«Жеті қазына»

«Жеті қазына» 

 

Қазақ  халқы  жеті  санын  киелі  және  қасиетті  деп  санаған.  Бұған 

негіз  болардай  халық  ауыз  әдебиетінің  өзінде  де  «жеті»  саны  жиі 

кездесіп  жатады..  Әлде  бір  ғажайып  бейнелерді,  аждаһарды  «жеті 

басты  жалмауызға»  теңеп  жатса,  «жеті  қабат  жер  астынан»  қиял-

ғажайып  ертегілер  туындатады.  Ал  «жеті  қырдың  астында»  -  тым 

алыста  ғажайып  дүние  бар  деп  есептейді.  Халқымызда  «жеті  рет 

өлшеп,  бір  рет  кес»,  «жерден  жеті  қоян  тапқандай»  деген  сияқты 

мақал-мәтелдер де бар. 

Қазақтың тіл мәдениетінде кейбір сөз тіркестері астарлы мағына 

беріп  жатады.  Сол  астар  «жеті»  сөзі  арқылы  да  көрініс  табады. 

Мәселен,  бүкіл  дүние  жүзін,  шартарапты-жеті  ғалам  десек,  түн 

ортасын-жеті түнде деп шамалаймыз. Дүйсенбіден дүйсенбіге дейінгі 

аралықты бір жеті деп те бағдарлаймыз.

  

«Жеті»  санының  мәнін  зерттеген  ғалымдардың  көпшілігі 

(І.Кеңесбаев, А.Кононов т.б.) оның морфологиялық, астрологиялық, 

діни, тағы басқа ғажайып сырға ие екенін айтады.  

Жетіге  байланысты  жер-су  аттары  қаншама.  Жетібай,  Жетіген, 

Жетісу,  Жетіқара,  Жетісай,  Жетітер,  Жетітөбе  деген  сияқты.  Аспан 

әлемі де жетіден кенде емес. Ғаламның Солтүстік жартышарындағы 

шоқ жұлдызында Жеті қарақшы жатыр.  

«Жеті» санын халық негізгі бір желі етіп, кей уақыт өмірге керек 

зат не басқа бір түрлі амалды, істі осы жетінің шеңберіне сыйғызады. 

Өлген  адамның  жетісін  беру,  жеті  шелпек  пісіріп,  еске  алу  сияқты 

дәстүрлер  де  жетімен  байланысты.  Наурыз  мерекесінде  де  наурыз 

көжеге жеті түрлі дәм қосылатыны белгілі.                 

Адамның дүниеге келуі мен кетуіне байланысты көптеген салттар 

мен  ырымдарды  қалыптастырғаны  белгілі.  Осылардың  көбі  «жеті» 

санының киелі мағынасына қатысты болып келеді. 

Баланың  жерден  «таяқ  жеуі»  жетімен  байланыспаса  да,  негізгі 

өлшем, жеті болуы кездейсоқтық емес. Баланың сана – сезімі оянып, 

естияр  адам  болуға  аяқ  басуын  «жеті»  жастан  бері  қарай  есептеуде  

өмір шындығы бар. 

Сонымен қатар «Жеті жарғы» – ХҮІІ ғасырдың басында Тәуке хан 

тұсында  жасалған қазақтың әдет құқығының жинағы да болды. Оған 

енген  нормалар  қазақ  өміріне  тән  қоғамдық  қатынастардың  негізгі 

салаларын қамтиды. Олар: жер дауы, жесір дауы, мал дауы, жан дауы, 

құн дауы, мүлік дауы, хандық пен билік дауы болды.  

Енді қазақ халқының қасиетті жетілерін атап өтсек. Олар:  «Жеті 

ғашық»,  «Жеті  жетекші»,  «Жеті  шәріп»,  «Жеті  ғалам»,  «Жеті  ата», 

«Жеті  қат  көк»,  «Жеті  амал»,  «Жеті  күн»,  Жеті  жұт»,  «Жеті  жоқ», 

«Жеті жетім», «Жеті қазыналар».  Осы киелі де қасиетті деп санаған 

жетілердің құрамына енген ұғымдарды айтатын болсақ.   

 

 

Жеті жетекші: 

1. Адамның басшысы – ақыл, 

2. Жетекшісі – талап. 

3. Жолаушысы – ой. 

4. Жолдасы –кәсіп. 

5. Қорғаны – сабыр. 

6. Қорғаушысы – мінез. 

7. Сынаушысы – халық /Саққұлақ би/. 

 

Жеті ғашық: 

1. Ләйлі –Мәжнүн 

2. Фархад –Шырын 

3. Таһир –Зуһра 

4. Арзу –Қамбар 

5. Уәлік –Ғарра 

6. Уәки – Күлшаһ 

7. Жүсіп –Зылиқа 

 

Жеті шәріп /Жеті әулие/: 

1. Меке шәріп 

2. Мәдина шәріп 

3. Бұхар шәріп 

4. Шам шәріп 

5. Қатым шәріп 

6. Құддыс /Мысыр/ шәріп 

7. Кәләм шәріп /Құран/. 

 

Жеті амал: 

1. Күннің тоқырауы 

2. Қарашаның қайтуы 

3. 

Үркердің батуы 

4. Мұздың қатуы 

5. Киіктің матауы 

6. Қыс тоқсан 

7. Ай тоғамы.    

 

Жеті ғалам: 

1. Шығыс 

2. Батыс 

3. Оңтүстік 

4. Солтүстік 

5. Аспан /жоғары ғалам/ 

6. Жер /орта ғалам/ 

7. Жер асты /төмендегі ғалам/ 

 

Жеті күн: 

1. Бүгін 

2. Ертең 

3. Бүрсігүні 

4. 

Арғы күн 

5. Ауыр күн 

6. Соңғы күн 

7. Азына 

 

1. Дүйсенбі 

2. Сейсенбі 

3. Сәрсенбі /сәтті күн/ 

4. Бейсенбі 

5. Жұма /қасиетті күн/ 

6. Сенбі 

7. Жексенбі. 

 

Жеті жұт: 

1. Құрғақшылық 

2. Жұт /мал қырылу/ 

3. Өрт 

4. Оба /ауру/ 

5. Соғыс 

6. Топан су 

7. Зілзала 

 

Жеті жоқ: 

1. Жерде өлшеуіш жоқ 

2. Аспанда тіреуіш жоқ 

3. Таста тамыр жоқ 

4. Тасбақада талақ жоқ 

5. Аллада бауыр жоқ 

6. Аққуда сүт жоқ 

7. Жылқыда өт жоқ. 

 

Жеті жетім: 

Тыңдамаған сөз жетім, 

Киюсіз тозған бөз жетім, 

Иесіз қалған жер жетім, 

Басшысы жоқ ел жетім, 

Аққу-қазсыз көл жетім, 

Замандасы қалмаса- 

Бірінен де сол жетім. 

 

Жеті ата: 

1. Бала 

2. Әке 

3. Ата 

4. Арғы ата 

5. Баба 

6. Түп ата 

7. Тек ата. 

 

Жеті қат көк: 

1. Ай 

2. Күн 

3. Шолпан 

4. Есекқырғын /Меркурий/ 

5. Қызылжұлдыз /Марс/ 

6. Сатурн 

7. Мүштәри /Юпитер/. 

 

Жеті қат жер: 

1. Тұңғиық. 

2. Жылан.  

3. Су. 

4. Қос балық. 

5. Қаратас. 

6. Көк 

 

Жеті қазына: 

1. Ер жігіт 

2. Сұлу әйел 

3. Ақыл, білім 

4. Жүйрік ат 

5. Қыран бүркіт 

6. Берен мылтық 

7. 

Құмай тазы. 

 

Міне, осы жазылғандарды түжырымдай келе, Ислам халқы  яғни 

түркі тілдес халықтарының соның ішінде қазақ халқының жеті санын 

не үшін қасиетті деп санауының мәнін аңғарғандаймыз. Осы бір ғана 

жеті деген өлшеммен қазақ халқы өз ойын, көңілдегі түйсігін, жеткізіп 

отырған.  Мысалы,  жастарға  «жеті  атасын  білмеген  жетесіз»  деген 

сөзбен жеті атадан кейін ғана қыз алысуға болатынын түсіндірген, яғни  

жеті  ата  өтпей  қыз  алыспаған,  ұрпағын  бүлдірмеген.  Бұл  өз 

тұрғысында жастарға берілген мықты тәрбие деуге болады.  

Енді  біз  осы  қазақ  халқының  қасиетті  деп  санаған  жетілерінің 

ішіндегі «жеті қазына» ұғымына тоқталсақ. «Жеті қазына» - қазақтың 

дәстүрлі дүниетанымындағы философиялық түсініктерінің бірі. Қазақ 

халқы  «Жеті  қазынаны»  ер  жігіттің,  кейде  сал-серінің  өмірімен 

байланыстырған.  Қазақ  халық  дәстүрінде  «жеті  қазынаға»  кірген 

ұғымдардың екі нұсқасы кең таралған  делінген.  

Бірінші нұсқада: Ер жігіт, сұлу жар, ілім-білім, жүйрік ат, құмай 

тазы, түзу мылтық. 

Екінші  нұсқада:  жүйрік  ат,  алғыр  бүркіт,  қаққыр  тазы,  алмас 

кездік,  қандауыз  қақпан,  берен  мылтық,  майланғыш  ау  немесе  қыл 

тұзақ делінген. 

Осы  екі  нұсқаға  байланысты  тарихшы,  этнограф  ғалым, 

дінтанушы, Л.Н.Гумилев атындағы Евразия Ұлттық Университетінің 

оқытушысы,  филология  ғылымының  кандитаты,  доцент  Омар 

Жәлелұлы «ер жігіт еліне олжа салады» деген мақалға сүйене отырып, 

дәл осындай жігіттер халықтың қазынасы дейді. Омар Жәлелұлының 

тұспалы  бойынша  «Жеті  қазынаның»  бірінші  нұсқасы-халықтың 

қазынасы, ал екінші нұсқасы-азаматтың қазынасы болып табылады 

дейді екен. 

Ал, сұлу әйел мәселесіне келер болсақ, қазақ сұлу әйелден ақылды 

бала  дүниеге  келеді  деп  ойлайтын  болса  керек.  Ал,  ілім-білім  мен 

жылқының қазына болатыны онсыз да белгілі. Құмай тазыға келсек, 

бұл өзі жалпы ит атаулыға қатысты тәрізді. Құмай тазы саятшылықтың 

көркі әрине. Бірақ, иттің бойында қазақ ұнатқан екі қасиет бар екен. 

Олар–адалдық  пен  қанағатшылдық.  Ит  иесіне  адал  келеді.  Әрі  не 

берсең  де  қанағатшыл.  Қыран  бүркіт  болса  шынымен  аңшылықтың 

сәні. Екіншіден қырандар маңғаз, таза келеді. Қазақтың кейбір мінезі 

сияқты. Мылтық болса бес қарудың бірі  болған садақтың «баласы». 

Сондықтан да елдің қорғанысына қажет бір құрал. Қазына саналатыны 

содан дейді. 

«Жеті қазына» құрамына енген ұғымдардың тағы бір нұсқасының 

мағынасына  келсек:  жүйрік  ат  –  ер  жігіттің  жүйрік  аты  —  қанаты. 

Қыран  бүркіт  —  қуаты. Құмай  тазысы  — абыройын  асырар  сенімді 

серігі.  Мылтығы  —  қаһарлы  оты.  Қақпаны  —  серті,  ауы  —  әдіс-

айласы, кездігі — сұсы. Халық «Жеті қазынаны» өмір қажетіне негіз 

етіп  таратқан.  Қазақ  халқының  «Жеті  қазынаны»  —  жеті  ырыс  деп 

атауының да мәні осында.   

Түркі  тілдес  халықтарының  көпшілігі  жеті    санын  қасиетті  деп 

санайды. 

Ал  ислам  аңызы  бойынша,  «Жеті  қазынаға»  мыналар 

жатқызылады: 

1)  Қыдыр  (қызыр).  Ол  өзі  ұнатқан  адамдарына  ғана  дариды. 

Қыдыр дарыған адам байлыққа кенеледі деген түсінік бар;  

2) бақ. Ерекше жаратылған құдірет иесі. Бақ дарымайды, қонады. 

Бақ қонған адам ел мен жерге қожалық етеді;  

3) ақыл. Ақыл — байлық пен бақыттың тірегі;  

4) денсаулық. Деніңізде саулық болмаса, өміріңізде сән де, мән де 

болмайды делінеді;  

5) ақ жаулық. Дін аңыздары бойынша, Алла адамды топырақтан 

жаратып,  жан  берген  соң,  адам  ұрпағын  тарату  үшін  оның  сол  жақ 

қабырғасының біреуінен Хауа Ананы жаратқан;  

6)  тұз.  Тұз  —  Алланың  адамдар  мен  жан-жануарларға  берген 

несібесі, таусылмайтын кені;  

7) ит. Адам мен Хауа Ананың алғашқы серігі, қорғаушысы. Осы 

айтылған ислам аңызындағы Жеті қазына Алланың кереметімен ғана 

болып  отырады.  Мұндағы  мақсат  —  “Барлық  іс  Алланың 

ұйғарымында,  құдайсыз  қурай  сынбайды”  дегенді  білдіреді.Жеті 

қазына  ұғымы  басқа  халықтарда  да  кездеседі.  Мысалы,  грек  аңыз-

әңімелерінде:  

1 Көк аспан – ол әлем сырын өз шеңберіне сыйғызып, солардың 

өзіндік қалпын сақтайды;  

2 Күн – ол әлемдегі тіршілікті басқарады; 

3 Ай – түнгі тіршілік нәрі; 

4 От – күннің жердегі сүлдесі; 

5  Су  –  жерге  қуат,  өсімдік  әлеміне,  жан-жануарға    нәр,  көрік 

береді; 

6 Жер – тіршілік анасы; 

7 Ит – Адам мен Хауа Ананың пейіштен қуылып, жерге түскендегі 

алғашқы серігі, досы, қорғаушысы. Сол себепті жеті қазынаның бірі 

саналады.  

