Уа,  Раббым!  Ұлы  затыңа  берілгён  борыш  ретін-

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Басқа Ислами ерекшеліктер сияқты 
қарыз  беру  ғибадатын  да  орындауға 
мәжбүрміз.  Ертең  мәңгілік  мекенге 
барғанымызда  байдың  қолында  мұндай 
бір  мүмкіндік  немесе  мұқтаждың 
қолында мұндай қажеттілік қалмайды. 
Шамасы  барлар  кейбір  сылтаулармен 
қарыз  беру  ғибадатын  тастамауы  ке-
рек.  Сонымен  қатар  қарыз  алған  адам-
дар да әр түрлі қиыншылықтарды алға 
тартып,  қарызды  өтемей  қоймауы  ке-
рек,  бұл  қасиетті  қоғамдық  ғибадатқа 
нұқсан келтірмеу керек.
¡îµàìäû¢ ¢àòûíàñòàðäà 
¢àðûç æ¯íå ¢àðûçäàíó

244
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
 
¡îµàìäû¢ ¢àòûíàñòàðäà
¢àðûç æ¯íå ¢àðûçäàíó
Қайсыбір ізгі амал болса да, оның негізгі әдемілігі 
орындалуындағы кәмілдік, кемелдік пен ықыластың 
нәтижесінде көрінеді. Сол үшін аят кәримада:
َُ��ِ� ِ� ْ�ُ�ْ�ا �� ِ�ُ� َ�ا �نِإ ا�ُ� ِ� ْ�َأ
«...Әртүрлі  қимылдарыңды  ең  жақсы  түрде 
атқарыңдар! Сөзсіз, Аллаһ Тағала қайырымдыларды 
сүйеді» 
(Бақара сүресі 195)
 делінеді.
Сондықтан  жасалған  әрбір  ізгі  іс  -  қимыл,  сөз, 
ғибадат  т.б,  өздеріндегі  ізгілікті  көрсететін  ұлылық 
пен  кәмілдік  қағидаларына  сай  өмірде  көрініс  та-
буы  керек  және  бәрі  де  тек  көңілден  шығуы  қажет. 
Әйтпесе, ең тамаша деп саналған Іс пен ғибадаттардың 
өзі  нәпсінің  иірімінде  мәнін  жоғалтып,  зиянмен, 
қасіретпен аяқталады.
Осы  терең  ақиқатқа  мойынсұнудың  өте  қажетті 
болуының  ең  маңызды  жақтарының  бірі,  шүбә 
жоқ,  қарыз  және  қарыздану  хақындағы  нәзік 
қағидалар.  Өйткені,  қарыз  беру  құлшылығының 
жалғасуы, қарыз алушы және беруші болып, екі жақ 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
245
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
үшін  де  қажетті  қағидаларды  ұстанумен  байланы-
сты.  Бұлар,  рухтағы  абзалдық  бұлағын  қайнатып, 
қаншама  құрғақ  көңілдерді  махаббат,  қамқорлық 
және  жомарттық  дарияларында  табыстырады.  Осы-
лайша  Аллаһ  Тағаланың  ризашылығына  қол  жеткі-
зуге  себепкер  болатын  істердің  қатарына,  қысқасы 
періштелердің өзі қызығатын үлы ахлаққа жеткізеді. 
Осы ақиқатты көрсету тұрғысынан Әбу Һурайраның 
(радиаллаһу  анһу)  риуаят  еткен  мына  хадисі  өте 
ғибратты:
Расулуллаһ  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  Ис-
райл  ұлдары  кезінде  бір  адамнан  мың  динар  қарыз 
ақша сұраған бір адам туралы айтты. Қарыз сұралған 
адам:
«Маған куәгерлеріңді әкел, солардың алдында бе-
рейін, куә болсын!» - деді.
Сұраған адам:
«Куә ретінде Аллаһ жетеді!» - деді.
Қарыз беретін адам:
«Олай  болса,  бұған  кепіл  болатын  адам  әкел,»  - 
деді.
Қарыз сұраған адам:
«Кепіл ретінде Аллаһ жетеді», - деді.
Қарыз беретін адам:
«Дұрыс айттың!» - деп, белгілі бір уақытқа ақшаны 
оған берді.
Әлгі  адам  теңіз  сапарына  шығып,  қажеттілігін 
қамтамасыз  етті.  Сосын  қарызын  уақытында  өтеу 

