«экология және тұРАҚты даму» барлық мамандықтарға арналған
жүктеу/скачать 429,49 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Такырып-3 (2 сағат) Такырып-3 (2 сағат)
- ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ –ДЕМЭКОЛОГИЯ. Жоспар Жоспар
- Популяция ұғымы Популяция ұғымы
- Статикалық көрсеткіш Статикалық көрсеткіш
- Популяция саны Популяция саны
- Популяция тығыздығы Популяция тығыздығы
- Популяция құрылымы Популяция құрылымы
- Динамикалық көрсеткіштер Динамикалық көрсеткіштер
- Туылу саны Туылу саны
- Өлім саны Өлім саны
- Өмір сүру ұзақтығы Өмір сүру ұзақтығы
- Популяция санының флуктациясы және реттелуі Популяция санының флуктациясы және реттелуі
- Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
- Негізгі әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер
- № 5 дәріс № 5 дәріс
- Демография Демография
Түрішілік әрекеттер – бір түрдің ағзаларының арасында жер үшін, қорек үшін, теорритория үшін туындайтын күрестен пайда болады, мұнда тек бәсекелестік орын алады. Түраралық әрекеттер – түрішілікке қарағанда анағұрлым алуан түрлі. Оларға нейтрализм, бәсекелестік, мутуализм, паразитизм, жыртқыштық, протокооперация жатады. Антропогендік фактор – адам әсерінен туындайтын қоршаған ортаға тиетін әсер. Ортаның экологиялық факторлары тірі ағзаларға түрліше әсер етеді, яғни физиологиялық және биохимиялық қызметтердің бейімделу өзгерістерін тудыратын тітіркенушілер сияқты; берілген жағдайларда тіршілік ету мүмкін еместігімен себептелген шектеушілер сияқты; ағзалардың анатомиялық және морфологиялық өзгерістерін тудыратын модификаторлар сияқты; ортаның басқа факторларының өзгерісі туралы мәлімет беретін белгілер сияқты әсер ете алады.Өзінің тарихи-эволюциялық даму жолында ағзалар периодты және
1. Негізгі тіршілік ету орталары қандай? 2. Фотопериоднзм не? З.Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді қалай атайды? 4. Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зерттеу механизмдері қандай? 5.Автотрофтар дегеніміз не? 6 Фототрофтар бегеніміз не? Экологиялық факторлар антропогенді биотикалық абиотикалық
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 15 беті 7.Гетеротрофтар дегеніміз не? 8.Хемотрофтар дегеніміз не?
1.Популяция туралы түсінік,Статикалық және динамикалық түрлері 1.Популяция туралы түсінік,Статикалық және динамикалық түрлері 2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы 2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы 3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі , өсу жылдамдығы. 3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі , өсу жылдамдығы.
латын тілінен аударғанда populus- халық, тұрғындар деген латын тілінен аударғанда populus- халық, тұрғындар деген
мағынан білдіреді.Популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және мағынан білдіреді.Популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және
үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар
тобы.Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың тобы.Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың
кеңістікте орналасуына байланысты болады.Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте
таралуы әртүрлі болады.Ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға таралуы әртүрлі болады.Ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға
немесе бәсекелестік қатынастарға жауабын көрсетеді.Даралар мен олардың топтарының
таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.Кездейсоқ таралу тек біртекті таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.Кездейсоқ таралу тек біртекті
ортада немесе жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады.Бірқалыпты таралу табиғатта өте
сирек кездеседі.Ол көбінесе әртүрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады. сирек кездеседі.Ол көбінесе әртүрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады.
Топтық таралу – табиғатта жиі кездеседі.Топтардың өзі кездейсоқ немесе жиналып таралуы
мүмкін. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға мүмкін. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға
қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық
сипаттамасы болады.Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық сипаттамасы болады.Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық
болып жіктеледі. Статикалық көрсеткіш Статикалық көрсеткіш популяцияның қазіргі уақыттағы күйін сипаттайды, оған: популяцияның қазіргі уақыттағы күйін сипаттайды, оған:
популяцияның саны, тығыздығы және құрылымдық көрсеткіштер. популяцияның саны, тығыздығы және құрылымдық көрсеткіштер. Популяция саны Популяция саны – дегеніміз белгілі бір территориядағы жануарлар мен өсімдіктердің – дегеніміз белгілі бір территориядағы жануарлар мен өсімдіктердің
саны. саны.
