкілқазақстандық  Спартакиадасы  жарысы  команда 

құрамында болып 1 орын алып, бұл жағдайда кем деген-

де 75 пайызға қол жеткізу немесе 

-

 

ҚР-ның  жекелей  біріншілігінде  үш  жыл  бойы  екі  рет 

жүлдегерлер қатарында болу. 

ІІІ. ҚР-ның  спорт шеберіне үміткері. 

      ҚР-ның    спорт  шеберіне  үміткері    атағын  алу  үшін    мынан-

дай шарттарды орындаулары керек: 

-

 

ҚР-ның Чемпионатында 3-6 орын алу немесе 

-

 

Жарыстарда ҚР-ның 6 спорт шеберінен кем емес қатыс-

қаны  жағдайында 3-6 орындар алу немесе 

-

 

ҚР-ның  Чемпионатында  командалық  біріншілікте  1-              

3 орындар алу. 

ІҮ. Разрядтық талаптарды орындау шарттары: 

Спортшыларға 4 спорттық 

разрядтар белгіленеді: І, ІІ, ІІІ, ІҮ раз-

рядтар. 

ІІІ, ІҮ разрядтарды аудандық, қалалық спорт қоғамдары береді. 

ІІ разрядтарды аудандық, қалалық және облыстық жастар ісі жӛ-

ніндегі  мекемелер,  спорт  және  туризм  мекемелерінің  спорт  қо-

ғамдары береді. 

І  разрядтарды тек қана облыстық мекемелер береді. 

Спорттық разрядтар 3 жыл кемінде беріледі, бұл жылдарда раз-

рядтарды қорғамаған жағдайда, онда бір саты тӛмен разрядтарға 

түсіріледі. Разряд  орындағандарды анықтағанда, жиналған жал-

пы ұпайлар санының пайыздарын арнайы жүйелерді қолдану ар-

қылы анықтау керек. Турнир коэффициенті спортшылардың ор-

таша арифметикалық кӛрсеткіштері бойынша анықталады.  

 

 

Спортшылардың кӛрсеткіштері келесі торлардағыдай беріледі: 

-

 

разрядтары жоқтарға – 5; 

-

 

ІҮ, ІІІ, ІІ, І  разрядтарға – 4,3,2,1 реті бойынша; 

-

 

спорт шеберінің үміткеріне  - 0 кӛрсеткіш; 

-

 

спорт шеберлеріне  - минус 1 кӛрсеткіші беріледі. 

 

 

Екінші  бӛлімнен үтірден кейінгі  белгілі санды тауып, 2.00-ден 

4.00-ге  дейінгі  коэффициенттерде,  онда  үшінші  және  тӛртінші  

бағаналардағы нормалар 2 және 3 немесе 3 және 4 разрядтарға 

кӛрсеткіштер екенін кӛреміз.Коэффициенттер кіші 1.00 нормада 

онда, I разрядтар тӛртінші  бағаналарда кӛрсетілгенін  кӛреміз. 

 

№ 

№ 

Турнир 

коэффицие

нті 

1 (2,3) 

разрядтар 

2 (3,4) 

разря

дтар 

№ 

№ 

Турнир 

коэффициен

ті 

4 

 

разряд

 

1 

1.00 

50 

30 

1 

4.00 

50 

2 

1.01 – 1.10 

53 

32 

2 

4.01 – 4.10 

51 

3 

1.11 – 1.20 

55 

34 

3 

4.11 – 4.20 

52 

4 

1.21 – 1.30 

58 

36 

4 

4.21 – 4.30 

53 

5 

1.31 -  1.40 

60 

38 

5 

4.31 -  4.40 

54 

6 

1.41 -  1.50 

63 

40 

6 

4.41 -  4.50 

55 

7 

1.51 -  1.60 

65 

42 

7 

4.51 -  4.60 

56 

8 

1.61 -  1.70 

68 

44 

8 

4.61 -  4.70 

57 

9 

1.71 -  1.80 

70 

46 

9 

4.71 -  4.80 

58 

10 

1.81 -  1.90 

73 

48 

10 

4.81 -  4.90 

59 

11 

1.91 -  2.00 

75 

50 

11 

4.91 -  5.00 

60 

 

