|
Әдеби тіл теориясының проблемаларымен шұғылданып жүрген ғалым
|
| Дата | 26.01.2023 | | өлшемі | 46,72 Kb. | | #63165 |
|
Тіл тарихы
Жуынтаева З.Н.
Әдеби тіл теориясының проблемаларымен шұғылданып жүрген ғалым
Р. Сыздықова.
Н. И. Ильминский.
М.М.Гухман.
Г. Н.Потанин.
В.В. Радлов.
Томсен түркі жазуларын ең алғаш рет мына сөздерден бастап оқыған:
Түрк.
Құдай.
Көк бөрі.
Сеңгір.
Хақ.
Кеңестік тіл ғылымында 1960-70 жылдары әдеби тілді мынадай тұрғыдан ұштастыра қарастыру талабы қалыптасты:
Тарихи.
Әдеби.
Саяси.
Жалпы.
Әлеуметтік.
Б. Әбілқасымов Абай, Ыбырайға дейінгі жазба әдеби тілді осылай атауды ұсынды:
«Көне қазақ жазба әдеби тілі».
«Кітаби тіл».
«Ауызша тіл».
«Жазбаша тіл».
«Жаңа қазақ жазба әдеби тілі».
«Әдеби тіл дегеніміз – әдебиеттің өзі» деп тұжырымдаған ғалым:
Қ. Өмірәлиев.
Р.Сыздықова.
В. Виноградов.
Е. Жұбанов.
Н. Сауранбаев.
Кеңес дәуіріндегі әдеби тілдің түрлері
Жазба әдеби тілі, ауызекі сөйлеу тілі.
Көне әдеби тілі.
Заманауи әдеби тілі.
Кеңестік әдеби тілі.
Тәуелсіз әдеби тіл.
А. Ысқақовтың пікірінше, төл әдеби тілдің революцияға дейінгі кезеңінде қазақ даласында екі түрлі әдеби тіл «жарыса» өмір сүрді:
Жалпыхалықтық әдеби тіл, кітаби тіл.
Қарапайым әдеби тіл,төл әдеби тіл.
Молдалар тілі, кітаби тіл.
Кеңестік дәуір әдеби тілі, советтік дәуірдегі әдеби тіл.
Қазақ әдеби тілі, халықтық тіл.
Р.Сыздықованың әдеби тілге байланысты жазылған құнды еңбегі
«ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы».
«Қазіргі әдеби тілдің басы».
«ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы тіл жайында».
«Жазба алдындағы әдеби тіл».
«Қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму кезеңдері».
Е.Жұбановтың қазақ әдеби тіліне қосқан еңбегі:
«Эпос тілінің өрнектері».
«19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басындағы қазақ жазба әдеби тілі».
«Жалпы қазақ тілі».
«Қазіргі әдеби тілдің басы».
«1920-1930 жылдардағы әдеби тіл мәселелері».
«Түркі әдеби тілі мен қазақтың жазба әдеби тілінің сабақтастығы» атты баяндаманың авторы:
С. Исаев.
Е. Жұбанов.
Р. Сыздықова.
І. Кеңесбаев.
Е. Жанпейісов.
«Қазақ» газетінің алғашқы санынан бастап Ә. Бөкейханов:
«Қыр баласы» деген жамылғы атпен мақала жариялады.
Мақалаларды сирек жазды.
Редактордың көмекшісі қызметін атқарды.
«Қазақ әдеби тілі» атты мақала жариялады.
Әңгімелері мен повестері жиі шығып тұрды.
ХХ ғасырдың 40-жылдары жарық көрген роман
С. Мұқанов «Менің мектебім».
Қ. Аманжолов «Ақын өлімі туралы аңыз».
М. Мақатаев « Жастық жыры».
И. Байзақов «Ақбөпе».
М. Шаханов «Ай туып келеді».
1929-1940 жылдар аралығында жазу жүйесі енгізілді:
Латын графикасына негізделген.
Орыс графикасына негізделген.
Араб графикасына негізделген.
Қазақ графикасына негізделген.
Кирилл графикасына негізделген.
Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, әліпби құрастырған қазақтың алғашқы фонологі:
Ы. Алтынсарин.
А. Құнанбаев.
А. Байтұрсынов.
Е. Жұбанов.
М. Дулатов.
1927 жылы жарық көрген «Жаңа әліпби туралы» атты кітаптың авторы:
Ә. Бәйділдаұлы.
А. Байтұрсынұлы.
М. Мырзаұлы.
Т. Шонанұлы.
Ш. Тоқжігітұлы.