Популяция тығыздығы Популяция тығыздығы – білгілі бір аудан бірлігіне келетін даралар санын айтады. – білгілі бір аудан бірлігіне келетін даралар санын айтады.
Мысалы, бір шаршы киллометрге келетін адам саны, Қазақстанда бір шаршы киллометрге Мысалы, бір шаршы киллометрге келетін адам саны, Қазақстанда бір шаршы киллометрге
5,5 адамнан келеді. Популяция құрылымы Популяция құрылымы . Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық . Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық
(әржастағы түрлердің қатысы), жыныстық және кеңістіктік (аймақтық). Популяцияларды (әржастағы түрлердің қатысы), жыныстық және кеңістіктік (аймақтық). Популяцияларды
зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы мүмкін, мысалы,
зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселесін шешкенде және т.б. жағдайларда. зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселесін шешкенде және т.б. жағдайларда.
Популяцияны зерттегенде олардың сол уақытттағы санына ғана емес, ең алдымен олардың
орта факторларына байланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі. орта факторларына байланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі.
Популяцияның бұл тарауы популяция динамикасы деп аталады. Популяцияның жыныстық,
жастық, территориялық және т.б. түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердің жастық, территориялық және т.б. түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердің
сандары бірдей деңгейде болса, онда бұл популяцияның өмірсүрушілік қасиеті жоғары
болады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция ішінде болады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция ішінде
түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті немесе өліп бара жатқан
популяция деп атайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайту үшін популяция деп атайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайту үшін
шұғыл түрде шара қолдану керек. Жас дарақтардың саны көп популяциялар инвазиондық
немесе өніп жатқан популяция деп аталады. Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақытта немесе өніп жатқан популяция деп аталады. Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақытта
қалайша өзгеретіндігі туралы мәліметтер, энергия мен биомассалардың ағынын зерттегенде
қолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егер фитопланктон қолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егер фитопланктон
динамикасы бойынша жүргізілген бірқатар ұзақ зерттеулерді есепке алмасақ, популяция
динамикасы бойынша жұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзаларда динамикасы бойынша жұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзаларда
жүргізіледі. Өсімдіктермен, әсіресе , дақылдармен жұмыс жүргізгенде дарақтардың санын
емес, биомассасын есепке алған орынды. Өсімдіктер популяциясының динамикасы емес, биомассасын есепке алған орынды. Өсімдіктер популяциясының динамикасы
жануарлар популяциясының динамикасына қатты әсер етеді. Сондықтан мысалы, адам
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 16 беті популяциясын (демографияны ) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктер құрайтын азық- түлік популяциясын (демографияны ) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктер құрайтын азық- түлік
ресурстарын да санатқа алады. ресурстарын да санатқа алады. Динамикалық көрсеткіштер Динамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын
өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны және өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны және
популяцияның өсу жылдамдығы жатады. Популяция санының ауытқуының шартты
себептерін атап көрсетуге болады: себептерін атап көрсетуге болады: 1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің 1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің
максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция
санының кемуіне әкеледі. санының кемуіне әкеледі. 2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше 2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше
популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады. 3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар 3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар
популяция санының ауытқуына себеп болады. популяция санының ауытқуына себеп болады. 4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы) 4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы)
популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады. Популяция ішілік реттеуші механизмге Популяция ішілік реттеуші механизмге
жатады. жатады.
– берілген – берілген
ареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.Тығыздық ареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.Тығыздық
артып кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер мен құстарда эмиграция байқалады.
И.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге И.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге
яғни, гомеостазға қабілетті (грек тілінен аударғанда homoios – ұқсас, сол, stasis-қозғалыссыз,
тұрақты) болады деді. Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың тұрақты) болады деді. Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың
қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға
қабілеті. қабілеті. Туылу саны Туылу саны (туылу жылдамдығы) – белгілі бір уақыт аралығында дүниеге келген (туылу жылдамдығы) – белгілі бір уақыт аралығында дүниеге келген
даралар саны. даралар саны. Өлім саны Өлім саны (өлім жылдамдығы) - белгілі бір уақыт аралығында өлген даралар саны. (өлім жылдамдығы) - белгілі бір уақыт аралығында өлген даралар саны. Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді. Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді.
