Ықпалдың түрлері. Ассимиляция құбылысы және диссимиляция туралы түсінік

Ықпалдың түрлері.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция туралы түсінік.

Көршілес дыбыстардың біріне-бірі тигізген ықпалымен байланысты болады: белгілі бір дыбыстың екінші дыбысқа алмасуы, кейде дыбыстың түсіп қалуы немесе тыңнан бір дыбыстың пайда болуы (игерулі өзгерістер).

Көршілес дыбыстардың бір-біріне тигізген ешқандай ықпалы болмайды, дыбыс өзгерісі өзге дыбыстың ықпалына емес, өздігінен құбылып отырады:шелек-челек, Айша-Ғайша, Ғалы-Қали-Әли. Бұл құбылысты игерусіз өзгерістер деп те атауға болады.

бір сөз көлемінде немесе бірнеше сөз көлемінде түбір мен қосымша, сөздер аралығында тетелес келген көрші дыбыстардың үндесуін ассимиляция дейміз.

Бір сөз көлемінде немесе бірнеше сөз аралығында алғашқы дыбыстың кейінгі дыбысқа артикуляцпя жағынан өзіне ұқсата ықпал етуін прогрессивтік ассимиляция дейміз.

І. а) Үнді дауыссыздар өзінен кейін үнді, ұяң дауыссыздардың келуін қалайды: Мысалы:шал-дың, шал-ға, шал-мен, тау-дың, тау-ға, тау-лы.
б) с, ш дыбыстарының тіркесуі:
Мысалы: мал-шы, мал-сақ, аң-шы, жан-са, ем-ші.
в) т дыбысының тіркесуі:
Мысалы: жөнел-т, ойлан-т, ағар-т
г) [қ-ғ], [к-г] алмасулары:
Мысалы: ай қабақ (айғабақ), мал қора (малғора), бір күні (біргүні).

ІІ. а) Ұяң дауыссыздар өзінен кейін тек ұяң дауыссыздар келуін талап етеді: Мысалы: жаз-ға, қыз-дың, қыз-бен
б) [қ-ғ], [к-г] алмасулары:
зк: жаз келді (жазгелді)
зқ: қағаз-қалам (қағазғалам)
жк: стаж керек (стажгерек)
жқ: стаж қайда (стажғайда)

Бір сөз көлемінде немесе бірнеше сөз аралығында кейінгі дыбыстың алғашқы дыбысқа артикуляция жағынан өзіне ұқсата ықпал етуін регрессивтік ассимиляция дейміз.

[н - ң] дыбыс алмасуы: жонғыш (жоңғыш), жөнге (жөңге);
[н - м] жанбады (жамбады), сөнбеді (сөмбеді), жанмен (жаммен);
[з - с] қазса (қасса), сезсе (сессе)
[з - ж] көз жүгірту (көжжүгірту), боз жорға (божжорға);
[з - ш] тазша (ташша), сөзшең (сөшшең);
[қ - ғ], [к - г] алмасулары:
қж: ақ жауын (ағжауын); қд: ақ дала (ағдала); қз: жоқ зат (жоғзат);
кж: Бекжан (бегжан); кз: Бекзада (бегзада); кд: көк дәрі (көгдәрі)
[п - б] көп жер (көбжер), көп зиян (көбзиян); [с - ш] жұмысшы (жұмұшшұ), кесші(кешші).

(лат. dissimilatio – ұқсамау, өзгешелену) ұғымы - ассимиляцияға қарама-қарсы комбинаторлық өзгерістің бір түрі.
Сөз ішінде қатар келген ұксас немесе бірдей дыбыстардың сөйлеу тілінде өзге дыбысқа айналуы.
Алла - алда, молла - молда, балалар - балдар, коридор-колидор

ІІІ. а) Қатаң дауыссыздар өзінен кейін тек қатаң келуін талап етеді.Мысалы: тас-қа, тас-та, тас-пен
б) [с-ш] алмасуы: ашса (ашша), шешсе (шешше).

Достарыңызбен бөлісу: