Каниплш клйсақызы мәдібай хандық ДӘуір әдебиеті

КАНИПЛШ КЛЙСАҚЫЗЫ МӘДІБАЙ
ХАНДЫҚ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ
Жыраулар поэзиясы
Алматы, “Мектеп” 1996

ББК 82. Каэ. 
М. 35
М 35 Қанипаш Қайсакызы Мвдібай. Ханды* дәуір 
өдебметі. (Кемекші к Урал) - Алматы. “Мектеп’ 1996. 
61 б.
Филологи* ғылымының 
кандидаты, әдебиет 
сыншысы Қанипаш Кайсахызы Мәдібайдьін “Хандык дауір 
әдебиегінін” негізгі өкілдері жыраулар поззиясынын зерттелу 
жайы, жыраудыд коіамдык 
әлеуметтік түлғасы, жыраулык 
өнердін көрксмдік негіздері зерделенген бүл екбегі филолог 
студентгерге көмекші ктрал есебінде үсынылып отыр.
Жалпы редакциясын баскарған : Т.Кәкіш ев, филология 
ғылымынын докторы, Казахстан республикасы ғылымына 
енбегі сінген кайраткер, Халыкаралык Білім ахадемиясынын 
күрмстті академигі, профессор.
Пікір жазғандар:
Дандай Ыскакүлы, филология 
ғылымдарынын докторы, профессор.
Рахымхан Сағынбегүлы, филология 
ғыльгмынын кандидаты, доцент.
ББК 82. Каз 
М. 35
© "Мектеп'

ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫН 
ЗЕРТТЕЛУ, 
БАСЫЛЫМ ЖАЙЫ
Казак әдебиетікщ тарихындағы аса бір айтулы мүра, тот 
баспас асыл, агынды да арналы сала жыраулар поэзиясы.
Негізінен, жаугерпгіліх уакыттарда туып, тарих көпгіне 
ілескен жыраулык өнср “түлпар мініп ту байлап, жауға шаптьш 
айғайлап” замаңдардын атыс-шабыс дерегі емес-өткір, өр, сүлу 
өлең, аруакты бабаларьшыздыц арманы мсн ардағы жаткан 
сикырлы жыр дүниесі.
Жырау поэзиясы әдсбиеттану ғылымымызда, өдебиет 
тархында көркемдік негіздсрі жөнінен де, әлеуметгік, тарихи 
мәні жөнінсн де жан-жакты карастырылыл, жүйеге түскен сөз 
өнері.
Казак әдебиетіндегі жыраулар өнернамасының пайда 
болу, туу себептері, онын толығу, даиу, ксмслдену ксэспдері; 
жекелеген 
жыраулардын 
өмірбаян 
дсрепсрін 
ЖҮЙепеп, 
шыіармашылых мүраснын санталу, басылым, зерттелу жайы 
жөнінсн жырау поэзиясыныи керкекдік взгешеліктері үзак 
жылдар бойы казак әдебиетініп бар мүрасын жиып, бағалап, 
саралап, бастырудыд 
т ү т э с
шаруасынын аясында камтылып 
келген іс.
Казак әдебиетінің жүзшеген, тіпті мыңдаған жьілдык 
тарикы бар осы бір асыл мүрасынын жасау тарихын, жекелеген 
жыраулардын 
казак әдебиеті тарихындағы орны жайлы 
түжырым, токтамдары ілгеріде өткен, беріде жасаған, казіргі 
уакыпағы 
Ш.Уәлиханов, В.Радлов, 
ХДосмүхамедүлы,
А.Байтүрсынов, 
М.Әуеэов, 
С.Ссйфуллин, 
С.Мүканов,
Ә.Қоныратбаев, 
Ә.Марғұлан, 
Б.Кснжсбасв, 
Е.Ысмайлов, 
К.Жүмалиев, 
Ы.Дүйсенбаев, 
Х,Сүйіншәлиев, 
З.Ахметов, 
Р.Берцібаев, 
Р.Сыадыкова, 
М.Мағауин, 
Қ.Өмірәлиев,
Е.Түрсьгаов, 
Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, 
Ө.Кұмісбасв,
М.Жармүкамедов, С.Негизов, Б.Әбілкасымов, ӘДербісәлкн, 
Қ.Сыдиков, 
СДәуітов, 
АБүлдыбаев, 
Ш.Қуанғанов,
Р.Түрысбеков.т. б. ғылымдарымыздык ецбехтерінен табамыз. 
Бүрынсонды зертгеулерде жыр, толғаулардьін теориялык 
негіздсрі аныкталып, бекіді.
Жыраулык өнердін 
к ү н ы
мен 
мәні жөнінде пофессор 
Ханғали Сүйіншәлиев былай деп түжырым жасады. “Қазак 
адебиетінің ілкі дәуірі туралы сөз болғанда бізге колжазба 
күйінде жеткен едеби шыгармалармен катар калыктын жадында 
жазулы хаттай сактальш келген шешен жыраулар сөздсрініц де 
манызы зор болатыны ерекше ескерілуге тиіс. Казак хаңдығы 
КҮрылған 
дәуірге 
жататын шешен, жыраулардын сөздері де

айтылған заманьгаа карай здебиет тарихынан тиісгі орын алуы 
керек".1
Әдсбиет тарихын зерггеушілер казак атымен аталатын 
әдебиетгін жасай бастаған уакытын Казак хандыга күрылған 
уакытпен сабактастырады.
Б
ү л
әдебиет негіэінен жыраулар поэзиясы түрікде жасады. 
Жырау им, жыраудьгн 
әлеуметгіх тгағасы, 
жыраулар 
мүрасынын негізі сарындары, жырау иоэзиясынын көркемдік 
негіздері дейтін мәселелер сол Қазак хандығы дәуірікде (ХҮ- 
ХҮШ ғасырлар) жасаған казак әдебиетінін өкллдері; әдеби 
мүранын негіэінде карастырылып келеді.
Казак поэзиясын ен апғаш классификадиялаған 
Шокан Уәлиханов казак вленін: жыр, жылау (жоктау), кайым 
(айтыс) кара өлең, влен деи беске бөлді,1 * 3 4 Жырау деген сездік 
алғаш таска басылып берілуі дс осындай. Осы зерттеуде Шокан 
мадак влен, естірту түрлерін атады.
Түркі 
халыхтарынын 
әдебиет 
үлгілерін 
жинап, 
бастырушы әрі ғылыми 
ж ү й с г с
алғаш түсіруші В.Радлон казак 
аленін такырыптык, мазмүнык жактан жіигеп, отырып кайсібір 
көркемдік өзгешелікгерін накты айкын тұжырымдайды.
“Казактардык бүкіл өленінін 
түп
негізгі ретінде казақтар 
өздері “өлен” және “жыр" деп айтатын екі түрлі өлең түрін 
кабылдауға болады.
1/Өлек
2/.Жыр 
өлшем 
жағынан 
минусин 
татарларыкын 
батырлык 
жырларына ұксас, өленге карағашіа белгілі 
закдылыкка аз бағынады. Кепшіліх жағдайда ол екі буыннан 
төрт буынға деійн мүлде еркін араласып келіп отыратын 
үш
бунактан (көбінесе екі бунактан) күралады. Үйкас сонына келуі 
кажет, бірак калай үкастыру акыннын еркінде”’
Б
ү л
алғашкы жіктеулер, дәйектеме түжырымдар казак 
әдебиетгану ғылымындаш өлец теориясына, өлең сөз өнері, 
өрнегі жайлы ғылымға 
түп
негіз болды десек-артык емес. Осы 
пікірлер-жыраулар поэзиясынык негізгі өлен үлгісі 
жырдык 
табиғатын танытудағы алғашкы түйіндер.
Х.Досмүхамедүлы 
жкырмасыншы 
жылдары 
халых 
әдебиеті 
үлгілерін 
мазмүн, 
мән, 
сипат 
жағынан 
классификациялай келіп онын бір түрі болжал өлендер 
(предсказывательые песни) екенін айтады Оныц шу басында
1 . Х.Сүйімшэлиев “Казак әдебисгінін калыггтасу ксэсндері". , 1967, 10-6.
3 .Уэлкханов Ш. Ганламалы, А-, 1985, 164-6.
3 .Раддов В.В. Алтым сандык, А.,1993, 10-6.
4

Жәнібек хан түсында өмір сүряі делінетін Асан Кдйғы түрады 
дейді.
“Болжал әдебиетгін негізгі мазмүны казак халкынын 
болашак баянсыз тағдыр-талайы 
болып 
табылады: 
жер
тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат каталданады, 
адамдар кедейленеді, мінез-күлык өзгереді: жаман ғадетгер 
молаяды, бір сөзбен айгканда, казах елі мен жері өзгеріп, азьсп 
тозады. Аталған ауыр күңдердің хактығын болжай отырып, 
халык өз басындағы жаман ғадет касиегтерден арылмаса, бүдан 
шығар жолдын жоктығын, болашакта 
кү лдык
пен КҮру 
күтіп
түрнанын жырлайды”1 .
Х.Досмүхамедүлы Асаннын Жәнібекке айтханы дейтін 
толғауды талдайды.
Поэзиянын билер сөзі, пымды да тапкыр жауапты түрі 
бар ол б и л і к сөз дейді. (Жырау көссм, би т.б. деген 
түжырьімдардык барлығы сол негіздерде жатыр-Қ.М)
“Н а с и х а т”-(нравоучителная) поэзиясында 
казактардың дүние, тіршілік туралы таным-түсінігі, не жаксы, не 
жаман, не дүрыс, не бүрыс дегеңдер көрінеді. Б
үл
влсндерде 
гаулардьін, өзеңдерділ, аттардын, т. б.жаксы не жаман екені 
аллегориялык 
түрғыдан 
жеркенішті 
кулык 
әрекепер:
зинакорлык, втірік, кекшілдік, тас т. б. бойында канаай 
касиеттер болуы керектігі осы насихат өлендерде көрінеді. 
Мүнда үлгілі касиет мінемср: мырзалык, 
мейірімдізік,
үкыптылык, т. б. марапатталып, ал жаман, зиянды жаксы 
әйел.тәрбиелі 
ү л
, көргедді кыз, келін, бай, батыр, кедей, 
жүректік, сарандык, конакты күтпеушілік т. б. сыналып, 
сактандырылады" 1
Насихат жырларында казахтын имандылык пен ізгілік 
туралы барша таным-түсінігі алаканға салғандай анык кврініс 
танкан.
З а р з а м а н (скорбная поэзия) мен т о л ғ а у да 
халык лоэзиясынын с о клал ы түрі. (Б
үл
жерде зарзаман-азен 
түрі. Жанр есебінде аталып отыр.-Қ.М)
Х.Досмүхамедүлы жасаған казак халык әдебиетінің 
классификациясында 
ү гіт ш іл
, ғүмырнамалык, өлім алдындағы 
өсиет өлендер, батырлык, тарихи жырлар, т. б. сол уакьггка 
сакталын жетхен, жасап отырған әдебиеттін бар түрі камтылып 
айтылады. Сөз жок, ол жіктеулердін жырау поэзиясы деп 
аталып карастырылмағанымен, жырау поэзиясына катысты 
түстары да аса мол. 1 2
1 Досмүхамслүлы X. А.:
үмүм
.А , 1991, 23-6.
2 Досмүяшедүлы X. Ал.үмям.А . 1991, 22-6 .