Сонымен қатар Қытай халқында да жеті саны қасиетті  сан деп 

есептелінетін  көрінеді.    Бұған  себеп  ХІХ  ғасырдағы  Жеті  қожа 

көтерілісі. Бұл көтеріліс Қашғариядағы ұйғыр халқының маньчжур – 

қытай  басқыншыларына  қарсы  көтерілісі  болды.  Көтеріліске  Юсуп 

қожа  бастаған  ағайынды  жеті  адам  (қожа)  басшылық  етті.  Осы 

көтеріліске байланысты Қытай мемлекетінде Шаңхай қаласында мың 

жылдық  көне  «Жеті  қазына»  көне  мақаласы  бар  екен.  Ол  қалашық 

оңтүстік  Қытайды  елестетеді.  Бұл  қалашықта  жеті  қазына  храмы 

орналасыпты.  Храмның  ішінде  қытай  халқы  киелі,  қасиетті  деп 

санаған жеті асыл зат сақталыпты. Олар: киелі ағаш, киелі қоңырау, 

ұшпа  бұрхан,  алтын  тауық,  жақұт  сақпы,  жақұт  балталар  екен.  Бұл 

жердегі бұрхан, сақпы сөздерінің мағынасына тоқталып өтсек: Бұрхан 

сөзі – араб тілінен аударғанда дәлел, айғақ, себеп деген мағыналарды 

білдіреді. Ал моңғол халқы тілінен аудармасы – құдай, құдірет деген 

мағынаны береді екен. Негізі «бұрхан» сөзі Хакас тілінде «пірхан» деп 

айтылған.  Ал  енді  «сақпы»  сөзіне  келсек,  «сақпы»  сөзі  негізінен 

моңғол халқының «сабхы» сөзінен шыққан дейді. «Сапқы» сөзі шөкі, 

шоқы  деген  мағына  береді.  Яғни,  тамақты  шоқып  жеу  немесе 

шөкімдеп  жеу  деген  мағынада.  Ал  моңғол,  қытай  халқы  тамақты 

таяқшамен  жейді.  Сол  себепті  ас  –  адамның  арқауы  болғаны  үшін, 

қытай, монғол халқы осы таяқшаны яғни «сақпыны» қадір тұтып «жеті 

қазына» ұғымына енгізген болуы керек.   

Бауыржан Момышұлының мұрасы. 

Ұлы 

Отан 

соғысының 

қаһарманы, 

батыр 

бабамыз 

Б.Момышұлының  келіні  Зейнеп  Ахметова  өзінің  бірқатар 

этнографиялық  зерттеулерімен  танымал.  Оның  «Бабалар  аманаты» 

атты  кітабында  Б.  Момышұлының  қазақ  халқы  қасиетті  ұғым  деп 

санаған  «жеті  қазына»  туралы  айтқан  пікірлері  жазылған.  Енді  осы 

кітапқа түскен Б. Момышұлының мұрасымен таныс болсақ.  

«Жеті  сөзімен  байланысты  көптеген  халықтардың  тілінде 

қалыптасқан ұғымның бірі - «Жеті қазына» екен. Бұл тіркестің әр елдің 

тұрмыс-тіршілік салтына, таным-нанымына қарай әртүрлі айтылуы – 

табиғи нәрсе. Ертедегі грек аңыз-әңгімелерінде жиі кездесетін «жеті 

қазына»  өзге  халықтарға,  оның  ішінде  қазаққа  да  тән  деуге  болады. 

Өйткені,  мұнда  айтылатындардың  барлығы  адамзатқа  ортақ. 

Сондықтан көкейге қонымды, қисыны анық ұғымдар. Оны былайша 

таратады.  Бірінші  –  Аспан.  Аспан  дүние  жаратылыстың  тылсым 

құпия  сырларын  аясына  сыйғызып  тұр.  Өмірге  пана  болып,  аспан 

денелерінің  қалпын  сақтап  тұрған  көк  күмбез  –  планеталар  мен 

жұлдыздардың  құтты  мекені.  Көшпенділер  «жерді  әлемнің  анасы» 

десе аспанды жарық, нұр, жылу беріп, жаңбыр жаудырып есіркеуші 

атасы  санаған.  Сондықтан  олар  Көк  тәңірге,  Жер-анаға  табынған. 

Көктемде күн күркіреп, алғашқы жауын жауғанда: «Көктен жаудыр! 

Жерден өндір!» - деп тілек тілеген. Бас киімін шешіп, «дерт-дербезден 

басымызды аман сақта» деп жаңбырға басын тосқан, «Көкте тәңір бар, 

жерде  әулие  бар»,  деп  жас  балалардың  аяғын  көкке  көтеруіне  және 

аспанға  қарап  түкіріп,  аспанға  тас  лақтыруға  қатаң  тыйым  салған. 

Жазғытұрым найзағай алғаш жарқылдағанда 

«Тәңірім,  ырыздығымызды  молынан  бер,  малымыздың  желінін 

сау, сүтін мол ете гөр!» – деп шөмішпен ақ алып, босағаға тамызып 

және үйдің жабығына жаққан. Көкке қарап, қол жайып, тілек тілейді. 

Бұл – халық емшілерінің де қолданылатын әдісі. Олар аспаннан, яғни 

ғарыштан  күш-қуат  аларда  қолын  көкке  қаратып,  алақанын  жайып, 

үнсіз  тұңғиыққа  батып,  бойына  энергия  жинайды.  Ал  көкке  қарап 

қарғану жантүршігерлік жаман іс саналған. 

Сондықтан көшпенділер, оның ішінде қазақтар көктегі Күн, Ай, 

жұлдыздарды  киелі  есептеген.  Аспан  әлеміндегі  жұлдыздар  адам 

өмірімен  тығыз  байланысты.  Әрбір  адамның  тағдырымен  ұштасып 

жататын  өзінің  жұлдызы  болады  дейді.  Жұлдызы  жоғарыласа,  ол 

адамның  бағы  ашылады,  төмендесе,  бағы  таяды.  Жұлдызы  оңынан 

туса, ісі сәтті болады, солынан туса, қырсық шалады. Ол жұлдыз жерге 

ағып түссе, сол жұлдыздың иесі өледі. Тіліміздегі «жұлдызы батты», 

«жұлдызы сөнді» дейтін ұғымдар осыған байланысты шыққан. Ісі сәтті 

болып,  басына  бақ  қонған  адамдарды  «жұлдызы  оңынан  туды», 

«жұлдызы  жанды»  дейді.  Аспаннан  аққан  жұлдызды  көрген  адам: 

«Менің жұлдызым жоғары, сақтай гөр, тәңірім», - деп сыйынады. Ата-

бабаларымыздың  ұғымында  адамдардың  жұлдыздары  әр  алуан, 

бірінікі біріне ұқсамайды. Кейбір жұлдыздар – топырақ, кейбірі – су, 

енді бірі – от, тағы бірі – ауа, жел сипаттас болып келеді. Бұл адамның 

мінезін, арадағы қарым-қатынасын белгілейді. Мысалы, жұлдызы су 

текті адам жұлдызы от текті адаммен жараса алмайды. Бір-бірімен тіл 

табыса алмайтындарды «жұлдызы жараспады», - деп, өмірі өш болып 

жүретіндерді  «бұлардың  жұлдызы  қарсы»  дейтіні  осы  жұлдыздарға 

байланысты  түсініктерден  шыққан.  Адам  тағдырын  жұлдызбен 

болжап айту, көріпкелдік жасау Шығыс әлемінде баяғыдан бар. 