Қазақ халқы қолданған жазу типтерін ғалымдар бөлді:
Семасиография, фонемаграфия.
Дыбыстық, таңбалық.
Әріптік, сурет.
Иероглиф.
Петроглиф.
Қазақ қоғамындағы араб жазуына қатысты зерттеулерде ғалымдар араб жазуын бөлді:
«Қадим», «Жәдид».
«Сунна», «Шариғат».
«Мафриғат».
« Уалаят».
«Шейіт».
1940 жылдан бастап Қазақстан орыс графикасына негізделген жаңа алфавитке көшуіне байланысты:
42 әріп таңбалары болды.
Қазақ әріптері қолданылмады.
5 төл әріп, 31-і орыс алфавитінен болды.
38 әріп таңбалары болды.
33-і орыс алфавитінен, 5-і төл әріп болды.
Жаңа алфавит жөніндегі үкімет комиссиясы конференция материалдарымен жалпы жұртты, халықты таныстыру мақсатында 1927 жылы жеке кітапша басып шығарды:
«Әліппе айтысы».
«Қазақ мәселелері жайынды».
«Сауат ашу».
«Әліпби алмастыру».
«Жазу».
Арабшылардың араб графикасын жаңа түркі (латын) графикасымен салыстырғанда пайдалы жағына келтірген дәлелдері:
Араб алфавиті оқуға, жазуға, сауат ашуға қолайлы.
Жазуға өте жеңіл.
Нота жазуға жақсы келеді.
Бір әріптің 1 ғана түрі бар.
Баспаханада қолдануға ыңғайлы.
Латын алфавитін жақтаушылар араб әрпі сауат ашуға, оқуға, жазуға қиын деді. Себебі:
Бір әріптің 4 түрі бар.
Көзге көркем көрінбейді.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл бере алмайды.
Жазу солдан оңға қарай жүреді.
Алгебра, геометрия, физика салаларына ғана қолайлы.
В.В. Катаринский «Грамматика киргизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис» ( Орынбор, 1897 ж.) еңбегінде:
Қазақ тілінде 9 дауысты дыбыс бар деп көрсетті.
Қазақ тілінде 11 дауыссыз дыбыс бар деп көрсетті.
15 дауысты бар деп көрсетті.
42 әріптен тұратын әліпби жариялады.
Төл дыбыстарды таңбалады.
«Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Советтік Республика құру туралы» тарихи декретке қол қойылды:
1920 жылғы 26 тамызда.
1920 жылғы 4 қаңтарда.
1867 жылғы 26 тамызда.
1868 жылғы 4 қаңтарда.
1921 жылғы 22 қыркүйекте.
Абайдың бастапқыда жазып жүрген өлеңдерін редакторлықтан өткізген П.М.Мелиоранский оның қай өлеңдеріне кітаби тіл деп баға берген:
«Жыл мезгілдері».
«Күй».
«Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?».
«Ғылым аппай мақтанба».
«Сегіз аяқ».
М. Әуезов Абайдың қазақ әдеби тілінің даму жолындағы орнын көрсете келіп, ерекшелігін атайды:
Абай заманында кіре бастаған жаргондық сипаттағы кітаби шұбар тілден бас тартуы.
Абай тілі еуропалық үлгіге негізделген.
Өлеңдеріндегі қолданылатын амал-тәсілдер сөздердің семантикалық жағымен үндеседі.
Халықтың әдеби тілін бұрмалады.
Орыс ақындарының өлеңдеріндегі сөздермен қазақ тілін шұбарлады.
Қ. Өмірәлиев Абай тілін зерттеуде көрсеткен ерекшеліктері:
Қазақтың ауыз әдебиеті мен сөйлеу тіліне тән тұлғалар.
Абай прозасындағы синтакситік талдаулар.
Өлең шарттарын (өлшем, ырғақ, ұйқас) талдау.
Абай прозасында өнімді қолданылған -мақ,-ар жұрнақты сөздері жайында.
Ақын өлеңдеріндегі морфологиялық тұлғалардың ықшам түрінде кездесуі.
Қазақтың ұлы ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлының халқы үшін істеген игі істерінің ішіндегі ең шоқтығы биік қызметінің бірі:
Араб жазуына өзгерістер енгізіп, қазақ әліпбиін (алфавит) құрастыруы.
Қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы.
Қазақ мысалдарының атасы.
Көрнекті жазушы.
Ағартушы-педагог.
А. Байтұрсыновтың қазақ халқының сауатты болуы үшін атқарған жұмыстары:
Қазақ халқы үшін «төл әліпби» құрастырып шығарды.
Қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдерін көрсетті.
Басқарудың түрлі формаларын көрсетті.
Оқу жүйесіне түбегейлі реформа жасады.
Қазақ сөздерінің этимологиясын толықтай түсіндірді.
А. Байтұрсынұлы мұрасын жан-жақты зерттеген ғалымдар:
Р. Сыздықова.
М. Дулатов.
Ж. Күдерин.
М. Әуезов.
С. Мұқанов.
А. Байтұрсынұлы өз алдына қойған жүйелі программасы:
Қазақша сауат аштыруды мақсат етіп, «Оқу құралды» жазған.
Халықты жаппай сауаттандыру үшін араб алфавитін қазақ тілінің жүйесіне келтірді.
Жалпы қазақ тілінің жүйесін орнықтырды.
Қазақ тілі синтаксисіне көптеген жаңалықтарды еңгізуді мақсат етті.
Әдебиетті оқытып барып тіл оқыту керек екендігін көрсетті.
Ахметтану ілімінің негізі басталды:
«Ақ жол» газетінің 1923 жылғы 4 ақпандағы санында «Аханның 50 жылдық тойы» деген М. Әуезов мақаласынан.
Ө. Айтбаевтың «Қазақ сөзі» еңбегі жарық көрген соң.
Ахмет Байтұрсынұлы өзі бұл ілімді негіздеп кетті.
Алматыда 1990 жылы шыққан «Ахмет Байтұрсынов» атты Р. Сыздықова кітабынан соң.
Қазақ тіліне араб графикасын енгізуден басталды.
А. Байтұрсынов лингвистикалық терминдерді жасауда негізі екі принципті ұстанды:
Ана тілдің бар мүмкіндігін барынша сарқа пайдалану.
Тек қазақша тіл негізінде термин құрау.
Халықаралық стандартқа сай термин атауларын пайдалану.
Араб графикасында жазғанды құптағандықтан, сол тілдің сөздерін қолдану.
Лингвистикалық терминдерді халық арасынан іздестіру.
Ахмет Байтұрсынов мұрасын зерттеудегі атаулы еңбек
Р. Сыздықова «Ахмет Байтұрсынов».
З. Қабдолов «Сөз өнері».
С. Исаев « Қазақ әдеби тілінің тарихы».
Х. К. Кәрімов « Қазақ әдеби тілінің тарихы».
Қ. Кемеңгеров «Қазақ тарихы».
ХІХ ғ. екінші жартысындағы басты жаңалық:
Көркем әдебиеттің жазба түрі бой көтерді.
Ауыз әдебиеті мұралары жинастырылды.
Ислам діні кең етек жайды.
Мұсылманша оқыту жанданды.
Екі тілді сөздіктер көптеп шығарылды.
«Дала уәлаятының газетіне» тіл мәселелерін көтеріп мақала жазды:
Д. Сұлтанғазин.
Ш. Қанайұлы.
А. Құнанбаев.
Ы. Алтынсарин.
С. Көбеев.
Арабтың «қисса» сөзінің мағынасы:
> Әңгіме.
Өлең.
Сөз.
Жыр.
Дастан.
Қазақ әдеби тілінің ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы сөздік құрамының қабаттары:
Араб және парсы сөздері.
Моңғол сөздері.
Түркі сөздері.
Диалект сөздер.
Орыс сөздері.
Қиссалық әдебиеттерді әдебиет тарихын зерттеушілер бөліп қарастырды:
Мазмұнына қарай.
Лексикасына қарай.
Сөздік құрамына қарай.
Жырлаушыларға қарай.
Тақырыбына қарай.
Мазмұны, негізгі идеясы жағынан дінді, діни моральды уағыздайтын қисса
«Сал-сал».
«Жүсіп-Зылиха».
«Үш қыз».
«Таһир».
«Қисса-и Рүстем».
Н. И. Ильминскийдің 1861 жылы Қазанда басылып шыққан кітабы:
«Самоучитель русской грамоты для киргизов».
«Терминологиялық сөздік».
Шаруашылық құралдары атауларының сөздігі.
«Қазақ үшін шығарған календарь».
«Киргизская хрестоматия».
«Самоучитель русской грамоты для кригизов» еңбегінің ерекшелігі:
Өзге тілдік жалғау, жұрнақ, есімдік сөздерден таза.
Кірме сөздерді аз қолдануы.
Араб тілінің ерекшеліктеріне сай жазылуы.
Сингармонизм заңына сүйенеді.
Аударманың сапасыздығы.
В. В. Катаринский жазған календарь төмендегідей бөлімдерден тұрады:
|
|