ХДосмүхамедүлының әдеби 
мүра 
жарык 
керген 
жарияланымдарды сол уакытта аса бір нактылыкпен көрсетіп 
отыуы да-ғылым 
ү ш ін
аса 
к ү нды
негіздер.
Ғалым енбегінде Сыпыра, Асан, Жанүзак жыраулар 
аталады. Махамбетгі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы 
дейді. 
Жыраулығынык 
кү ш ті
болғанын 
айтады. 
Х.Досмүхамедүлының 
түжырымдауында: 
“Ел 
әдебиегімен
таныспайынша, өткеннін көбін де, бардын жарымын да таку 
киын”.
Х.Досмүхамедүды біраз әдебиет үлгілерін 
бастырып 
шығарды. Сонын ішінде Мүрат акыннын айткандары деп, 
шығармаларын 
тарата 
талдай 
отырып 
жасаған 
мыка 
түжырымды да жыраулык өнерге әбден катысты: “Мүраттык 
тілі эдебиетімізге негіз болған ел әдебиетініи тілі. Мүратгын 
азеңдерінде қазактыи ел әдебиетіндегі жыр, толғау, айтыс, 
мактау, хат, аскак, жоктау секілді өлендердін бәрі бар, Әдебиет 
тарихына Мүрат сөздерінін керектігі шексіз нәрсе”.* 1
А.Байіүрсынов “Әдебиет таныткышта” (1926)! хыр 
түрлеріне катысты толғау, терме, такпакка аныктама береді, 
ерекшеліктерін ажыратыи айтады.
Толғау, 
кыскасын айтканпа, іш казандай кайнаған 
уакытта шығатьш 
жүректін лебі, көніл 
кү с ынын
сайрауы, 
жанныц тартатын 
к ү й і
.
Терие (*ки түрлі өлендері). Терме деп ат койылуынып 
мәнісі бүл түрлі шығармалар бір нәрсенід жайынан сөйлеп 
түрғанда көп нәрсені теріп, сөэ кылып втеді.
Такпак. Салт санасына сайкес пікірлерді келтесінен 
келтіріи, өлен түрде Үйкастырып айту такпак болады.
А,Байтүрсынов толғауды бірнеше түрге: can, маркайыс, 
калыс, намыс, сүктаныс, ойламаддау, ceric толғау деп беледі. 
Таза талғаудын аз, эр түрі аралас болатынын айтады. Толғаудын 
гыскы, іппгі 
шарты дегенді үғындырады.(Кейінде Мүхтар 
Мағауин бәрінід басын кайырып, о й
т о л ғ а у .
с ы р
т о л ғ а у деп ажыратады-Қ.М.)
М.Әуезов казак әдебиеті тарихындағы 
жыраулар 
поэзиясыныд орны, жыраудын әлеуметгік түлғасьі жайлы алғаш 
рет максатга, арнайы еңбек жасады. “Әдебиет тарихы” (1927)’ 
окулығында жырау кім, онын айтканы мен айтпағы не еді, 
жыраудың міндеті мен өленшілдік шарты женінде жан-жакты 
сөз козғады. Асан мен Бүхар жырауға арнайы токталды. Б
үл
Лосмүхамсдүлы ХАламан, А., 1991, 105-6.
1 Ьайтүрсынов А., Ак жол, А., 1991.
1 Әусэов М. Әдебиет тарнхы. А., 1991, 207-6.
6

зертгеуде әдебиет тарихындағы жырау 
түлғасьін 
ашудын 
ғылыми негіэдері жасалды.
Жыраудан кегізгі міндеті вленшілік емес, елге басшылык 
істеп, басалка айту.
Ол-алдымен 
елдін акылшы кеменгері, заманнык 
сымшысы, кырағысы.
Өз елінін не биі, не батагөйі.
Едді менгерген хан мен бекгін акылшы уэзірі. Хан шеше 
алмаған түйінге шешу сөз айткан.
Тыньшгтык заманда киюы каошп, арасы ашылған 
карындасты табыстырушы бітімші би.
Қысылшан заманда жол табатын, бет ңүскайтын 
кеменгер квреген.
Онык сөзі өтімді, өткір, асыл өлен өлшеуімен шыккан 
сөз. Толі-ау мен такпак.
Кепке айткан сөзі ел 
м ү ны
, ел камы. Свздерінін барлығы 
әлеуметшілдік сарынмен айтылады.
Жырау-заман сыншысы.
Акылшы Үгіт, өсиет айтады.
Керек кезінде ханнын да, каранын да катал тезі.
М.Әуезов Бүхар жырау шығармаларындағы басты сарьш, 
негізгі 
кү й
төңірегінде ен алғашкы байлам, ттжырымдарды 
жасады. Жыраудын әдебет тарихындағы бағасын берді, түғырын 
тиянактады.
М.Әуезов 
жыраулык 
өнердін 
өзіндік, 
өзгеше 
ерекшеліісгерЫін басын кайыра келіп, бүл өнерге байланысты 
мынадай аса бағалы, аса 
к ү нды
, ғылым 
ү ш ін
аса кызыкты 
тактам айтады.
“Асан мен жыраудын өлечдерін түр жағынан карасак, 
ылғи 
күба жондаткан жүмбак пен жарыстырған 
ой, 
катарласырған көп үлкен суретпен келеді. Барлык сөзі терен ой 
мен акыл, өсиетке айналады. Кейінгі акындарға тастаған 
үлгісінід 
бірі 
де осы. Болжалшыл 
кария, толғаушыл 
жыраудьщ сөздерін осы белгімен сынасак, бүлар біздін әдетке ез 
бетімен туған салтанатты әдебиет белгісін көрсетеді. Қ азак 
топырағынын өзіне, казактың тарихи дәуірінен туған 
үлгілі 
өдебиет двуірі сиякты болады' (Астъш сызған біз- 
Қ.М.)
Ескерте кетер бір жай: М.Әуезов жыраулык өнердік 
мәніне, жыраудын казак коғамындағы орнына токталуында 
жырау поээиясын өлен теориясы түрғысынан арнайы талдаған 
жок. Бірак 
ғалымнын казак вленін бірнеше топка бөліп
.Әусэоі М., Әдсбиет тарихы, А-, 1991, 207-6.

карастырған енбектеріндегі кайсыбір өлец түрлерше катысты 
ойлары жырау поэзиясьша да байланысты ("Әдебиет тарихы", 
“Казак халкыньщ эпосы мен фольклоры”).
1929 жылы “Еңбекші казак” аркылы халыкка хат 
жоддап, әдеби мүраны максатгы турде жиып, теруді, 
жариялауды, зертгеуді колға алған С.Сейфуллин казак жыраулар 
поэзиясынын әдебиет гарихына орнығуына, әдебиелтаиу 
ғылымынып зерттеу нысанына айналуында өлшсусіз орны бар іс 
аткарады.
С.Сейфуллин “Қазак әдебиеті” (1932) енбегінде арғы 
дәуірдегі казак әдебиетін екіге бөліп карастырды. Сол бөлуде 
оның ішкі теориялык негіадеріне, жанрлык сипатына да 
токталды. С.Сейфуллин 
күрастырған “Қазактын ескі әдебиет 
нүскалары” (193!) жинағы арғы әдебиет үлгілері жариалаған 
твңкерістек кейінгі бірден-бір хрестоматиялык кітан болды. 
Былайғы зерггеу, зердеулерге дерек көзі болды.
Жыраулар мүрасы, негізінде, халык ауыз әдебиеті үлгілері 
ішінде карастырылып келді. 19S9 жылғы Әдеби мүра және оны 
зерпеуге 
байланысты 
конференцияда 
Н.С.Смирнованын 
“Основые проблемы изучения фольклора” arm баяндамасыхда 
айтылған мына түжырымнын жырау мүрасын зерттеуге де 
катысы бар.
“Новые пути исследования фольклористы Казахстана 
нашли прежде всего в области к л а с с и ф и к а ц и и
казахской народной поэзии. Этим был восполнен значителкый 
пробел в изучении хазахской народной поэзии, так как со 
времени выхода в свет сборника В.Радлова установленная в нем 
классификация серьезно не пересмотривалась. Правда, в 20-х- 
начале 30-годов П.Фалев, АДиваев, С.Сейфуллин, М.Эуезов 
связывает вопрос о 
классификации жанров казахской 
наролной поэзии с 
историй народа. Наиболее широко зга 
вопросы 
разработывались 
тогда 
С.Сейфуллиным 
и 
М.Ауезовым’’1
С.Мүхановтың 1942 жылы шыккан “Қазактык ХҮШ-Х1Х 
ғасырдағы әдебиетінін тарихынан очерктер” енбегі әдебиет 
тарихын жасаудағы, әдебиетгану ғылымындағы биік белес. 
Енбектің әдебиет тарихындагы барша 
ку зшылығын
айту-кен 
әнгіме. Тек жыраулар поэзиясына катысын карастрғаннын 
өзікде С.Мүканов епбегінде Бүхар жыраудың шығармашылык 
мүрасы, өмірбаян деректері алғаш рет ғылыми жүйеге 
түсті
Бүхарды айта о тр ы л казак тарихыңдағы Абылай ханнын орнын 
айғактайды. Тарихи жағдайға кен ттсінік бере отырып, Бүхар
.Әлеби мүра жәнс оны эерггсу. А., 81-6.