Екінші  қазына  –  Күн.  Күн  –  әлемдегі  тіршілік  тірегі.  Күллі 

адамзат,  өсімдіктер  әлемі,  құрт-құмырсқа,  жан-жануар  күннің 

шуағынан  нәр,  күш-қуат  алады.  Күн  –  жылу,  жарық  көзі.  Күнсіз 

тіршілік жоқ. Бұл дәлелдеуді қажет етпейді. Қазақтар ұл-қыздарының 

атын күнмен байланыстырып, сәбилеріне Күнту, Күнтуар, Күнімжан, 

Күнсұлу,  Күнтай  деген  секілді  аттарды  қояды.  Мұның  барлығы 

«күндей мейірімді», «күндей көпке ортақ, мейірбан», «күндей арайлы 

болсын» деген ниеттен шыққан. 

Үшінші  қазына  –  Ай.  Ай  –  әлемнің  түнгі  нұры.  «Ай  болмаса 

аспанда адасады» дегендей, Ай болмаса, дүниені қара түнек басар еді. 

Жаратылыстың  түнгі  ырғағы  бұзылады.  Табиғат  түн  әлемінде  Ай 

сәулесімен ерекше бір тебіреніске түсіп, тынығады екен. Ай – Жердің 

табиғи серігі. Ай Жер шарындағы ауа райына, Жер қозғалысына, оның 

осінде айналып тұруына зор ықпал жасайды, яғни Ай Жердің тірегі. 

Ай Жер мен Күннің аралығына келгенде екі-үш күн көрінбейді. Қазақ 

мұны «өліара» деп атайды. Содан кейін Ай Күннің сол жақ шетінен 

шығып,  Жердің  батыс  көкжиегінен  жіңішке  орақ  тәрізді  болып 

көрінеді де, күн санап өсе береді. Қазақтар жаңа туған Айды көргенде 

басын иіп, тәжім етеді. Қолын көкке жайып: «Ай көрдік, аман көрдік, 

баяғыдай заман көрдік. Ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа!» - деп 

тілек  тілейді.  Ай  «орағы»  күн  санап  өсіп,  дөңес  жағы  оңға  қараған 

жарты  дөңгелек  болады.  Бұл  –Айдың  бірінші  ширегі.  Шығыс 

халықтары, оның ішінде қазақтар алғашқы ширек – жеті күнді қасиетті 

санайды. Осыдан кейін тағы жеті күн өткенде Ай дөңгеленіп толады. 

«Он  төрттегі  айдай  толықсыған»  деп  бойжеткен  қыздарды  айтып 

жататыны сондықтан. Бұдан ары қарай толық Ай оң жақ шетінен батап 

кетіліп, азая береді. Жеті күн өткенде Айдың сол жақ жартысы қалады, 

бұл – Айдың соңғы ширегі. Сол кемігеннен кеміп, Ай көрінбей кетеді. 

Бітер  Айдың  бейнесін  өлген  адамның  бейітіне,  күмбезіне  орнатады. 

Ана бір жолы Зейнеп екеуміз Жәмкенің басына, зиратқа барғанда туар 

Айдың  бейнесін  қадап  қойған  бірнеше  ескерткішке  көзім  түсті.  Бұл 

дұрыс емес. Жаңа туған Ай төңкерілген « ) » әрпіне ұқсайды да, біткен 

Ай «С» әрпінің өзіне ұқсайды. Бұрын қазақтар Айдың алғашқы ширегі 

мен соңғы ширегін ешқашан шатастырмайтын. Қазір жазба күнтізбеге 

әбден  үйренгендіктен  көбі  мұны  ажырата  алмайды.  Туатын  жаңа 

Айдың орағы батыстан кешке қарай көрінеді. Бітер ай шығыстан таң 

алдында  шығады.  Ертеде  қазақтың  кез  келген  баласының  өзі  бұл 

айырмашылықты жақсы білген. 

Адам  ағзасы  жалпы  Жер  мен  кеңістіктегі  құбылыстардан 

әсерленеді.  Ай  толғанда  жүрек-қан  тамырлары  аурулары  мен  өлім 

азайып,  адамның  ойы,  еңбекке  қабілеті  артады  екен.  Керісінше, 

өліарада  жауын-шашын  болып,  ауа  райы  өзгереді,  бас  ауруы, 

ұйқысыздық,  қан  қысымы  көтерілуі  жиілеп,  созылмалы  аурулар 

қозады екен. Айдың өсмдіктер әлеміне, оның тіршілігіне тікелей әсері 

болатынын  ғалымдар  дәлелдеп  қойған.  Айталық,  Ай  толғанда 

өсімдіктер суды бойына көп сіңіреді, осы кезде отырғызған көшеттер 

тез өсіп жетіледі. Орман шаруашылығымен ертеден айналысатындар 

ағашты Айдың жаңа туған бас жағында кеседі екен, ол кезде ағаштың 

бойында  су  аз  болғандықтан,  шірімей,  көпке  шыдайды.  Біздің 

қазақтың  үй  жасайтын  шеберлері  киіз  үйдің  ағашын  Айға  қарап 

дайындауды баяғыдан білген. 

Қазақ  халқы  Айды  қолмен  көрсетпейді.  «Айға  қарап  түкірме», 

«Айға  қарап  дәрет  сындырма»,  «Айға  телміріп  қарама»  деп  тыйым 

айтуы  тегін  емес.  Тілімізде  Айға  теңеп,  Аймен  байланыстырып 

айтатын сөздер көп. 

Енді  төртінші  қазына  –  Жер,  -  деп  санаған.  –  Жер  –  барлық 

тіршілік иесінің анасы. Жер болмаса, еш нәрсе өсіп-өнбес еді. Құдай 

тағала  керемет  сұлулықпен  көмкерілген,  байлық  пен  ырысқа  толы 

мекен  –  Жерді  адамзат  үшін  жаратқан.  Таулармен  асқақтатып, 

далалармен  кеңейткен.  Мұхит-теңіздермен  тереңдеткен.  Адамның 

ырыздығын  Жерден  берген.  «Адам  топырақтан  жаралған,  өлгеннен 

кейін оның жатар орны – Жер, адам туғанда қай жердің топырағы бұрқ 

етсе, сол жерге жерленеді», - деп болжам айтқан. Қарап тұрсақ, мұның 

де  негізі  бар.  Адамның  топыраққа  жерленіп,  топырақпен  көміліп, 

топыраққа сіңетіні – шындық. Қазақта мақсатсыз, себепсыз жер қазу, 

әсіресе балалардың жер қазып, топырақ шашып ойнауы – жаман ырым, 

оны өлім тілегенмен бірдей көріп, қатаң тыйым салынады. Сол секілді 

жерді тепкілеуге болмайды, киесі ұрады делінеді. Адамның артынан 

топырақ  шашу  қарғыстың  ең  жаманы  саналады.  Өте  бір  маңызды 

нәрсеге серт еткенде, уәде жасап, сөз бергенде топырақ жеп, ант етеді. 

Мұның да жолы – ауыр. Егер айтқанын орындамай, өтірік ант берген 

болса,  Жердің  құдіретіне,  киесіне  ұшырайды  деп  түсіндіріледі. 

Өйткені ол Жерді куәлікке тартты. 