246
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
мақсатында кейін қайту үшін кеме іздеді, бірақ таба 
алмады.  Сосын  шарасыз  бір  ағаш  сынығын  алып, 
ішін ойды. Мың динарды иесіне жазылған бір хатпен 
ойыққа  орналастырды.  Сосын  ойықтың  аузын  жау-
ып, тегістеді. Сосын теңіздің жағасына келіп:
«Ей,  Аллаһым,  білесің  ғой,  мен  пәленшеден  мың 
динар қарыз алған едім. Менен куәгер сұрағанда, мен: 
«Куә болатын Аллаһ жетеді!» - деген едім. Ол да куәгер 
ретінде Саған разы болды. Менен кепіл сұрағанда да: 
«Кепіл ретінде Аллаһ жетеді!» деген едім. Ол да кепіл 
ретінде Саған разы болды. Мен қазір кеме табуға ты-
рыстым, бірақ таба алмадым. Оны Саған аманат ете-
мін!»  -  деп  ағашты  теңізге  лақтырды.  Ағаш  теңізде 
жүзіп, көзден ғайып болды.
Сосын  әлгі  адам  ол  жерден  кетіп,  өзі  қайтатын 
кеме іздеп жүрді.
Осы  кезде  қарыз  берген  адам  да  ақшасын  алып 
келетін  кемені  күтуде  еді.  Кеме  жоқ  еді,  бірақ, 
ішіне  ақшасы  салынған  ағашты  көрді.  Оны  үйіне 
отынғажағу үшін алып келді. (Арамен кескен кезде) 
ақшасы мен хатты керді.
Аз уақыттан соң қарыз алған адам да бір кеме тау-
ып еліне келді. Ағашқа салынған ақшаны алушының 
алмауы  мүмкін  деген  оймен  дереу  мың  динар  алып, 
әлгі адамға келіп:
«Ақшаңды  алып  келем  деп  үнемі  кеме  іздедім. 
Бірақ,  мен  келген  кемеден  бұрын  келетін  кеме  таба 
алмадым,» - деді.
Алашақ адам:
«Сен маған бірдеме жіберіп пе едің?» - деп сұрады.

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
247
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Екіншісі:
«Мен  саған  кеме  таба  алмағанымды  айттым  ғой» 
- деді.
Алашақ адам:
«Аллаһ  Тағала  Хазіреті  ағаштың  сынығына  са-
лып  жіберген  ақшаны  сенің  орныңа  маған  төледі, 
яғни  ықыласың  үшін  Аллаһ  Тағала  саған  кепіл 
ретінде  маған  жеткізді.  Сондықтан  енді  әкелген 
мың  динар  саған  қалады.  Сондықтан  да  уайымсыз 
мыңдинарыңды  апып  қайт,»  -  деді. 
(Бұхари,  Кәфалет,1; 
Бүйі, 10)
Бұл хадисте Аллаһ атымен берілген уәде және оны 
орындау  жолындағы  нақты  шынайылықтың  Аллаһ 
Тағала  тарапынан  қалай  қабыл  болатындығы  және 
ескерілетіндігінің  ақиқаты  көрсетілуде.  Бұл  алып-
беру  мәселесінде  екі  жақты  түсіністік,  ықылас  пен 
теңдікге болу қажеттілігін көрсетеді. Мәселенің іші-
не  арам  ниет  кірмейінше,  Аллаһ  екі  жаққа  да  рах-
метпен қарайды. Осы ақиқатты көрсететін хикметке 
толы мына бір қисса қандай ғибратты:
Ауыз  ашар  уақыты  жақындаған  еді.  Бір 
наубайхананың  есігіне  жүзінде  кез  келген  көре  ал-
майтын  асылдық  бар  бір  адам  келді.  Наубайшыға 
жақындады. Адамдар азайған соң наубайшыға:
«Балам,  бүгін  күн  көрісімді  таба  алмадым.  Ажал 
келіп қалмаса, ертең төлеу үшін маған бір ширек нан 
бересің бе? - деді.
Дауысы  дірілдеп,  беті  қызарып  кеткен  еді.  На-
убайшы:
«Не  дегеніңіз,  әкей,  саған  ширек  емес,  бүтін  нан 