шығармаларынын 
мән-манызын, 
әлеуметгік, 
саяси 
КҮбылыстармеи асіастира карастыруы, әрі Бүхарды “Бостандык 
күрссі” зарауында карастыруы ілгеріде Әуезов атаған жалпы 
жыраудын әлеуметтік түлғасы, езі жасаған коғамдағы жырау 
орны жайлы үғымдарды кеніте, биіктете түсетін түжырым, 
айғактар. Әсіресе, ксйін көп уакьгг категейленіп келе жаткан, 
Бүхар жыраудын отаршылдыкка карсы толғаулары леп айыра, 
ажырата атауды кажет егетін “Көкшетаудан салдырған”, “Ханға 
жауап айтпасам", т. 6. толғауларына С.Мұканов бостандык, 
азаттык, тәуелсіздік сарындағы шығармалары регінде токталады. 
Талдайды. С.Мүканов бағасында Бүхардын сөздері ХҮШ 
ғасырдағы казак тіршілігінін энциклопедиясы.
С.М
ү к зн о в
еңбегінде казак жырауларынан Үмбегейдін, 
Актамбердінін, Нысанбай, Доскожа жыраулардын аты аталады. 
С.Мүканов Мүрат акын казактын көне жыраулары Казтуган, 
Шалгездің (Шалкиіз) өз жырлары деи берген толғаулар туралы 
түжырым жасайды.
“Б
ү л
поэманын ескіден сакталмауы, оны Мүраттын өзі 
ғана шығаруы-поэманын идеялык жағынан байкалды:'
“Шалгез” жырын Мүрат өз жыры емес деген дейді. Яғни- 
Шалкиіз жыраудікі.
Қ.Жүмалиев жыраулык внер, онын көркемдік сигіаттары; 
Бүкар жыраудын шығармашылык мүрасынык теориялык 
негіздерін біршама карастырады. Жыраулар мүрасынын зертгслу 
тарихына токталды. Ал жырау болудын 
ек басты шарты 
ырғағы бар, үйкасы бар алец шығара алуы екенін айтты. 
“Екіншіден, жыраудын сөздері зерен мағыналы, сырты сүлу 
келетін шешендік сөздер тобына жататын такпак болын келуі 
керек. Үшіншіден, әлеуметгік мәні бар ойлы пікір айтуы керек. 
Сонда ғана ол жыраудын міндетін аткара алады”! . Ғалым Бүкар 
шығармаларын үйкас, буын, көркемдік негіздер жөнінен 
талдауында жалпы жыраулар поэзиясына да катысты бірнеше 
ТҮЙІНДІ түзкырымдар жасады.
Бүхар өлеңдерінін үйкасы бір-ак түрлі, кай аленін алсак 
та, ерікті Үйкаска күрылады
Мысалы:
Ханға жауал бермесем, 
Ханнык кенілі қайтады. 
Қайтара жауал сөйлесем, 
Халк.ыма нс деп айтады.
1 .М
ү м н о в
С. Кдзактардын ХҮШ-ХіХ ғасырдағы эдсбнетіиің таряхынам 
Іукгрістср-А. 1SM2, 153-бет.
2 . ЖгмалнсЙ Қ., XY111-X 1X ғасырдағы казак одсбисгі, 1967, 153-в.
9

Хан Абылай, Абылай,
МгнлаЛ суык хабарды 
Сүраиасан не етеді?
Сүранған соң айпіасам 
Кісілігш кетсді 
Енді айтайын тыңдасаң,
Маған кдһар кылмасан
... Ерікті Үйкас 
жыраулардын жалпы өлеңдеріне және 
жыр ағымына тән нәрсе.
Е.Ысмайлов “Акындар” монографиясьшда жырауларды 
әдебиетгін көне өкілі дейді. Олардын шығармаларынын басіъі 
еркешелігі, такырыбынын, сарынының бірыңғайлығы екенін 
баса айтады. Негізінде олардың шығармаларында адам 
мүңы
, 
кайғы-зар, етхен-кеткен жайларға, күйлерге бойлау, батагөйлік, 
шешендік басым. Б
ул
жыраулар поэзияснык дәстүрі сипаты.
Х.С
ү й ін ш ә л и с в
жыраулар 
поззиясының 
казах
әдебиетінде epic алған ксзсні деп X1Y-XY11 ғасырларды атайды 
Ғалым жыраулар поэзиясынын толғау, терме, өсиет, өнеге 
ттрінде келетін, ерлік, 
мадак жырлардан, 
арнаулардан 
түратынын карастырады.
Х.Сүйіншәлиев 
“Казак 
әдебиетінін 
калыіггасу 
кезеңдері”(1967) монографиясынада казак жыраулар поэзиясьш 
әдебиетіміздін жеке мүрасы ретінде ғылыми-деректік жахзан 
алғаш рет жүйелеп берді. Осы орайда, казак әдебиегіндегі 
жыраулык өнер аса айкын көрінген, даусыз жасаған Қазак 
хандығы дәуірі туралы, сол дәуірдіч әдебиетін белгілі бір 
жүйемен, ғылыми негізбен карастыруды, зерттеуді жолға койған 
ғалым Бейсенбай Кекжебаевтык еңбегі өлшеусіз.
Қазак хандығы дәуіріңдегі өдебиетгі осыдан отыз жылдан 
астам бүрыи жан-жакты карастырыл, жүйелеп, зерделеген, 
кепшілік жыраудын ғүмырбаян деректерін 
тү кғыш
рет 
жүртшьілык назарына үсьшған ғалым М.Мағауин жыраулар 
поэзиясын карастыруда толымды, ттбегейлі екбек тыцдырды. 
Ғалымныц жыраулар поэзиясынын туу, жасау себегперін тарихи 
жағдай, мазмүн, мән жағынан тайға такба баскандай, жіліктеп, 
жіктеп отырып, сол жайларды енді әдебиеггін, поэзиянын 
көркемдік зандылыктармен коскабат карастыруы, негіздеуі казак 
әдебиеттану ғылымыныц айтулы табысы.
Жыраудын 
әлеуметгік 
түлғасын 
- 
М.Мағауин 
зертгеулерінде кисыкды дэлел, деректермен айкындала түсті. 
Әріде Кет-Бүға, Сыпыра, Кодан тайшы, бертінде Қазтуған, 
Доспамбет, Шалкиіз, Ахтамберді, Тәтікара, Үмбетей, Бұкар 
төнірегінде ғалым елен етхізерлік бірталай мәселені койыл. 
шешті. Тарихпен, ел тағдырымен байланысты ала отырып 
жүргізген талдауларда шығарманың арғы астары ашыла, 
айкындала 
ттсіп 
отырды. М.Мағауин алғаш рет, езіие

шейінгі жыраулык өнер жайлы айтылған пікір-түжырымдарды 
ү ты м ды
пайдалана отырып, өз тапканы мен ашкакын соларға 
сабактастыра отырып жыраудын әлеуметгік түлғасын мейлінше 
жан-жакты негіацеп берді. Жырау поэзиясын теориялык 
түрғыдан түжырьімдады.
Текстологиялык мәселелердін 
туп
төрюніне бойлатар 
кисындар айтгы. Өмірбаян дерекгерін 
толыктырды, ідпеді. 
Шығармаларын бастырды, жариялады. Сонғы 30 жыл 
көлеміндегі жыраульіх өнер төнірегіндегі туп казык ой, түбегейлі 
ғылымды калыптастырды.
Ғалым К.Келімбетов “Ежелгі гүркі поэзиясы мен казах, 
жыраулары” агты зерггеуінде ("Ежелгі дәуір әдебиеті") мьшацай 
түйіндер жасайды:”: ХҮ-ХҮШ ғасырларда өмір сүрген казак 
жыраулары поэзиясыкдағы әлеуметтік және дқаактикалык 
сарындардын түп-төркіні ежелгі түркі әдебиетінде жатканын 
ацғару киын емес”.1
Н.Келімбетов Ж
ү с іл
Баласағүлыннын (XI ғ.) “К
ү тты
бипк" дастаны мен казак жырауларынык (ХҮ-ХҮШ ғасрлар) 
жыр толғауларын салыстыра отырып, 
кептеген накты 
ттжырымдар жасайды.
Әдеби мүраны тануда, соның ішінде жыраулар поэзиясын 
ғылым талабы негізінде карастыруда зерттеулер 
ку ні
бүгінгс 
шейін басы ашык екі арнада жүргізіліп келеді. Бірі- 
такырыптың, мазмүңдык, саяси мән жағынан карастыру, 
жүйелеу; Екіншісі- көркемдік-теориялых жактан зерделеу.
Сол түрғыда, жыраулар поэзиясы саяси мән, мазмүн, 
сарын жағынан үзак жылдардан бері зерггеліп, карастырылуда. 
Көркемдік негізідер жөннен де аз карастырьілған жок. Дегенмен 
ае жырау поэзиясынын өлен Үлгісі, көркемдіх туғыэу әдістері, 
дәстүрлі ағындар мен тіл кестесі, жырау поэзиясынын 
текстологиялык түйтхілдері дейтін мәселелер әлі де арши түсуге 
мүктаж.
Осы уакытка шейін бүл поэзиянын көркемдік әлеміндегі 
бары мен жоғын түтеңдеіен ғалымдарымыздын зерттеулері бізге 
бүл мәселеде көп 
ү ғ ы м н ы н
астарын ашуға көмекгеседі. Барды 
танып, жокты іздеуге бастайды. Мәселен, жырау поэзиясынын 
көркемдік шарзтары 
төнірегіндс жайларға назар аударуды 
М.Мағауин осьщан 30 жылдан астам уакыт бүрын алға тартш.
Жыраулар поэзиясынын бүлжымас зандылығы, дәсгүрлі 
арналары, көркемдік негіздері бар екеңдігін, академик Зәки 
Ахметов арнаулы зертгеулерінде аса үтымды теориялык
1 .Келімбетов Н. ежелгі нәуір эдсбиетіЛ., 1991, 251-в.
п