Найзағай  түскен  адамды  жер  қазып  жатқызып,  топырақта  ұстап 

емдеген. Жер адам бойындағы артық энергияны өзіне қабылдап, адам 

денесін тазартады. Қазіргі кезде электр тоғы соққан адамды алдымен 

топыраққа  көметіні  сол  халықтың  емінен  алынған.  «Атың  шықпаса, 

жер  өрте»  деп  қазақ  жер  өтеуді  ұлкен  қылмыс  санайды.  Өйткені 

топырақ  күйіп,  ылғалынан  айырылады,  топыраққа  түскен  өсімдік 

дәндері, тамыры қоса күйеді. Ал өсімдік шықпаса, мал қырылады, мал 

қырылса,  адамның  тіршілігі  тығырыққа  тіреледі  деп  түсіндіреді. 

Қарапайым әрі талас туғызбайтын қисыны берік ұғым екеніне дау жоқ. 

Тілімізде  «өртеңге  шыққан»  дейтін  тұрақты  тіркес  сөз  бар.  Бұл  – 

өртенген жерге әйтеуір аман қалып, жауын-шашынның нәр беруімен 

өскен шөпті бағалау. Кейде бейнелі түрде бұл сөзді адамға да арнап 

айтады.  Үлкен  төңкерістен,  аштықтан,  37-жылғы  нәубеттен,  кешегі 

Екінші дүниежүзілік соғыстан тозып, еңсесі түскен халықтың енді өсіп 

жатқан ұрпағын, оны ішінде қаулап бас көтерген ғалым, ақын-жазушы, 

суретші, өнерпаздары мен еңбек ерлерін «өртеңге шыққандар» деуге 

болады. 

«Біздің қазақтардың кіндігі туған жеріне жабысып қалған», - деу – 

ақиқат шындық. Көшпенділер ұлтарақтай жері үшін жанын да, қанын 

да, қайрат-жігерін де аямаған. Қазақ – жер сатпаған халық. Оны анасын 

сатумен  бірдей  көрген.  Жерін  жатқа  тарту  етпеген.  Патшаның  қол 

астына бағынған соң кетті ғой қазақтың небір құйқалы атақоныстары. 

Бұл  үдіріс  оқтын-оқтын  әлі  тоқталған  жоқ.  Күні  кеше  Хрущевтің 

дәуірлеп  тұрған  кезінде  әкесі  Сергейден  қалған  мұрадай  қазақтың 

едәуір жерін көршілерімізге бөктертіп жіберген жоқ па?! 

Ал енді бесінші қазына – су дейді Б.Момышұлы. Сусыз тіршілік 

жоқ. Бүкіл адамзат, қыбырлап-жыбырлаған барлық жан иелері, өскен-

өсімдіктер тек су арқылы өмір сүреді. Жерді анаға теңеген халқымыз 

суды  да  ертеде  «Су-ана»  деп  қасиеттеген.  Анасыз  адамның  өмірге 

келмейтіні секілді су жоқ болса, өмір сүру де жоқ. Сондықтан қазақ 

ұғымында  суға  түкіру  ананың  бетіне  түкіргенмен  бірдей  саналады. 

Суға жуынды төгу, дәрет сындыру қылмыс, күнә саналады. Су – таза. 

Оның  тазалығын  сақтау  өмір-тіршілікті  сақтау  екенін  бұрынғы 

замандарда өткен ата-бабалар жақсы түсініп, бізге өсиет еткен. «Таза 

болсаң  судай  бол,  бәрін  жуып  кетірген»,  «Сулы  жер  –  нулы  жер», 

«Бұлақты жер – құрақты жер», «Толысып аққан дария – мейірбанды 

қария», «Бұлағы болмаса, өзен де сарқылар»,  «Жылай-жылай құдық 

қазсаң, күле-күле су ішерсің» деген мақалдар бар. «Су ішкен құдығыңа 

түкірме»  деп  тыйым  айтады.  «Сумен  ойнама,  батарсың»  деп 

сақтандырады.  «Тау  мен  тасты  су  бұзар»  деп  судың  ғаламат  күшін 

ұқтырады.  Шошынып  ауырған  адамды  сумен  ұшықтап  емдейді 

делінген. 

Алтыншы қазына – От. От – Күннің жердегі ұшқыны. Қазақта 

«от  көктен  түскен»  дейтін  көнеден  келе  жатқан  сөз  бар.  Бұл 

шындықпен  астарласып  жатыр.  Ертедегі  адамдар  шатыр-шұтыр 

найзағай  ойнап,  аспаннан  жерге  түскенде  жанды-жансыз  нәрселерді 

өртеп,  күйдіріп  жіберетінін  көрген.  Көріп  қана  қоймай,  отты 

пайдалануды,  оның  жойғын  күшін  игеруді  үйренген.  Оттың  жылу, 

жарық беретін, суықтан қорғап, ауру-сырқаудан сақтайтын құдіретін 

жан-тәнімен түйсініп-түсінген. От бар жерде өмір бар. Адамзат отты 

пайдаланып, меңгеру арқылы әлемге тарап, өсіп-өнді. От арқылы небір 

кереметтерді жасап, өмірге келтірді. Қазақ халқы От-ана деп жылуы 

мен жарығы үшін отты да анаға теңеген. 

Сонымен бірге көшпенділер ерте кезде оттың атын киелеп «алас» 

деп  атаған.  Адам  науқастанғанда  маздап  жанып  тұрған  отты 

айналдырып  ұшықтайды.  Қыстаудың  жайлауға  көшерде,  жайлауға 

шығаберісте көш жолына екі жағынан мол етіп от жағып, түйелі көшті, 

қоралы  қойды,  басқа  да  малды  оттың  арасынан  өткізіп,  ыстық 

жалынмен 

тазартады. 

Қазіргі 

біздің 

ұғымымызша, 

залалсыздандырады.  Өйткені  қыс  бойы  бір  орында  қозғалмай 

отырғандықтан  қыстау  ластанып,  адамға,  малға  зиянды  кесірлер 

жұғуы  мүмкін.  Ал  жайлау  –  таза  қоныс,  оған  ауру-қырсық  апаруға 

болмайды деп бұл ырымды мықтап ұстаған. 

Баланы бесікке бөлерде міндетті түрде отпен аластап, «алас, алас, 

әр пәледен қалас» дейді. Жаңа түскен келіншек қайын ата босағасынан 

сәлем бере табалдырықтан аттаған соң, отқа май құяды. От лаулағанда 

жасы үлкен әжелердің бірі алақанын отқа тосып, одан кейін келіннің 

бетін сипап: «От-ана, жарылқай гөр, өмірін өзеңдей жарық ет!» - деп 

тілейді. Осылай келіннің алғашқы қадамын жылумен, жарықпен қарсы 

алып, келешегіне сәттілік тілеп тұр. 

От  ертеден  бері  шаңырақтың  символы  саналады.  «Менің  үйім» 

демей – «от басым», «от жаққан жерім», «бір үй» демей – «бір түтін», 

үй иесін «отағасы» деген әдемі тіркестер шыққан. От ырыстың тіреуі, 

үйдің қамқоршысы, береке-құты. Сондықтан отқа түкіруге болмайды. 

Айталық, адамдар бір нәрсені өте жеккөргенде, жиіркенгенде, жаман 

иістен жүрегі айнығанда түкіреді. Ал от – өте таза, ол – қасиетті, сол 

үшін отқа түкіру – күнә, бұл –тыйым. Сол секілді оттан аттау, отты 

аяқпен тебу анаңның басынан аттап, ананы тепкенмен тең саналған. 