– физиологиялық және максималды болып екіге бөлінеді. – физиологиялық және максималды болып екіге бөлінеді.
. . Сыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарының Сыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарының
пайда болуы, популяциялардың флуктациясы экожүйенің биоталық бірлестіктерінің
циклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өте циклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өте
анық білінеді, себебі түн мен күн ұзақтықтарының айрмашылығы елеулі болады. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар 1. 1. Демэкология нені зерттейді? Демэкология нені зерттейді? 2. 2.
Популяция дегеніміз не? Популяциялық экологияның негізін салушы кім? 3. 3. Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз. Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз. 4. 4.
Ағзалар популяциялық тобын зерттеудің маңызы неде? 5. 5. Популяцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формалары Популяцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формалары
немен түсіндіріледі? 6. 6. Популяция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларымен Популяция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларымен
байланысты? 7. 7. Популяцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияның Популяцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияның
тығыздығына байланысты және қайсысы байланысты емес? 8. 8. Экологиялық қуыс дегеніміз не? Экологиялық қуыс дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 3.
3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003 Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003 . . 042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 17 беті 4.
4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002 . . 5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010 5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010 № 5 дәріс № 5 дәріс
1.Демография 1.Демография 2.
2. Экологияда популяция дегеніміз Экологияда популяция дегеніміз 3. Популяцияның негізгі қасиеттері:
Демография Демография (грек. Демос-халық) –халықтың құрылымын,құрамын, динамикасы мен (грек. Демос-халық) –халықтың құрылымын,құрамын, динамикасы мен
көбеюін (туу,өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғы көбеюін (туу,өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғы
жылдары демографияның жаңа бағыттары- экологиялық демография немесе
демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты
қалаптасып келеді. Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. Адамға жақын. Табиғаттағы
жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте ұсақ жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте ұсақ
жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салычтырғанда көп болады.
Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында теріс Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында теріс
коррекция байқалады. Адамның ең жақын туыстарының , түрлерінің қазіргі кездегі саны-
соңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. Жыл бұрын өмір соңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. Жыл бұрын өмір
сүрген адам популяцияларының жалпы саны 100 мың болған, 30-20 мың жыл бұрын – шамамен 5 млн. Көптеген мың жылдықтар барысында дүние жүзінің халқы өте баяу өсіп шамамен 5 млн. Көптеген мың жылдықтар барысында дүние жүзінің халқы өте баяу өсіп
отырды. Б.э.д. ІV мың жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды. Б.э.д. 1000 жылы отырды. Б.э.д. ІV мың жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды. Б.э.д. 1000 жылы
300млн-ға жақындаған, 1500 жылға қарай 425 млн-ға дейін өсті. Мұндай қарқынмен өсу
жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, яғни жылына 10000-ға шаққанда жеті адам . жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, яғни жылына 10000-ға шаққанда жеті адам .
Ұлы географиялық жаңалықтар кезеңінде халық санының қарқынының артуы
экспоненциалды заңдылыққа жақындады. Кейін жердегі адамдардың санының артуы экспоненциалды заңдылыққа жақындады. Кейін жердегі адамдардың санының артуы
гипербалалық сипатқа ие болды. Шындығында соңғы жылдары 80-жылдардың аяғынан
бастап , салаыстырмалы өсім артпай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімге бастап , салаыстырмалы өсім артпай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімге
жақындады(жылына абсолюттік өсім, шамамен 86 млн.адам). БҰҰ халық саны бойынша
қорының эксперттерінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылға дейін қорының эксперттерінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылға дейін
сақталады да , адам саны 7,5 млрд.-қа жетеді. ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс
деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкес деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкес
келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ға
артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда – 70,3 артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда – 70,3
млн., 80-жылдарда- 86,4 млн., адам. Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше
факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатын факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатын
өлім санының кемуімен түсіндіруге болады. ХХ ғасырда аталған факторларға гигиеналық
және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала
өлімінің кемуі де қосылды 1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы туу
коэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса , табиғи өсім коэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса , табиғи өсім
коэффициенті – 14,8 % құрады. Қазір көбеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда.
Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүние Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүние
жүзі халқы 160 адамға өсіп отырады.Әр түрлі елдер мен континенттердің халық
санының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірі санының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірі
азиялық елдер - Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғарғы өсу жылдамдығы
Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте). Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте). жүктеу/скачать 429,49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|