түжырымдармен бекітіп отырды. Өлең сөэдің теориясыныц 
айтулы білгірі 
З.Ахметоетың токтам-түжырымдары жырау 
поэзиясын каркемік жактан таддауда таптырмайтын тиянак.
Б.Кенжебеав, 
КЖүмалиев, 
З.Қабдолов, 
М.Мағауии. 
Қ.Өмірэлиев, 
КСыдыков, 
С.Нсгимов, 
Б. 
Әбілкасымов, 
А.Бүлдьібаев, Р.Түрысбеков зергтеулері жыраулык алең үлгісіне 
кең талдау жасады, ғылыми түрғыдан жан-жакты карастырды
Бүрынғы-сонды зертгеулердін негізінце жыр, толғаудын 
теориялык негіадері аныктальш, бекіді.
Өлең теориясы түрғысынан жыраулар поэзиясын кен 
камтып караған ғалымдарымыз: Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, 
Р.Бердібаев, М.Базарбаев, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, Қ.Сыдиков] 
М.Жармүхамсдүлы, 
С.Нсгимов, 
Б.Әбілхасьімов, 
СДәуітов 
ілгерще 
Х.Досмүхамедүлы, 
А.Байтүрсынов, 
М.Әуезов, 
С.МҮХанов. Сол зертгеулерде жырау поэзиясынын нсгізгі өлен 
үлгісі, жанрлары, аленнін көркемдіх өлшемдері: дыбыстых 
взгешеліктері, үйкасы, ыргағы, буыны, бунағы, тармағы, түйегі, 
шумағы жан-жакты карастырылды.
Жыраулар жайлы Қ.Өмірәлиев:”Бүл табиғи дарын иелері 
кай замандарда да болып отырған. Олар казак халкынын ауыэша 
әдебиетін-көшпелі халыктын жаэба әдебиетіне дейінгі жсрдегі 
поэзиясьш жасады",‘-дейді. К.Өмірәлиев казак өлеңіне катысты 
зерттеулерге токтала 
келіп, былай дсйді: “Бірак бүл
зертісулердін кай-кайсысы болса да, біріншіден, казактың 
ауызша туған барша сөэ үлгілерін “ауыз әдебиеті” және “тарихи 
әдебист” деп екіге бөліп карайды. Осыдан келіп, казактын 
ауызша туған поэзиясы - бір негізді поэзиясы таза жанр жағынан 
бір топталмай, авторын сактау-сактамауына карай екі бөлініп, 
ей әдебиет дүниесі ретінде каралады. Ейншіден, казак поэзиясы 
жанр жағынан жіюелгенмен, өлен түрін де, стиліне карай бөлу 
бүл енбектерде максат етілмеген”.’
Қ.Өмірәлиев казак жыраулары-көшпелі халыктыи жазба 
әдебиегке дейінгі поэзиясынын өкілдері деи, бүл өнерді ғыльіми 
түрғыдан өлеңнің ырғак жігі, шумак жігі, синтаксистік жүйе т.
б. мәселелері жөнінен жан-жакты карастырды.
Зерттеуші 
ғалымдарынын 
енбектеріңдегі жыраулар 
поэзнясына катысты назар аударар бір мәселе- ол жыраулар 
мүрасыныц басылым жайы. Дәл казіргі уакытта бізде белгілі- 
бір ғалымдардын деректсрінс сүйене отырып, кайсібір өзіндік 
ізденістер негізінде жыраулар, мүрасынык кашан, каңааі 
калыпта жарияланым көргені жайлы нактылы мәліметгер бар.
. Өміролиев К,, Казак поэзиясынын жанры мен стилі А., 1983. 192-6. 
.Өміролнев К , Казак поэзиясынын жанры мен стзиіі, 1983, 59-бет.

Жыраулар туындылары XIX ғасырдьщ II жартысынан бері 
мынадай жинахтарда баспа 
ж ү зін
көргенін айтуға болады:
1. В.В.Радлов.” Образцы народный литературы тюркских 
племен,” ч.Ш., СПБ., 1870 г., ҮІІ том, 1896.
2. Записки Оренбургского отдела Императорского Русского 
Географического общества, 1875, вып. 3.
3. Ы.Алтынсарин. “Казак хрестомагиясы”, Орынбор, 1879.
4. Мухамед Османов, “Ноғай уа 
к у м ы к
жырлары “, С.ПБ,
1883.
5. “Образцы киргизской поэзии в песнях эпического и 
лирического содержаний, переложенных в русские стихи" 
П.Р.Оренбург, 1885 г.
6. Бекмухамедов М. “Жаксы үтіт”. Казан., 1908. Көксілдір 
яғни бүрынғы ызм ноғайлы батырлары уағайри мағыналы 
жырлары, Ғ.Муштак.Орынбор, Каримов баспасы.
7. Ғабдолла Мүштак, “Шайыр”,"Көксіддер”. 1910.
8. Қүрбанғали Халидов. “Тауарих хамса” (Казан, 1911).
9. "Акын” 
жинағы, 
Казан, 
1912ж. 
Арыстанғали 
Беркалыүғылы.
Ю.”Тан” журналы, 1925.
11. 
”Шолпан”, “Сана”,"Сәуле" журналдары Ташкентге 
шыккан.
12. ”Аламан”, Казак мемлекет баспасы,М. 1926.
13. С.Сейфуллин,”Казактың ескі әдебиет нүскалары”, 1931.
14. 
А.Жәнібек.”Ауыл поэзиясы иә де ноғай ел әдебиегі”, 
Макашкала, 1935.
15. ”Әдебиет және искусство”, 1946.
16. ”ХҮШ-Х1Х 
ғасырдағы 
казак 
акындарынын 
шығармалары”, 1962.
17”Үш ғасыр жырлайды”, 1965.
18. ”Ертедегі әдебиет нүскалары”,1967
19. ”Казахский фольклор в собрании Г.Потанина”, 1972.
20. "Бес ғасыр жырлайды”, 1989.
21. ”Бухар жырау", 1993.
22. ”Үлыарман”, А., 1990.
Ескерту: Х.Досмүхамедүлынын “Аламан"жинагында 20-
жыддарға шейін казак әдебиеті үлгілері жарияланым көрген 
басылымдардын көрссгкіштері бар.
Ол-жоғарыдағы аталмыш жинак, еңбектерді толыктыра 
түсер дерек.
13

ЖЫРАУДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК 
ТҮЛҒАСЫ. ЖЫРАУ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ 
БАСТЫ САРЫНДАРЫ. КӨРКЕМДІК 
ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ
Казак жырауларынык кай уакыттаряа жасап, олардан 
калған мүранын калай сакталып жеткені, кандай калыпта 
екендігі 
туралы 
ілгеріде 
аталған 
ғалымдарымыздыи 
екбектерінен көп мәліметхе канығамыз.
Махмүд Кашкаридын сөэдігінде Шөже дейтін жыраудың 
аты аталады. Ол XI ғасырда көшпелі түрікгерден шығып, көп 
жыр білген жыршы болыпты.
IX ғасырдан аты жеткен Қоркыт, түрлі деректерде ХШ 
ғасырда жасаған Кетбүға, ХІҮ ғасырдан Сыпыра жырау 
аталады.
Х.Сүйіншәлиев 
Сыпыра, Шеге, Кктан, Шорман, 
Бактияр дсген акын жыраулар туралы дерсктер сакталғанын 
айта келіп: “Бүдардан баска ертеде өмір сүрген жыраулардан 
сөзі сакталғандары: ХҮ ғасырда жасаған Асан мен Қазтуған; ХҮІ 
ғасырда жасаған Шалгез, Бскберген, Доспамбет; ХҮІІ ғасырда 
жасаған Жиембет пен Мүйтхен, Марғаска жыраулар”,-деп атаи 
көрсетгі.* 1
Қьпайда түратын Зейнола Сәнік “Тарих 
тү нығы
тереңде” атты зерттеуінде 
("Ж
ү л д ы з
", №3, 1993) 
кытай жазуынпа 
жазылып калған ежелгі сактар мен ьүндардьің, түркілердін 
әдебиет мүрасы жайлы айтш. Бір кездерде Ә.Марғүлан біздін 
әдебистіміздін тарихы әріде жатканын, мерзім жеткенде ол 
деректердін де тарих койнауынан бері калкып шығар 
күк
туатынын айткан еді. Соңғы уакыпа кьггай жаэбаларындагы 
әдебиетіміздін тарихын түгендей түсуге кыруар пайдасы бар 
деректер арнайы зертгеулерге айналуда.
З.Сәнік ХІІІ-ХІҮ ғасырларда жасаған каилы, кыпшак 
акындары П
о то
-Д
ы н
.Б
ү к ы м
, Сағидолла, Сәрсен, Дулат акыны 
Катяіггын атын атайды. Олардын өлендері, жыр жинактары осы 
уакьггтарға шсйін сакталып келгенін айтады. Мына 
бір 
түжырым дерсктін көп ойға бастары даусыз: “Шынғыс хан 
дәуірі Қытайда Юань дәуірі деп аталады. Юань дәуірінін кыіай 
тілінде 16 томдык тарихы бар. Сонын ХІ-ХІІІ томдары Керей, 
Найман, Кыпшактарды бағындырудын дсректсрін баяндайды”’
1 Х.Сүйінцюлнев. Казак әдебнстшін калыітгасу кеадсрі.А.,1967, 74*6.
1 "Жотшз”, М3, 1993. 200-15.
14

Сол деректердің ишнле жыраулык өнердін жай куй, 
жасаған өкілдері жайлы толымдырак мәліметтердің жүруі әбден
МҮМКІН.
Осы түста М.Мағвуикнің мына бір гүжырымы ойға 
оралады: “Казак әдебиеті казіргі Казахстан херін жайлаған 
тайналар туғызған бай рухани казынанын занды мүрагері еді. Ол 
өзіне дейтін ғасырлар бойы жасаған мүрадан нәр алды, ежелгі 
дәстурлерді дамыту, тын такырыптар игеру, соны сокпак, 
сорагттар калдыру иәткжесіне кемелдекді.
...Халыктын рухани өюрінде жетекші орынга шыккан 
поэзия әлденеше гасыр бойы 
казах әдебиетінін жай 
көшбасшысы емес, ен басты жанры кызметін аткарды. Ал осы 
кезендегі 
Қазах поэзиясьінын ен акыр 
жүтін
көтерген, сөз 
OHqjiHiH жетекші өкілдері-жыраулар болды. Кдзах жыраулары 
ХҮ-ХҮШ ғасырлар шегінде бүкіл әлемдік мәні бар аса 
кү нды
әдеби мүра жасады”' .
Жырау кім? Онык өз хоғамында алган орны кандай еді? 
Жырау өнері хандай жағдайларда туып, калай көрінді, кай түрге 
(влеңнің) катысты не жайларды хамтыды, жырау кай кездерде 
жасал, хай уакытга коғамдык, әдеби аренадан ығысты деген 
мәселелер, сөз жох, жырау плэзиясынын табиғатына, жыраудын 
алабөтен айрыкша коғамдых статусына алып барады. Жырау 
поэзиясынын көркемдіх сипатгарын ашады, ғырыми непздерін 
жүйелейді.
Зерттеушілер казак атымен аталатын әдебиетгін жасай 
бастаган уакытын 
Қазак хандығы 
күрьілған 
уакытпен 
сабактастырады. Б
үл
әдебиет жыраулар поэзиясы 
түріңде 
жасады.Белгілі бір осындай себептерге орай казак әдебиетгану 
ғылымын да жырау кім, жыраудын әлеуметіік тулғасы, 
жыраулар мүрасынын негізгі сарындары, жырау поэзиясынын 
көрхемдіх негіздері дейтін мәселелер сол Казак хандьіғы 
дәуірінде (ХҮ-ХҮШ ғасырлар) жасаған казак әдебиетінін 
өилдері, әдеби мүраның негізінде карастырып келеді.
Бул-жыраулар поэзиясынын пайда болу, жасау кеэендерін 
белгілі бір уакыт аясын кымтап тастау емес; жыраулак өнердің 
түрлі деректерде, аталатынын, ежелгі өнердін бір түрі екенін, ол 
өнердің кайсыбір шартгары көнеріп, жойылғанмен, Қазак 
хандығы ыдырағаннан кейінгі кезеңдерде де килы жағдай, 
калыпта бой көрсетіп отырғаны, кайсыбір жағдайларда 
күні
бүтінге шейін жасап отырғаны даусыз.
Меселен, коғамдык-әлеуметгік жағдайлардын ішкі 
сырткы КҮбылыстарын, халыктың 
көкейкесгі күйлерін
.Бес ғасыр жырлайды.І том, 1989, 7,8-6.