 

 

                                              Партияларды жазудың үлгі сызбасы  

 

 

Жарыстың  аталуы, ӛтелген жері 

 

«_____» ___________ 201 ж. Тақта № ______ Тур№ __________ 

 

Бастаушы ______________  Қостаушы ______________________ 

 

Жүріс 

№ 

Бастаушы 

Қостаушы 

Жүріс 

№ 

Бастаушы 

Қостаушы 

1 

 

 

21 

 

 

2 

 

 

22 

 

 

3 

 

 

23 

 

 

4 

 

 

24 

 

 

5 

 

 

25 

 

 

6 

 

 

26 

 

 

7 

 

 

27 

 

 

8 

 

 

28 

 

 

9 

 

 

29 

 

 

10 

 

 

30 

 

 

11 

 

 

31 

 

 

12 

 

 

32 

 

 

13 

 

 

33 

 

 

14 

 

 

34 

 

 

15 

 

 

35 

 

 

16 

 

 

36 

 

 

17 

 

 

37 

 

 

18 

 

 

38 

 

 

19 

 

 

39 

 

 

20 

 

 

40 

 

 

 

Партия қорытындысы: __________________________________ 

 

Қатысушылардың қолы:  1. ______________________________ 

             

 

                                           2.   ______________________________ 

   

   Қабылдаған тӛреші:         ________________________________ 

 

   Бас тӛреші:                        ________________________________ 

 

 

Қолданылған  әдебиеттер  

  

1.  Тоғызқұмалақ    әліппесі.    С.Тілеубаев.,  С.Бизақов.  «Қанағат» 

баспасы, Алматы. 2000ж. 

 

2.Е.Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы, «Рауан»,  

1991ж. 

 

3. Ахмет  Жүнісов. Бабалар  дәстүрі . Алматы. 1992 ж. 

 

4. Н.Б.Құрманқұлов.Тоғызқұмалақ ұлттық  ойыны. Алматы,  

1998ж. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны  

 

 

1.Кіріспе.........................................................................    

 

2.Ойын  ережелері........................................................    

 

3. Оқу  бағдарламасы  .................................................    

 

4. Күнтізбелік  – тақырыптық  оқу  жоспары ...........    

 

5. Әр  тақырыпқа  арналған   сабақ  жоспары...........  

 

6. «Тоғызқұмалақ» ұлттық  ойынынан    жарыстар  

ӛткізудің  ережелері...................................................... 

 

7. «Тоғызқұмалақ»  ұлттық  ойынының      бірыңғай 

спорттық  жіктемесі  ..................................................... 

 

8.Партияларды   жазудың  үлгі  сызбасы ...................  

3 

 

7 

 

8 

 

11 

 

15 

 

 

26 

 

 

31 

 

33 

 

9.Қолданылған  әдебиеттер ..........................................   

 

 

 

34 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Д.Р. ӘБДІҚАДЫРОВА, 

 

М.М.ЧНЫБАЕВ

 

 

 

«ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ»  ҰЛТТЫҚ  

ОЙЫНЫ 

 

О

О

Қ

Қ

У

У

 

 

-

-

 

 

Ә

Ә

Д

Д

І

І

С

С

Т

Т

Е

Е

М

М

Е

Е

Л

Л

І

І

К

К

 

 

 

 

 

 

Қ

Қ

Ұ

Ұ

Р

Р

А

А

Л

Л

 

 

 

 

 

 

           Редактор:      Ахметова Б.Е.  

          Тех. редактор:   Баймбетова О.А. 

     Компьютерлік  қалыптаушы:  Смагулова С.Е. 

    Көркемдеуші:   Ортаев Ж.Т. 

 

 

 

 

Басуға  3.05. 2011. ж. қол  қойылды. Пішімі 60 х 84/

16.

 

Офсеттік қағаз. Компьютерлік терілім. Әріп түрі  «Times/New Roman»      

    Riso басылымы.  Шартты баспа табағы 2,2 

Таралымы 100 дана.  Тапсырыс № 55 

 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспаханасы. 

050000, Алматы, Гоголь кӛшесі 116 үй.