Ешбір  себепсіз  от  шығару,  отпен  ойнау  –  от  құдіретіне  жауапсыз 

қарағандық дейді. 

Қазақ  ұғымында  біреудің  отын  сабалау,  отын  өшіру  –  үлкен 

қылмыс. Ондай адамдар жазаға лайық. Тілімізде  «оты өшті»,  «түтін 

түтетері  қалмады»  дейтін  сөздер  бар.  Бұл  «бір  әулеттің  ұрпақ 

жалғастығы үзілді, ешкімі қалмады» дегенді білдіреді. «Отың өшсін!» 

- 

дейтін сұмдық ауыр қарғыс осыдан шыққан. Қазақтар үйде адам бола 

тұра  ертелі-кеш  оты  жанбайтын  үйді  молаға  теңейді.  Тірі  адамның 

тіршілігі  үйіне  от  жағудан  басталады.  Ертеңгілікте  тұрғанда  таза 

қолмен от жағып, алдымен өз үйіңнен дәм татуың міндет. Кешкілікте 

әсіресе бейуақта үй отсыз болмауы керек. Кейде ұрыс-жанжал болған 

шаңырақта  от  жанып,  қазан  қайнамай,  дастарқан  жайылмай  үйдің 

берекесі кетіп, көңілсіздік басатыны бар. Ондайды халқымыз «от басы 

ала болса, кереге басы сайын бәле болады» деп татулық жоқ жерде от 

өшіп,  үйден  жылулық  кететінін  ұқтырады.  «Отбасы  тату  болса, 

шырағы жанар» деп бірлікке шақырады. 

От қаттыны жұмсартады, жұмсақты қатайтады, ласты тазартады, 

ажырағанды  біріктіреді,  көңілді  жадыратады.  Алайда  от 

бағаламағанды  оңдырмай  жазалайды.  Әрбір  адам  отқа  бір  сәт  қарап 

ойланып, оттай жылы, оттай өткір, оттай жұмсақ, оттай күшті, оттай 

мейірімді болуға тырысқаны қажет-ақ. Бабаларымыз оттың сан алуан 

қасиетін  жан  дүниесімен  түсініп,  ұғынғандықтан  да  неше  түрлі 

ырымдар  мен  тыйымдарды,  мақал-мәтел  жұмбақтарды,  өлеңдерді 

тамаша  теңеу  сөздермен  өрнектеп,  бізге  мұра  етіп  қалдырған. 

«Шырағым» деген бір ауыз сөздің өзінде қаншама мейірім, ақ ниет, 

ықылас жатыр. Әділ де шыншыл әрі шешен сөйлейтін кісіні «от тілді, 

орақ ауызды» деп, ержүрек, таланты мен талабы өрге сүйреп тұрған 

адамды «жүрегінің оты бар», «көзіңде от бар» деп жатады. 

Жетінші қазына деп – итті санаған. Ит адамзаттың жер бетіндегі 

алғашқы  серігі,  қорғаушысы.  «Адам  ата  мен  Хауа  ана  пейіштен 

қуылғанда  жерге  бірге  келген»  деген  аңыз  әлем  халықтарының 

барлығы  дерлігінде  бар  екен.  Бұл  да  қызыл  сөз  емес.  Итті  басына 

ұрмайды,  аяқпен  теппейді,  тамақ  дәметкен  итті  «кет»  деп  қумайды. 

Әрине, бұл ырымдар қазір қалды ғой. «Жақсы ит өлігін көрсетпейді» 

дейтін сөз бар қазақта. Шындығында солай, оқыстан бірдеңеге ұрынып 

өлмесе,  қартайған  иттің  қашан  есігіңнен  кетіп  қалғанын  білмей 

қаласың.  Іздесең  де  таба  алмайсың.  Таңғаларлық  құбылыс.  Еңді  бір 

аңызда «ит Адам ата мен Хауа анаға ілесіп келгенде ұртында бидай 

болыпты, сол бидайдан өсіп-өніп, көбейіп, дүниежүзіне бидай солай 

жайылған» делінеді. Біздің жеп жүрген нанымыз – иттің ырыздығы деп 

көшпенділер итті жақсы асыраған. Енді бір қызық бар. Табиғатта арпа, 

сұлы, бұршақ, тары, алма, өрік, сол сияқты дақылдар мен жемістердің 

жабайы  түрі  бар.  Бірақ  жабайы  бидай  жоқ.  Болған  емес.  Адам  өзге 

тамақтан жалықса да, наннан ешқашан жалықпайды. Алдында астың 

түр-түрі тұрса да, адам нан іздейді. Нан – пейіштен келген дәм дейді 

деп жазылған.  

Зерттеуші  Зейнеп  Ахметова  батыр  бабамыз  Б.Момышұлының 

жоғарыда келтірілген ой – пікір, тұжырымдарын қағазға түсіріп, кітап 

етіп  шығарған.  Батыр  бабамыздың  осы  мұрасы  халқымыздың 

санасына сіңіп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға ықпал етері сөзсіз. 

Б.Момышұлының  қазақ  халқының  бұдан  да  басқа  салт-

дәстүрлеріне  мұра  етіп  қалдырған  мақал-мәтелдері,  шығармалары, 

халық  ауыз  әдебиеті  туралы  туындылары  да  көп.  Қаһарман 

бабамыздың  бізге  қалдырған  осы  өсиеттерін  ұрпақтан-ұрпаққа 

жеткізіп,  қазақ  халқының  асыл  мұрасы  және  қазынасы  деп  сақтау 

қажет.  

Тарихшы,  этнограф  ғалым  Сейіт  Кенжеахметұлы  қазақ 

халқының «жеті қазынасы» жайында зерттеп, өз тұжырымдарын кітап 

етіп  шығарған.  Ғалымның  «Жеті  қазына»  атты  кітаптары  1997-2003 

жж  аралығында  бірнеше  рет  қайта  жарық  көрді.  Бұл  кітаптарда 

зерттеуші қасиетті жетілердің мән мағынасына терең шолу жасаған. 

Жазушы  бұл  кітапта  қазақтың  салт-дәстүрлері,  ырым-тыйымдары 

жайлы жазған. 

Қазақтың  салт-дәстүрлерін  терең  зерттеп  ,  насихаттап  жүрген 

тарихшы,  этнограф  ғалым  Сейіт  Кенжеахметұлы  туралы  тоқталып 

өтсек.  Этнографиялық - танымдық еңбектері үшін «Ана тілі» газетінің 

«Ана  тілінің  саңлағы»  құрметті  атағын  алды  (1992).  «Жеті 

қазына»  атты  4  кітаптан  тұратын  ұлт  мәдениетіне  арналған  ғылыми 

еңбегі  үшін  Қостанай  облысы  меценаттарының  «Қазына»  атты 

сыйлығын  алды  (2002).  «Қазақ  халқының  салт-дәстүрлері»  (2004-

2007),  «Қазақтың  дархан  дастарханы»  (2006-2007)  атты  көлемді 

энциклопедиялық 

еңбектері 

қазақ, 

орыс, 

ағылшын,   

қытай,  түрік,  әзірбайжан,  т.б.  тілдерде  басылып  шықты.  «Қазақ 

халқының  тұрмысы  мен  мәдениеті»  деп  аталатын  этнографиялық 

танымдық еңбегі 2006, 2007 жылдары Мәскеуде өткен әлемдік кітап 

баспаларының көрмесінде 2 рет үшінші дәрежелі диплом мен бағалы 

сыйлыққа ие болды. Соңғы аталған үш жинақ шетел баспаларында да 

басылып шықты және әлемнің 30-дан астам мемлекеттеріне тарады. 