керегендіх, көсемдіютен болжау, түйіндеп токтау айту-хажет 
болған түста, дәл сол баяғы жыраулардың 
сарынымен, 
макамымен, үлгісімен сөйлеу 
х ү н і
бүгінге шейін үэілмей келе 
жаткан үлгі. Бүхардан кейін жырау болмады, деп айтута бола 
ма? Немесе Махамбет поэзиясындағы өр рух, кайсыбір оралым, 
колданыстар сонау Казтуған, Шалкиіз, Доспамбет ернектерімен 
туысші жаткан түстар.
Сонда да болса жырау мүрасынын Казак хандығы 
түсында аса бір айшыктанып дара шыкхан, барша көркемдік 
мүмкікдіктермен жасаган әдебиет екені даусыз.
Б
үл
дәуір поэзиясы бізге ен әуигі казак халкьіның кұралу 
дәуіріндегі 
кшш 
к ү й д і
жсткізеді. 
Асанның, 
Қазтуғаннын.ШалкиіздінДоспамбеггік жыр-толғауларында сол 
бір алыста калған аласапыран кеэеннің көрініс, суреті жатыр.
Б
үл
дәуір поэзиясы бізгс ата коныс, 
кү г
мекекнен ауа 
көшудін касіретін; кырык жыл кырғында ат үсгінен түспеген 
жауынгердік жан мүратын; ел баскарған хандардын тура тарткаи 
тү с ы
мен бүралан-бүрылыс-катс кетхен жағдайларын, т. б. 
толып жаткан, жазба тарихка ауыс 
тү с кс н
күдірет шындыктарын 
каз-калпьшда жеткізді.
Қазак коғахсында Жыраудын аткарған ісі көп, алған 
орны алабөтен. Көркем сөаді 
с ү й ін іш
еткен өнерпаздын казак 
тарихьщда әсіресе аса бір бір беделді, аса өтімді болған 
т ү с ы
сол Кдзак хандығы дәуірі болды.
Эрине, жырау, ен алдымен акын. Өз хсанынан өлең 
шығарушы, және соны белгілі бір 
к ү й
аспабымен орындаушы... 
Яғни 
к ү й
әуенін туғызушы сазгер. Жырау бүл өнерінін 
барлығын белгілі 
бір 
максатка бағытгал отырды. вз 
коғамнын, казак мемлекетінін ішкі-сырткы жағдайларына: ел 
баскарған хандардын бар ісіне, айнала көрші елдсрмен карым- 
катынас саясатына, сырт жыраулармен соғыста бірлік, ерлік 
жайына, ел ішінін бітім-шарт, түтастығына, жехе адам 
тірлігіндегі дүние кезецдеріне, үрпак тәрбиесіне, т. б. 
мәселелчзге бағыггады; казак коғамынын моралышк праволык, 
діни нормаларын айкындау, насихатгау, калыптастыру 
ісіне 
араласты. Жырау поэзиясы ежелгі түркі әдебиетіне тән жалпы- 
өсиет, ғибрат шекберіне шығып, коғамдык әлеуметтіх ой-пікірді 
біддіретін, түгас елдін болмысын көрсететін коғамдык ой 
ағымына айналды.
Сол себептерден де жырау-өз коғамның бас идеологи. 
Б
ү л
м и с с и я
Казак хандығы дәуірінде аса айкын көрініп; Казак 
хандығы жойылып, билік жүйе өзгергенде аякталды. Жалпы, 
жыраудын әлеуметтік статусы, коғамдык 
т ү
/ г ' ы
казак 
мемлекепілігімен аса байланысты күбылыс. ХҮ^, ғасырдын 
16

аяғында, Қазак хандығы жойылған TVста жыраудин әлеуметпх 
ісінік бірталайы тарих сахынасынан көшті. Жыр түрі, 
ү г іт
, 
өнсгс, ел камын жеу, т. б. 
КҮбылыстар, 
сарындар
сакталғанымен, негізгі жырау кызметі-мемлекет, коғам ісін 
баскаруға-реттеп отыруғв катысу аяхтадды. Ханға кеңес, мін, 
сын; мадак айту өтхен тарихтын еншісіне айнадды. Өгкен 
тарихка кетхен жыраудын басты сипатынын бірі мынадай еді: 
“Әрине, 
байырғы 
тайпа 
абыздарынын, 
яғни
Қоркыттардын vpnara Асан кайғы, Сьпшрв, Бүхар снякты шын 
мәніндегі хыраулар болды. Олар өздерін мааактап жырлар 
туғызған жок, өз ерікгерін жьірға коскан жок. Ал ру мүддесінен 
олар 
жоғары 
түрды. Б
үл
жыраулар, 
“Қоркыт 
аша" 
ескергкшгінде “Оғуз” үлысынын бүтіндігі жайлы жыр шертетін 
Коркыт сияхты, түтас халыктын амандығын, хандыктын бірлігін 
толғады, болашакка көз тігіп, болжау, аян свздер айтш, 
ү лы
ескертулер жасады. Олар ханнын кошеметшісі де, өзін ханға 
бүлдаушы да болған жок. Олар хан орласынын үлы кеңесшісі, 
сәуегей акылшысы болды. Өз заманынын, жаллы халыктык 
мүддссі түріысынан толғнудар айткан осы жыраулар халык 
поэзиясын (әдебиетін) жасаушыларда болды”.'
Әрине, асыраулык өнер.онын табиғатын танытар басты 
сипаттар әлде де ғылыми түрғыда негізделе бсреді. Сонымсн 
біргс басы ашык әдебиегганушы ғалымдарымыэдын барлығында 
да кездесер кажет, кисынды ой, түжырьім аз емес. Сонын 
бүлтартпас 
басты айғағынын бірі-ол жырау поэзилсында 
жаугершілік заман сарыны жатуы. Яғни, жырау поэаиясы- 
жауынгерлік 
ЭПОС
Қаьармандык жырларды туғызушылар-жыраулар.Бүған 
бір кисынды дәлел- батырлар жырындағы өлен өлшемінін 
жыраудын өлен ерекшелігімен 
аса Үксастығы.
Сырт жауларға карсы күрсс, елдін сырткы, ішкі жағдайы 
түскен саяси ахуал көрініс беріп жататын; какарман жауынгердін 
түлғасы соғыс сдтінде сомдалған ерлік жырларды туғызупш 
Казтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Қожаберген, Актамберді, Бүхар, 
Үмбетей, Тәтікара жыраулар емес еді деп айта алмаймыз.
Жыраулар өнернамасынын негізінде біздін әдебиетішзде 
казак халкынык килы кезендердегі тағдыр-талайы, ел баскарған 
үлы хандар түлғасы, олардын төкірегіндегі ер жастанып жатъш, 
кырык жыл кырғыннын как оргасыңда ісүріп, халкынын 
азаттығы мен ар-намысын корғаған Дарабоз батыр түлғалар 
жайлы толып жаткан батырлык жырлар, дастандар, аныз- 1
1 .Өмцютаев К- Казак поэзнясянын ж аіүи және cnud. 
A., 
1983. 192-6.

әнгімелер, шежірс хихаялар, шсшендік 
ағындар калды. 
Әдебиетіміздін көп асылы, үлкен томдары осы дәуірлерде туды.
Үмбетей жырау казак әдебиетінде Алатаудай Акша 
батырдан асып, болат туған Бөгембай 
бейнесін сомдады. 
Тәтікара әр слдін атакты батырын дәріптейді. Қожаберген 
слінің 
к ү й і н і ш
, 
тілегі солар скснін толғайды...
Жырау-каьармандык 
эпосты 
туғызушы, 
батырлар 
бсйнесін сомдаушы ғана емес, колбасы батыр. 
Онын 
шығармаларының басты сарыны жауынгерлік рух, үлт-азаттык, 
бостаңдык арман.
Әдеби мүранын 
к ү н ы н
киядан шалар кырағы Сәбсң- 
Сәбит Мұканов: 44 Екінші-казак фольклорыңдағы 
жалпы
батырлар жырында, оның ідіінде” “Шалгезде” батырлардың 
образдарын бір-бірінсн жскслеу, әр батырдын өзінс арнаулы 
сипат тауып, бір батырды скінші батырға үксатпауы 
к ү ш т і
”,1 
дейді. Аса акнкат жай.
Жорыкшы, жауынгер жырау Қазтуғанның (ХҮғ.) әйгілі 
“Мадак жыры”-жеке батырдыд іүлғасынан жалпы казак 
батырынын түлғасына көшкен 
ү л ы
жыр. Батырдыц өзін өзі 
көтере сөйлсу үлгісін, макамьш біз кейінгі казак жьграуларынан, 
жалпы казак өленінен көп үшыратамыз. Актамбердінің, 
Махамбетгін “мені”-Қазтуғаннын “Менімен” кандас, туыс. Ол- 
осы бір Ер де Өр түлғалары туғызған халыктын “Мені”. 
Актамбсрді “торлаусыз өскен күланмын” дегеңде, халкынын 
айтканға көніп, айдағанга жүрмсс асау мінсзінс мецзейді.
Қазтуған батырдын мадакка сыймай жаткан алапат 
түлғасы мынадай:
Бглдырайған екі шскслі,
Музлай 
ү л к с н
көбслі,
Кдры 
ү н ы м ы
сүлтандайын жүрісті,
Адырнасы шәй жібек окка ирісгі,
Айдаса койлын көссмі 
Свйлссс кызыл тілдін шешсиі,
Үстаса, қашаканым 
ү зы н
қүрығы 
Кдлайылаған касты орданын сырығы 
Бнпср отгы би соңғы.
Би үлымын кенжесі.
Буыршынның бүта шайнар азуы,
Бкдайыктын көл жайкаган жалғызы,
Б
ү л ь п
болған айды алікаи,
Мүиар батған 
к ү н д і
ашкан,
Мүсьілман мен копірдін 
Арасын өтіп бүзып дінді ашкан 
С
ү й ім іш
ү л ы
Қаэтуған! 1
1 .М
ү х я н о в
С. Қазактын XYI11-X1X ғасырлардағы олсбист тарихынан очерктер, 
А-, 1942, 159-6 .

Мына бір жырда жорык сәті, жауынгер мүраты үшкыр 
да тапкыр; езгеше сезімге суарылған өзгсше сурепки түскен; 
күштарлыкка шөкксн.
Жауьінгсрлік рух, жаугершілік заман 
к ү й і
гүскен жыр- 
голғаулар жырау поэзиясынын ағынды, басты арнасы.
Жырау поэзиясынык негізгі сарындары үлт-азатгык күрес, 
заман 
к ү й і
, 
үрпах тәрбиссі, пенделік ғүыырдыц жеке бас көніл- 
күйі, адамның жас шамасы, опасыз жалған дүние-тіршіісген 
табар тиянак-түғыр, т. б. жайлар. ХҮ-ХҮШ ғасырлар арасында 
жасаган жыраулардык шығармаларынан осы сарындарды 
үшьіратамыз.
Жырау поэзиясындағы басты сарындардын бірі-туған 
*хр, ата кокыспек коштасу, кымбатын жоктау, кимасын аялау. 
Б
үл
сарын сонау казак хандьіғы щгрылудын аддындағы өткен 
тарихи жағдайлардын 
к ү й ін
шсртхен, беріде Бүхарды алан көціл 
егкен, онан беріде Дулатты аһ үрғызып, Мүраттьі мүңга 
батырған, Нарманбетті нар тгйедей швктірген зар еді.
Туған жермен коштасу сарыны, коныс мекен 
жайы 
сонау ХҮ ғасырдағы Асан жыраудан бар. Осы сарын әсіресе 
ХҮІІІ ғасырға шейінгі жыраулар ыүрасында басым көрінеді.
Еділ менен Жжйыктың
Бірін х а з п хайлжсан,
Бірім и м е й «.ыстасан.
Ал к.олинды ыдларсын
Алтын мснен 
к ү ю с к с
!...
(Асам)
Асанда 
Ойыл, Жсм аталады. Еділ деген киян хсйді 
жырау. Кейін (XIX ғасырда) осы атмекен, гуған жсрді айту 
сарыны, онан айырылу, ажырау 
м ү н ы
поэзияда кайта жаңданды. 
Мурат акын сол Асанда аталған киян сөзін жәнс шығарды. (”Үш 
киян”).
Жалпы Асан, Қазіуған, Шалюгіз, Доспамбет, Жиембст 
замандарындағы 
коныс, 
мекеннен ауа 
кешу, 
коштасу 
сарындарынын төркінінен М.Мағауин былайша ой тартады: 
“Қазак ССР Ғ
ьілым
академиясынын катжазбалар 
корында 
казак халкынын ктралу дәуіріндегі белгілі тарихи окиғалардан 
көрініс беретін үзыңцы-кыскалы ален, жыр, поэмалар бар. Б
үл
шығармалардан кейбір рулардын ата конысынан аууға онша 
күдгтар болмағандығы аңгарьілады.
Еділ мсмен Ж іЗ и қ и
Ешбір жсрдін тені жох!
Бірак осы касиетгі коныста береке калыаған еді. Ел 
ілгіндегі өзара кыркыс, 
сүлтаңдар арасындағы бакдстык 
19

халыкты әбден күйэелткен болатын. Әйткенмен дс жұрт сскі 
конысты кимайды, бет альт жүрмек жерлердін кайырлы 
болатынына күмәнданады.
Шүтщфлсгсн сарт-еэбек 
Баргонмен бітгс не кылар.
Коныстан ауып барған сон 
Бітдсргс сын тағылар...
Мекен еткен қонысын- 
Еділ мснеи Жайыкты 
Кдтын-бала сапінар”
Алайда көшпеңцілік рух жеңіп, рубасылар айткан:
Бүрынғы еткен атаыыз 
Көшсмін деп адді ме,
Қырьшды тастап Еділгс- 
Акылы жоктан кслді ме,
деген сөздсрдің салмағы басым түседі. Б
үл
жсрде кдзак 
руларының Моғолстанға бст тұзеп кешіуінін көп рсттс 
шарасыздыктан 
болған 
әрекет 
сксңдігін 
де 
сстен
шығармағанымыз жөн. Ел ескі конысынан, онда калып бара 
жаткан 
бауырлас 
, аталас туысқан жүртпен жылап 
айырылысады.
Жыляу, жылау, хылау 
күй
,
Жылаған зарлы мынау 
күн
.
Қдзақ пен ноғай айырылды,
Калах сыртха хайырылды.
Ноғайлынын ну елі,
Куңірснді, кайғырды 
Кара хыпшах Кобыланды 
Қара орыннан айырылды,
Ел канаты кайырыллы.
Sap 
күн
туды, эор күңдср 
Жылау менен коиггасу...
Келер ме кайтып ол күңдер”!
Асан жыраудың толғауларынан 
кейінгі жыраулар 
поэзиясынын басты срсшслік, өзгешеліх сипатында көрінстін 
ханға мін, сын, кеңсс айту, дүние шартын түгеңдеу; насихэт, 
өнсге, ғибрат; накыл сөз үлгілерін көптсп ксздсстірсміз.
Жырау 
Жәнібек ханға бауырындағы 
баласына 
айткаңдай өткем, өэімсіне сөйлейді:
АЯ, хан, мен айтпаслы, білыейсін...
Шаблыл жаткан халкын бар 
АЛыакын көтдел көрмейсін .
Кдтын атдын хародаи,
Айрылдын хандык жорадан...
Мағауин М., Ғасырлар бедері. А., 199^15, 16 - б.

“Б
үл
заманда не ғаріл?” - деп, дүние шартын түгендейді.
Ак кдлалы боэ гаріп,
Жахсьіларға айтпаған 
Асыя шырын сөэ ғаріл...
Ата жүрты бүхара 
Өэ колында болмаса 
Кднша жаксы болса да,
Кайратш тугаи ер ғаріл.
Арғымахдд ыіндім деп,
Артхы топтан адаспа,
К
ү н ін д с
ө зім
болдьш дсп,
Ксн псйілгс таласпа, -
деп өнеге, ғибрат айтады(“Еаіл бол да, Жайык бол”).
Адамшылых касиетгерді тізбелейді. Кен бол; ешхіммен 
урыспа, кешіршді бол, өтірік айтпа дейді. Соғыска сүранба 
деген токтам, енеге сарыны кейін 
дәл сол күйде Бүхар 
толғауларында да кездесеяі.
Өлс 
т ү ғ ъ ш
тай 
ү ш ін
,
Кешетүкын сай 
ү ш ін
.
Жслке тсрін ктрмсыл,
Әркшмснсн үрькпа.
Ханга арнау сөз айту, оған кенес бере отырып ел баскару 
ісіне араласу, кайсыбір сәтте мадактап, енді бірде мін-сын айтыл 
отыру казак жырауларынын әлеуметгік түлғасын орныктыра 
түсер бір өзгешелік; хырау поэзиясынын өлен түрінін бірі. 
Дәстүрлі сипаты.
Ілгерідегі Асанныа Жәнібекке айткдньшдай, Жиембеттін 
Есім ханға толғауы, Шалхиіздщ Би Темірге арнаулары, 
Марғасканын Түрсьга хаиға, Үмбетей жыраудыя Бекболат бите, 
Bvxap жыраудын, Тәтікаранын Абылай ханға арнаулары, карата 
сөйлеулерінде ел баскаратын адамға кажет кадір-касиет; елдін 
жайы, өзінін жеке бас 
кү йі
, 
с о ғыс
, бітім жайы, т. б. толып 
жаткан, хандыктык ішкі, сырткы саясатын камгитын көптеген 
іс коэғала сөйленеді Жүсіп Баласағуннан (XI ғас.) келе жаткан 
әлеуметгік дидактикалык сарындар жырау толғауларынын арғы 
негізінде жатгы.
“Бұкара халык пен ел билеуші әкімдер арасындағы 
карым-катынас приндиіггсрін жырға косу, халык атынан ханға 
тілек аіһу немесе хан атынан 
кү ллі
кауымға үндеу тастау-ежелгі 
туркі шайырларынан келе жаткан әдеби дәстур едГ.1
Бүхардыц, Тәтікаранын Абылайға айтканы.
Келімбстов Н. Вжелгі дәуір әдебиеті. А, 1991, 257-« 
21