Жазушының зерттеулері бойынша «жеті қазына» құрамына енген 

ұғымдардың әрқайсысына назар аударсақ:  

Қазақ  ұғымында  ит  –  жет    ырыстың  біреуі.  Сондықтан  «жеті 

қазынаға»  кіргізген  итті  қазақ  халқы  теппеген.  Итті  тепкен  ырысын 

тебеді  деген  наным-сенімге  жүгінген.  Итті  қадірлеу  мал 

шаруашылығымен шұғылданған көшпелі елде қажет.  Өйткені  ит – 

адамның үйде де, түзде де сенімді серігі. Жақсы иттер туралы. Қазақта 

ертегі, аңыздар көп.  

Құстардың  ішінде  қазақ  халқының  қадірлейтіні  бүркіт.  «Жеті 

қазынаның» бірі саналған бүркіт ұясын ең биік ағаштың басына, тау 

шыңдарының  ұшына,  жел  мен  аяздың  ең  күшті  өтіне  салады. 

Сондықтан  да,  бүркіттің  балапандары  жұмыртқа  күйінде  де, 

жұмыртқаны  жарып  шыққаннан  кейін  де  желге,  ыстық  пен  суыққа 

шынығып өседі. Осы қасиеттері қазақ халқының жүрегінен орын алған 

болар.  

Ер қанаты – жүйрік ат. Ер азаматтың жүйрік аты болмаса ол, елін 

қорғай алмайды, шаруасы бітпейді.  

Берен  мылтық  –  ердің  қорғанысы.  Өзіне  сенімді  болуы  үшін  ер 

азаматтың мылтығы болуы шарт деп санаған. 

Қақпан  арқылы  ер  азаматтарымыз  олжамен  үйлеріне  оралған. 

Жанұясына  олжамен  келген.  Бұл  да  өз  кезегінде  ер  азаматтың  өз 

міндетін атқаруда мол септігін тигізеді.  

Ау  - бұл қазақтың аң аулауға деген ықыласын, қабілетін білдіреді. 

Аң  аулау  да  ер  азамат  үшін  ерлік  саналған.  Аңға  шыққан  аңшы 

олжасыз  үйіне  қайтпаған.  Бұл  -  ерлердің  тұрмыс-тірішілікке 

икемділігін арттырып отырған. 

Өткір кездік – қазақ халқының қорғаныс құралы. Бала туылғанда 

бесігінің  басына  жастықтың  астына  нан,  Құран  кітап,  өткір  кездік 

қойған. Бұл дегені сәбиді жын-перілерден, шайтаннан, зиянкестерден 

сақтайды деп наным білдірген.  

Ия,  халық  ұғымында  жылдар  бойы  жатталып  келген  осынау 

қасиетті  «Жеті»  ұрпақтар  санасынан  өшпесін.  Ол  да,  біле-білсек, 

ұлттық үрдісіміздің бір бөлшегі.     

Ал,  белгілі  зерттеуші,  Қазақ  Республикасына  еңбегі  сіңген 

мәдениет қызметкері Мұхамеджан Рүстемовтың  еңбектеріне назар 

аударсақ. Мұхамеджан Рүстемов «Қазақ тілі қоғамының» алғашқы т-

өрағасы, жазушылар және журналистер. Одағының мүшесі. Оңтүстік 

Қазақстан  облысы  Шымкент  қаласындағы  М.Әуезов  атындағы 

Мемлекеттік  Университетте  ұстаз  болып  қызмет  атқарған. 

Мұхамеджан Рүстемов журналистер Одағының мүшесі белгілі сазгер. 

Ол «Нартай », «Дауылпаз дарын», « Аманат» атты кітаптардың авторы. 

Мұхамеджан Рүстемов зерттеу жұмыстарымен айналысып, қазақ 

халқының  «жеті  қазына»  ұғымына  өз  ой  –  пікірлерін  жазған. 

Зерттеушінің  тұжырымдары  «Дәстүріңді  сақтай  біл»  кітабында 

тереңірек жазылған. Бұл кітапта зертеуші қазақ халқы көне дәуірден, 

өзінің өмір жасында талай қилы- қилы кезеңдерден өтіп, өз мұқтажын 

өтеген заттарды, құс пен аңды қастерлеп, өз сеніміне айналғандарын 

«қазына»деп  есептеген.  Ол  «қазыналар»  мыналар  :  тауық,  диірмен, 

мылтық, ұста дүкені, қақпан, қазан, ит. 

Зерттеуші осы ұғымдардың мағынасын былай ашады: «Кімде кім 

тауықтан  байыса  кедей  болуы  қиын»  депті  көне  қариялар.  Көне 

заманда  далада  тұрған  халықтар  тауық  асыраған  көрінеді,  бірақ 

күтіміне онша көңіл бөлмеген.Тауық өз несібесін далада теріп жеген. 

Қиын-қыстау жылдары  малдар  жұтқа  ұшырап  қырылғанда  тауықтар 

аман қалып, елдің қорегіне жарапты.Тауық - өсімтал қанатты түлік, тез 

көбейеді. 

Диірмен  -  адам  баласымен  бірге  жасап  келе  жатқан  мүлік. 

Бидайды,  басқа  дақылдарды  диірменге  тартып,  адамдар  нан 

дайындаған. Наннан ұлы нәрсе жоқ. Құранда нан биікте тұрып, бой 

жетпесе, Құранның үстіне шығып алуға болады деген қағида бар дейді. 

Ал оның ұны диірменмен дайындалады. 

Мылтық - ұзақ жолда қаруың, сүйенішің, қорегің. «Ашаршылық 

уақытта    бір  ауылды  аңшы  мылтығы  және  итімен  асырапты»  деген 

әңгіме бар екен. 

Ұста дүкені - көне заманнан адамдардың қажетін орындаған құтты 

орын.  Тесілген  қазанды  бүтіндеу,  атты  тағалау,  шаруашылыққа 

қажетті  құрал-саймандар  даярлау  -  барлығы  да  ұста  дүкенінде 

орындалған. 

Қақпан - тек аңшылықтың құралы емес, ол ит құстан, қасқырдан 

қорғаушы. Дала тұрғыны үшін бұл да өте қажетті құралдың бірі. Ол да 

бағалы қазына дейді зерттеуші. 

Қазансыз - адам баласының күні жоқ. Қазан, ошақ – ажырамас қос  

ұғым. Бірақ ошақ болғанмен қазан болмаса оның қасиеті кемиді. Қара 

қазан болмаса ас піспейді, ал ас - адамның арқауы. 

Ит  –  адам  баласының  сенімді  серігі,  үйді  қорғаушы,  қора  мен 

малдың күзетшісі. Сондықтан да қазақ оны қазына деп есептеген дейді 

зерттеуші.  

Ал көрнекті этнограф ғалым Ақселеу Сейдімбек өзінің «Ит – жеті 

қазынаның  бірі»  атты  еңбегінде  қазақтың  осы  бір  айырықша 

қазынасына ерекше тоқталады:  

Қазақта «Ит – жеті қазынаның бірі» деген сөз бар. Мұның мәнісі 

Еуразияның Ұлы Даласында мыңдаған жылға созылған көшпелі өмір 

салтпен тікелей байланысты. Төрт түлік малды тіршілігіне тірек еткен 

көшпелілер  үшін  иттің  пайдасы  айрықша  болған.  Қотан  күзету, 

босағаға айбар болу, ит – құстан (қасқырдан) қорғау, аң аулау, тіптен 

жауға қарсы жұмсау сияқты көшпелілер үшін ең маңызды істерде ит 

сенімді серік болып отырған. Сондықтан да, көшпелілер ит тұқымына 

селекциялық  сұрыптаулар  жүргізу  арқылы  аңға  салатын  құмай 

тазылардың, жауға жұмсайтын сырттан иттердің, тұқымдарын дүниеге 

келтіре білген. 

Көшпелілердің  әлеуметтік  өмірінде  иттің  қызметі  айрықша 

болғандықтан оған киелі сипат дарытатын ұғым – түсінік қалыптасқан. 

Мәселен, жаңа туған нәрестенің алғашқы киген көйлегін «иткөйлегі» 

дейді. Бала қырқына толған күні иткөйлекке құрт, ірімшік, сірне, өрік-

мейіз  түйіп  иттің  мойнына  байлап  жібереді.  Оны  ауыл  балалары 

таласып-тармасып жесе жақсылық болады деп сенген. Жас босанған 

әйел  итке  «кет»  деп  айтса  тісі  түсіп  қалады  деген  сенім  бар.  Иттің 

атауымен адам есімі (Итбай, Итемген), ру тайпа атауы (Ителі) жер-су 

атауы  (Итауыз),  өсімдік  атауы  (Итсигек)  аталған.  Ителгі  дейтін  құс 

бар.  Біреудің  сұғы  өтіп,  көзі  тиген  баланы  «ит  тиіп  ауырып  қалды» 

дейді ғалым. 

Ақселеу  Сланұлы  Сейдімбек  –  ғалым  ,  жазушы,  филология 

ғылымының  докторы.  А.Сейдімбектің  еңбектері  қазақ  халқының 

рухани  құндылықтарын  зерделеуге  бағытталған,  оның  ұлттық 

мәдениет  пен  әдебиетті,  салт  –  дәстүрді  сөз  еткен  аса  құнды 

зерттеулері  бар.  Оның  «Күңгір-күңгір  күмбездер»,  «Серпер»,  «Мың 

бір  маржан»,  «Қазақтың  әйгілі  күйшілері», «Күй  шежіре»,  «Қазақ 

әлемі» деген сияқты еңбектері халқымыздың аса бай мәдени мұрасын 

зерделеуге арналған.   

Ал тағыда бір қазақ халқының салт – дәстүрлерін зерттеген шет 

елден,  Қытай  мемлекетінен  келген  қандасымыз  ғалым    Жағда 

Бабалықұлына  тоқталсақ:  Жағда  Бабалықұлы  –  қазақтың  салт-

дәстүрі, ырымдары туралы мол дерек жинақтаған ғалым – зерттеуші. 

Қазақтың  тұрмыс-тіршілігіндегі  жеке  атаулар  мен  ұмыт  болып  бара 

жатқан  сөздердің  мағынасы  жайлы  ой  толғаған.  Ғалымның 

«Қырандар»  атты  кітабында  «жеті  қазынаның»  бірі  болған  қыран 

бүркіт  жайлы  былай  жазылған:  Халқымыздың  көне  салт-санасында 

бүркітті  тәңір  ретінде  қарау  жоқ  болса  да,  бүркітті  жақсы  көру, 

бүркітке  сену,  бүркітті  киелі  санау,  бүркітті  «пір  тұту»  болған. 

Бүркіттен  «жын-шайтан»  қашады  деп  қараудың  болғаны  да  анық. 

Бүкітті әз тұтып балаларына Бүркіт деп ат қою бүгін де бүркіт тұяғын 

тағу,  бесігіне  бүркіт  тұяғын  байлаған.  Көптеген  жерлерге  бүркіттің 

суретін, мүсінін салудың сол көне салт-сананың ертеден келе жатқан 

жұрнағы екені де даусыз дейді.  

Атам қазақ қадір тұтқан киелі «жеті қазына» ұрпақтан - ұрпаққа, 

атадан балаға мұра болып, біздің дәуірге жетті. Қазанын қадірлеген, 

әйелін  әмеңгерлікке  берсе  де,  жауға  бермеген,  мылтығын  берен  деп  

төріне ілген, тазысын жүгіртіп түз далада, бүркітін ұшырып аңшылық 

салт  құрған,  тар  заманда  тауығын  қастерлеп,  қашан  да  қаншалықты 

қиын  заманды  басынан  кешсе  де,  осы  «жеті  қазынаны»  біздерге 

жеткізіп, ұрпағына мұра етті. 

 

Еркіндікті ата – баба ұлағатын дүниеге паш етуде «жеті қазына» 

еліміздің жеті кереметі іспеттес. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер 

 

1.

 

Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. 

Қырандар:  - Алматы: Жазушы, 2009. – 224 бет.  

2.

 

Дәстүріңді сақтай біл. (Құрастырған М.Рүстемов) – Шымкент қ, 

Облыстық баспахана 1993. 55 бет. Үшінші кітап. 

3.

 

Дәстүріңді сақтай біл (Құрастырған М.Рүстемов)  - Шымкент 

қаласы. 

Облыстық баспахана, 1993 жыл 51 бет. – 4 кітап. 

4.

 

Кенжеахметұлы  Сейіт.  Жеті  қазына.  Көпшілік  оқырманға 

арналған. – Алматы: Ана тілі, 2001. 136 бет. 

5.

 

Көрші журналы. – 2012 жыл. 11 саны.  

6.

 

Қайыржан Кәкеш.  

Сөз – сандық: Қазақтың көне сөздері. – Алматы. – 2013 ж. 

7.

 

Қазақ  Совет  Энциклопедиясының  бас  редакциясы.  Алматы 

қаласы, 1974 ж. 4-том. Док – Имантау. 

8.

 

Қазақ халқының ұлттық мәдениеті. – Алматы, «Desart. el», 2003. 

– 

129 бет. 

9.

 

Қазақстан: Ұлттық энциклопедия. Т.З:Г-Ж/Бас ред.Нысанбаев.-

Алматы.-2001. 

10.

 

 

Қазақстан: Ұлттық энциклопедия (мәтін). – Алматы. – 2005. 

11.

 

 

Мұқанов С.  

Қазақ  қауымы:  (Тарихтық  және  этнографиялық  шолу).  – 

Алматы: Ана тілі, 1995. – 304 бет.  

12.

 

 

Оңтүстік Қазақстан: Шығармашыл зиялылар.  

1 – 

басылым, - Алматы: «Нұрлы Әлем», 2001. – 320 бет. 

13.

 

 

Сейдімбек Ақселеу       

Шығармалары: алты томдық. – Астана. – 2010 ж. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 

 

 

Құрастырғандар:   ОҚО 

«Отырар» 

ғылыми-әмбебап 

кітапханасының    директор  орынбасары  – 

Алпысбаева Г.  

Кітапханашы – Рахимбаева Қ.