...Кдйратым канша кайтса да,
Мунына, ханым, ишдаман'
Арқага карай көшермін,
Ллашьша үран дсссрмін,
Ат күйрығын кесерыін, -
деп, Жиембст Есім ханға өзінік өютесін; осал емесін бідціреді. 
Осы толгауда атамекеннең айырылу азасы да жатыр.
Шалкиіз Арық ханға арнауыңда сес көрсете, кектене, 
айбармен сөйлейді:
Арык хан!
Менін кем Темір іс стсе 
Айналаңды берік стер...
Осылайша 
келетін арнау үлгілері, “Жиембетгің Есім 
ханға айткан сөзі”, “ Асан Кайғынын Жәнібек ханға айтхан 
сөзі”, “Сыпыра жыраудын Токтамыска айтхан сөзі” үлгісінде 
жырау-акындардың ханға, батырға арнау сөзі, арнау-мадахтау 
сезі түрінде өз аддында бөлех туды. Болжау өсиет сөз. “Шалгез 
жыраудын Битемір ханға айтканы" деген үзак жыр.
Жырау поэзиясынын басты сарындары туралы жалпы 
сөзбен басьш кайырып айта саду 
м ү м кін
емес. Эр жыраудын 
әрбір жеке шығармасынын ішіне еніп, ссзінудін рахаты бөлех.
ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ
Қазак жыраулар поэзиясынын айтулы өкілі Қазтуған 
жыраудык туған жері Еділ бойы. Жыраудык ата тегі жайлы 
Мүхтар Мағауин көшпенділердін шынжыр балак, шүбар төс 
әскери аристократиясы сиякты дейді. Казтуған жаугершілік 
замандарда колбасы батыр.
Халел Досмүхамедүлынын “Мүрат акын сөэдері" (1924) 
ецбегіңде Кдзтуған батыр жайлы мынааай мәлімет береді:” 
Ноғайлынын заманында Шүбіш(Сүбіш) үлы Қазтуған деген 
батыр болтан. Казтуган ханәдә хан екен. Қонысы Жайыктыц 
күнбатыс бетіндегі Нарын, Кабыршакты, Кдрасу деген жерлер 
екен.Күндердін 
кү ні
болғанда осы коныста отырып, “Жүрагатым 
таршылыкта калады деп орыстын калталы кара . Иван деген 
ханынын заманында бір бөлек елді бастап күншығыска ауған 
екен.
Осы 
кү нгі
Ауған деген жүрт сол Казтуғанның жүрты- 
мыс”.1 
Көшерінде конысымен коштасын, “Қазтуғаннын
1 Досмүхжмедүлы X. Аламан. А-. 1991, 1II-Т

айтканы” дейтін 
14 
түйдектен түратын 
211 
тармак жыр-толғау 
берілген.
“Алдасиан" мен “Бес ғасыр жырлайдыда” Қаэтуғанныа 
"Мадак жыры”, “Белгілі биік кек сеңгір", “Алан да алан, алан 
ж үрт.ж ы рлары басылды.
М.Мағауин берген түсініктеме:
“Қазтуған атына тіленетін жырлар саны әжегггәуір. 
"Алдаспанға” солардын ішіндегі 
жыраудын өзініхі екекі 
к ү м ә н с із
, 
дау-дамай туғызбайтындары ғана енгізілген еді. 
Б
ү л
басылым ("Б.Ғ.Ж.” -К.М.) “Алдыаспанды” кайталайды.”1
М Мағауин аныхтамасында:
“Мадак 
жыры”-Алгаш 
Ғабдолла 
Мүштактын 
күрастыруымен 1910 жылдар шамасында Орынборда шыкхан 
“Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары” дегсн 
жинакта басылған. Совет түсьшда т т ғ ь ш рет “Ертедегі әдебиет 
нүскалары” (Алматы, 1967) атгы хітапка жарияланды.
“Белгілі биік көк сенгір" - Алғаш-”Ертедегі әдебиет 
нүскатарында” басылған. “Алан да алан жүрт..." алғаш “Шайыр 
жинағында, содан сон “Ертедегі әдебиет нүскаларында"1 
жарияланды.
Б
ү л
ү ш
шығарманьін 
ү зы н
саны 67 тармак влек.
1925 жылы “Аламанда” жарияланған Мүрат акынның 
“Қазтуган" жыры дейтін толғаулардын ішіхде осы 
ү ш
жыр да 
бар. Тктастай карағаңда сонык бөрі Қазтуғаннык вз свзі сиякты.
М.Мағауин бүл жөнінде мынадай түжырым айтты 
“Қаротокай Мүрат акыннын атына телініп жүрген “Қазтуған” 
аты үзак толғау бар. (Ә.И. колжазбалары, папка №97). Мүрат 
ешкашан оны өз шығармам демеген, ескіде вткен Калуган атты 
батыр айтыпты деп жырлаған. 
Б
ү л
толғауда Казтуғаннын өз 
аузынан 
шыккан 
жолдар 
да 
үшырағанмен, 
әртүрлі 
анохронизмдер, Мүратгын өз жанынан коскандары көп. Мүрьгн 
жыраудын ренертуарында “Қарга бойлы Қаэтуған" атты поэма 
болған (Ә.И. колжазбалары, папка № 667)”
Б
ү л
толғау 
201 
тармактан түратын жыр. Осының шііңде 
М.Мағауин Казтуғаннын өз шығармасы екендігі дау тудырмайды 
деп берген “Белгілі 
биік көк сеңгір" жыры біршама 
келемдірек күйде бар. Мағауин Мүрат акын сөздері де араласып 
кеткен деген пікір айткан. Сазардың бәрін ескере отырып, 
екшегенде осы 200 жолдан астам толғауда Қазтуганнын өз сөзі 
де 
аз болмасы әбден 
м ү м х ін
. 
Бірак, оны ашу, ләлелдеу кажет. 
Қдзтуғаннык свз мәнеріне келер 
т ү с ы
аз емес.
1 .Бес псыр жмрлайды, І-тоы, 1989, 371-6.
1 .Бес ғасмр жырлаЯам,1-том, 1989, 374-6.

Ал Казтуғаннын әйгілі “Мадак жыры" Мурат акын 
толғауы есебінде берілген Х.Досмүхамедүлының жинағыкда 
былай келеді:
Буыршынныи жалбыэ кыраар азуы,
Бөкеннік жсліи втер тврт саны 
Бгғынын ауыр кара 
м ү й ізі
,
Бндайықтың жалғыэ соғары,
Кдіпаганын 
ү зы н
кгрыкы,
Ак орданын тірсу скрыты,
АЯдаса койдын квсемі,
Сөйлесс тілдін шешені,
Арғымағын жаз хібсріп, 
г ү з
мінген,
К
ү з
жіберіл, жаз мінген,
Жарамаса екі жылда бір мінгсн,
Жолдасыя жолай іадеген,
Ө эіж ыінген 
я ү ш л ж н ы н
Қарт бурадай тіздсген - 
Мсн хдрға бойлы Кдэтукан,
Кдйіыланып асып барамын 
НотаЯлы - казак елімнсн.
Б
ү л
жерде, айтар бір мәселе, Мағаунн ол жырды 
ертереюге басылған нүскадан берді (”Шайыр”,1910). Ендешс, сол 
текст Қаэтуған сөзімін деуге какылы. Еинигіден, “Малак 
жырындағы” Қаэтуғаннын сөз саптауына келінхіремейгін 
оралымдар бұл жырда мен мүңцалап, кейіннен жырлаушылар 
коскан дәстүрлі, жағдайлау, калыпты макамдармыз, алабетен 
еипенеміз жок дейтіндей.
... Арғымағыи жаэ жіберіл, 
кү э
мінгсн 
К
ү з
жіберіл, жаэ мінгсн,
Жазаласа екі жыдда бір мінгсн,
Жолдасын холай іздсген,
Өзіне тнер дүшпанын 
Карт бурадай түздсген...
Кәдімгі батырлар жырыныц үдстс, кеңгс шабар макамы, 
әдісі. Ал “Мадак жьфының” стилі эпикалык смес.
Осы тугас алынған 200 жолдан астам толғау жөнінде 
Мүрат акын мүрасын арнайы зерггсген ғалым Б.Омарүлы былай 
дейді.
“Мүраттың акындык куатын, шеберлігін әр кырынан 
танытатьга 
шығармалары 
- оның жырлары. 
Акынның 
“Қазтуған”, “Карасай-Қази”, “Шалгсз” жырлары 
Мурат 
мүрасынын ішіндегі шоктығы биік дүнислср болып саналды. 
Б
үл
тек акындык внер, арынды шабыт кана өміргс әкелгсн 
туындылар емес, Мүратгын сл мсн жердін тарихын, Қазтуған, 
Шалкиіз жыраулар, Қарасай, Қази батырлар жайында көп 
білгендігінің жемісі. “Қазтуған” жырына Қазтуған өлсндерінін 
араласып жатуы да соның айғағы. Б
үл
“Шалгез” жырына да
24

тан.
“Каэтуган" жыры кейіпхердін взінін 
С
ү йін ш іү лы
Казтуғанныц атыннан баянаалады" .
Б.Омарүлы кисынды түжырындар жасайды. Нактылы 
салыстыру жүргіэе отырьш талцайды. М.Мағаунн 
піхірінік 
дүрыстығына жүгінеді.
“...Ендеше 
м ү н ы н
ішіндс Кдэтуғаннык өз өлені де, 
Мүраттын жаньтан косканы да жетерлік балуы 
м ү м х ін
. Т
ііг т і
Каэтуган өлекдерін Мүраттын түтелдей кайта жырлаған нүскасы 
болуы да ғажап еыес.” 
М.Магауиннін “Каратокай Мүрат 
акыннын атына телініп жүрген “Кдэтуған” атты үзак толғауы 
бар. Мүрат ешхашан оны өз шыгармам демеген, ескіде өтхен 
Казтуған атты батыр айтыпты деп жырлаған. Б
үл
толғауда 
Казтуғаннын өз аузьшан шыккан жолдар да үшырағанмен, 
әртүрлі, Мүраттын өз жанынан коскандары көіГ деген, піхірі 
осындай ойга жетелейді”
Не легенде де, бүл шығарыа Казтуған бейнесін аша 
түсегін, жыраудын кеудесін өксһгксн шер-мүңынын ата-мекен, 
туған жерге деген үлы махабаттан туғанын жеткіэіп жаткан жыр 
жалдары. Осындағы көп сарьш кейінл Мүраттын “Үш киян”, 
“Сарыарка", т. б. жыр дастандарына да ауыскан.
... Еділді қоныс етпскіэ
ЖйПЛшЛ
КХЛМ&К. &ЛІДЫ
Жяйыкты хоныс етпскіз
Сьщыр* бтссн көкхж к,
Кәпфлср хала салалы.
Аштжрханды коныс етлекіэ
Шоьәрін онын жлхды...
(•К *этуған* хы ры ).
Каэтуган жыраудын бізге жеткен шыгармалары көп емес. 
Бірак жыраудын казак өлекіне калдырын кеткен үлгісі үшан- 
теніз, вткеннен бүгінге жаңғьірып жеткен үні айкын, ашык.
Жыраудын әйгізі “Мадак жыры' түтас сурет. Тылсым 
түңғиыкка тарткан күдірет. Карапайым сөзді сикырға суарып, 
суретке көшірудін ғажайып 
үлгіс і
. Поэзия тілі. Ашылып 
шапса, сусыным канға канар деп деы тарткан балдағы 
алтын күрыш болат семсер, туған жердің 
т ү н ы к
суынык ак д ар ы толкыны, күйрығык 
кү л
шалыаған 
балығы, еліы деп шыккан аааыат ердіц баласы, т.б. 
(асты сызылған тіркестер жырау сөэі - Қ.М).
“Алан да, алан-алан жүрг” жыры дыбыстын тылсым 
үйлесіміне толы Туған жердін 
ү л ы
тартылыс 
кү ші
осы дыбыс 
сымдарына байланып түр Б
үл
керемет мекен, жәннат коныс
Омзрүлы Б., Мүрат Мөнкеүлц. А-. 1993.
25

клрғадай мынау Қазтуған батыр туған жүрт. Балығы тайдай 
тулап, бакасы койдай шулап жаткан ыстык ү*! Қайран Еділ!!!
Жыраудын 
ү лы
такырыбы - ата коныс, туған жер.
Жырау жырларында сағыкыш сарыны аңкып жатыр.
Кдйран мснін Ғ.діпіц,
Мсн алмадым, ссн аллын,
Кдйырлы болсын сіздергс 
Мексм калган иынау Ғліл жүрт!
ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ.
(ХҮІ ғасыр)
Кдзак жыраулар поэзиясынын 
үздіктсрініи бірі 
Доспамбет жыраудан бізге жеткен мүра онын жыр жауһарынын 
тггас жарығы болмағанымен, айшыкты күрға толы, сұлу 
сәулелі оралыидар.
Жыраудын дүние шартгарын тізбелей келе, түгендей келе 
жан дүниесімен босап токтам табар сәті 
жауынгер мүратын 
калденен тастайтын шағы.
Бетегелі Сарыарканын бойынла 
Соғькыл өлгсн өкікбес ! ...
Доспамбет жьгрларында жаугершілік замаи түрі, соғыс 
сәті, адырна, садак, аддаспан кылыш артар 
ж ү к
, 
жорык мүраты, 
жауьінгердіц жан арманы 
т ү с к с н
сөздср ксремет сикыр: от боп 
өртеніп, 
теңіз боп толхып, 
м ү з
боп күрсанып, ак түтех боп 
бүрканып жатыр. Жауынгердің жорых мүратын, жортуыл сәтін 
бізге мынадай ксрсмст поэзия жеткізеді. Окисын- Оклсын да, рас 
па, жок па?!! Сикыр ма Шын ба?!! Кгйге батасын.
Сере, ссрс, ссрс кар,
А сш кілен, 
ү с ті
мте,
К
ү н
-
т ү н
катсам жібімсс,
Мен көлікхе косымды артхднмын,
Ксмбідсй ару жаларга 
Күрекдей мпды гоңдырып,
Кірмембес ауыр колга бас болші,
Кгңірсніи 
к ү н
түбіне жортканыын...
... Қалаға кабылан жаулар тнгсй мс,
Кабыркадан дүшпан жалдап жүргсй ме,
Клгар.чанып, караланып,
КдЯран ср карт күреңге мінгсй ме?
Кібьфгадан караған 
Достым менсн дүшпаным:
"Апырым, ср Доспамбет легей ме!.".
26

Доспамбет 
ү ш ін
Азаулыдан артык жср жок. Онын біраз 
жыры жыраудын көз жтмар шағын, жаракат алші жаткан сәтін 
жеткізеді.
Жырау армансыз.
Ту Х.Ү*рЫҒЫ бір ІҮТЖМ 
Түлшф міндш скінбек 
Туғін айдай нүрланып 
Дуылға кндім өкінбен.
Доспамбст канат байлал үшпайтын, стсюстс карал 
калатын кара сөзгс жок. Оньгң жырларынан былайғы казак 
поэзиясының күнарын арттыра түскен 
ой 
мсн сезім 
оралымдарын, өзіндіх колданыстарды көп табамыз.
Толғамалы ак балта, толрамалы ада балта тіркссі 
сол дауір жырауларынан әуслі Доспамбстгс кездеседі. Кұмбір- 
күмбір кісінеген күрең дс осында.
Доспамбст жырау поээиясынын көрксмдік кағндаларын, 
асау мінезін арғымактай ауыздыктап, еркін билсп-төстсйді. 
Дэстүрлі үлгілсрді 
т ү л с т с
, 
түрлеңдіре 
т ү с с д і
. 
Қамшыньщ 
өріміндей өлең жасайды. С е р е с е р е , с е р е к а р , т о ғ а 
й, т о ғ а й, т о ғ а й су, А й н а л а й ы н
А к Ж а й ы к , а р ғ ы м а к к а о к т и д і ...
Доспамбст жырларындағы үзілмей үдей 
т ү с іл
жаткан бір 
сарын жауды жсңіп, бейбіт күнге жетсем дсген арман. 
Б
ү л
- 
Актамбердінін.Махамбетгік 
ү л ы
арманы бастау алған арна. Түтас 
халыктың бостандык рухы.
Ат ойнатып азаггыкты корғаған 
кайран батыр
жаракаттан, жорык үстіңде көз жүмады. Пенделік ғүмыр 
таусылып, карға адым жер 
м ү ц
болыл жатканда да батыр өз 
Биігінен түспейді. Төзімін төсеп, төніп түрған каза касиетін 
жакынға деген жан жылуымен жабады.
Озупшлар оіиаңьп,
Оэсаньп біздш бсткс бармакьп!
Біэдім беткс бармсаңыз.
Есаждй, ҚосақіА елі 
үл
Ллдынызга жыр күшақтай,
ЖылаЯ шыкса не айтарсыз?!.
Оларга айтарыныз сол болсын,
Жомшідсн ҚОС ІЙГШІ,
Жараға мамык госатын.
Ксле хжтыр дсгейсЬ!
Ол айтханғ» тммемсе,
Бүрынгалар түскен жүрі жол 
Бүрылыл соған ттсті дегейсіэ!..
27

ШАЛКИІЗ 
(XY-XY1 r.r)
Шалкиіз поэзиясы - казах влек дүниесінің баға жетпес 
кымбатыныи бірі. Жыраудык өмірбаяны жөнінде профессор 
Ханғали Сүйіншәлиев 
мынадай деректер келтіреді: “Халык 
Шалгезді бірнеше хаңдар түсында кызмет еткен, әрі батыр, әрі 
жырау деп акыщайды. Ол ноғайльі-казак дауіріңде шығып, 
Жәнібекті, Орак, Мамайды, Би Темірді көрген,
Шалгездік бізге жеткен шыяармалары негізінде жыр, 
толғау дәстүрінде келеді”.1
Х.Сүйіншәлиев әдебиет тарихына Шалкиіз жөнінде де 
жүйелі зерттеу 
ү с ы н д ы і
Негізгі алғашкы, 
кү кды
дерехтерді 
ғалым снбсктерінен ушыратамыз.
М.Мағауин 
мәліметінше 
Шалкиіз 
шығармалары 
төцкеріске шейін 12 рет басылыпты. М.Мағауин Шалкиіздің 
казак әдебиеті тарихындағы, казак жыраулар поэзиясыкдағы 
кайтапанбас орнын накты, дәл дәйектермен, күрделі көркемдік 
талдаулармен негіздей 
т ү с т і
. 
Жыраулар өнернамасына Шалкиіз 
поэзиясынык 
бергені, 
бүрыкғы-соңғыдағы 
көркемдік 
күбылыстармсн аракатысы туралы кең камтып, даусыз, аса 
кисынды түжырьімдар жасады
Ғалым Шалкиіз шығармаларын көркемдік, сөз колданыс 
жағынан талдады, онын өзіндік ерекшеліктерін айғактады
Әсіресе, ШакиЬ поэзиясынык Бұкарға, Махамбетхе 
әсерін талдауы, 
соларды 
салыстыра, 
карастыра 
келе, 
“Жалпы.Шалкиіздін кейінгі әдебиеттегі әсері-өз алдына зертгеуге 
түрарлык, кызғылыкты, әрі күрделі такырып”, деген токтам 
жасауы 
к ү н д ы
пікірлер.
Казак әдебиетінін тарихында Шалкиіз жырау өзгеше 
кубылыс деп танылды. Негізінен Шалкиіз жырлары жаугершілік 
заман кейпін жеткізеді. Алашапкын арпалыс уакытгардын дәл 
сурезі тускен биіх ешен.
Шалкиіз тіршілік мүратын суыргпактап, жаратылыстың 
өктем зандарын, өмірдін шарпарын алға тастайды.
Жалырағы жасыл жлутсрск 
Жайкалмағъі жедден дүр...
Шағырмах бүлт жаЯ тзстар,
Азытхан қойлы жол бастар.
Ак желкенді жсл бастар,
Шсіпсн алаы cot бастар.
1 Х.СүЯіншәлнен “Казак злебисгінін калыіттасу кезендері", А., 1967, 84-85 беттер.

Шалкиіздін “Алаштан байтах оэбаса”, “Жебелей желге 
жүгірген”, “Жалырағы жасыл жаугерек" т. 6. жырлары 
батырлык, жаугсршигік жайын козғайды.
Жыраудың Би Тсміргс арнаулары сн алдымаен, көңіл 
к ү й
күпиясын күдірстпсн ауыздыхтаған 
ү зд ік
влең, әлемдіх дснгсйдсгі 
поэзия. 
Т
ү н ы п
түрған теңеу, айдарлы сөз. Шалкиіз сөзге көшлдін 
бар 
к ү й ін
сесін дс, айбарын да, акыл өсиетін дс, өзі мсн вэгеге 
бсрср бағасын да, ханына дсгсн өксіпті өкпесін дс сыйғызады.
Асііжмды бүлт күрсайды - 
К
үн
жжуарго 
ухся
Я
д ы
,
Квлдсряе кутар шулайды - 
Квкппюлен ол жЛуан 
Сокхы хегенгс ҮксаИды,
Квп ішшдс бір жяяпа 
Көп 
мүкя
Я
ыл
ЖШІЖЙДЫ - 
Күйбсидссксн көп жжман 
Свзі тмгенгс 
укса йды
!
Жыр-арнаулар 
түгастай троптардан түрады дссе 
болардай. Жыраулар поэзиясынын барша көркемдік көэдсрі, 
шарты мен салты көрініс беріп жаткан өлең. Арабы торым,