248
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
берейін. Халал болсын, ақшасы керек емес,» - дегені-
мен ол ғаріп адам:
«Жоқ,  балам,  төрттен  бірі  жетеді...  Бәлкім,  тағы 
үш  пақыр  келер.  Әрі  төрттен  біріндей  ғана  бетім-
ді  қызарта  аламын.  Артығына  шыдай  алмаспын. 
Төрттен  бірін  де  ертең  борышымды  қайтару  шарты-
мен аламын» - деді.
Наубайшы таңдана ширек нанды ұстатты. Нанды 
сүйіп алған адам, ақырын әрі үнсіз қадам басып, ол 
жерден  алыстады.  Алдындағы  көшенің  басынан  бір 
ит шықты. Жалбарынған көзбен аш екендігін білдір-
гендей, қартқа қарады. Нүр жүзді мүбәрәк адам:
«Демек,  жартысы  сенікі  екен!»-деп,  ширек 
нанныңжартысын  итке  берді.  Сосын  мешітке  бет 
алды. Қолында қалған бір жапырақ нанмен бірнеше 
жүтым  сумен  аузын  ашты.  Осы  нығметтерді  берген 
Аллаһқа шүкіршілік етті.
Ертеңінде бір дүкенші:
«Ата,  мына  қарсы  алдымыздағы  шүмектен  ыды-
старымызды  толтыр,  сосын  жаңадан  келген  мына 
заттарды  ішке  тасы!»-деп,  осылардың  ақысына  бір 
теңге берді.
Ғаріп  адам  дереу  наубайханаға  бет  алып,  ши-
рек  нанның  бағасы  250  тиынды  ұсынды.  Наубайшы 
қаншалықты  апғысы  келмегенімен  де,  нұр  жүзді 
адамның өтінішіне қарсы түра алмады; көздері жасқа 
толып, нанның бағасын қабылдауға мәжбүр болды.
Міне,  бұл  мысалдағыдай  шынайы  түрде  қайтару 
ниетімен қарыз алған адамға Аллаһ Тағала төлеуіне 
қолайлы жағдай тудырады. Егер қарыз алушы адам 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
249
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
қиыншылықтарға  сабыр  сақтап,  жаман  ниетке  са-
лынбай, қарызын ықыласпен өтеуге тырысса, Аллаһ 
оған осы ниетіне қарай бір жеңілдік әрі шығатын жол 
көрсетеді.
Осы орайда қарамағында мал-мүлкі бар адам оны 
сатпай,  қарызын  өтемесе  жауапты  болады.  Яғни 
қарызы  бар  адам  қандай  да  бір  шара  таба  алмаған 
жағдайда  өмірлік  мәні  жоқ  мүмкіндігімен  неме-
се  мүлкін  сатып,  қарызын  өтеуі  керек.  Бір  адам  әрі 
қарызы бар, әрі өмірі керемет және ысырапшылықта 
болып,  қарызын  өтемесе,  бұл  құл  хақы  мен  жауап-
кершілігін  қажет  ететін  жағдай.  Қарызы  бар  адам 
ақшасын  жүмсағанда  қысыңқырап,  әсіресе,  молы-
нан жүмсамай, қарызын өтегенге дейін тырнағынан 
артылтып, алашақ адамның хақын орындауы керек. 
Бұлай  болмай  мәселеге  нәпсілік  есептер  араласса, 
құл хақы пайда болады, бұл Аллаһ Тағала кешірмей-
тін бір жағдай. Яғни: «Шүбәсіз, Аллаһ тәубені қабыл 
алады...» 
(Шура  сүресі  25;  Тәубе  сүресі  104) 
аят  кәримәсі 
меңзегеніндей  кешірімнің  иесі  Аллаһ  Тағала  құл 
хақын бұл кешірімнен тыс санайды. Екінші жағынан, 
қарызды  кешіктірушінің  азығына  харам  араласқан 
деген  сөз.  Әсіресе,  өтемеуге  ниет  етіп  қарыздану  - 
үлкен  ақырет  пәлекеті.  Мұндай  қылмысты  істеген-
дер  Хазіреті  Пайғамбардың  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм):
«Кімде-кім  төлемеу  ниетімен  қарызға  кірсе, 
Аллаһтың  қузырына  ұры  болып  шығады» 
(Ибн  Мәже, 
Садақат, 11/2410)
 түрінде баяндаган қауіпке тап болады. 
Екінші  бір  хадисте  бұл  мәселенің  Аллаһ  алдындағы 
маңызын өте айқын түрде көрсетеді:

250
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Кімде-кім  өтеу  ниетімен  адамдардан  бір 
мал  алса,  Аллаһ  оның  борышын  өтейді  (өтеуін 
жеңілдетеді).  Кім  де  зиян  беру  (қайтармау)  ние-
тімен  халықтың  малын  алса,  Аллаһ  оның  малын 
дүниеде-ақ құрытады». 
(Бұхари, Истиқраз, 2)
Қарыз 
жөніндегі 
Хазіреті 
Пайғамбардың 
(саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  мына  өсиеті  мен 
ұстанымы өте тамаша үлгі:
Затурриқа соғысынан қайтқанда Пайғамбарымыз 
(саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  Хазіреті  Жәбир 
(радиаллаһу  анһу)  мен  сұхбатгасып  келе  жатты. 
Жаңа  үйленгендігін,  сондықтан  өте  көп  қарызы 
болғандығын  естігенде,  қолында  не  бар  екендігін 
сұрады. Ол жалғыз ғана түйесінің бар екендігін айт-
ты. Сонда Хазіреті Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә 
сәлләм) оны қарыздан құтқару үшін Жәбирден түйесін 
өзіне  сатуын  сұрады.  Саудаласты.  Пайғамбарымыз 
(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм), Мәдинаға барған соң 
қүнын  төлеу  үшін  Хазіреті  Жәбирдің  түйесін  сатып 
алатын болды. Мәдинаға барғанда Жәбир (радиаллаһу 
анһу) түйені алып келді де, Расулуллаһ (саллаллаһу 
аләйһи  уә  сәлләм)  белгіленген  қүнын  төледі.  Сауда 
келісімі біткен соң Расулуллаһ (саллаллаһу аләйһи уә 
сәлләм) түйені Хазіреті Жәбирге сыйлады. Бұл шексіз 
сыпайылық пен ахлақ мұсылмандарға қатты әсер ет-
кені соншалық, оқиға болған түнді «ләйләтул-байр» 
(түйе  түні)  деп  атады.  Сол  түні  Хазіреті  Пайғамбар 
(саллаплаһу алейһи уәсәлләм) сонымен қатар Хазіре-
ті Жәбир үшін 25 рет истиғфар етті. 
(Риязус-Салихин, 1 т. 
104-105 б)
Хазіреті Жәбир (радиаллаһу анһу) былай дейді:

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
251
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Жолда бір еврейге жолықтым. Осы оқиғаны баян-
дадым. Таңданып: «Түйені сатып алып, сосын құнын 
берді; сосын оны саған сыйлады ма?» - деді. Мен де: 
«Иә» -дедім». (
ИбнХажер, Фәтхул-Бәри, 5/317)
Қысқасы,  осы  тамаша  және  керемет  ахлақ 
шеңберінде;
1.  Қарызы  бар  адам  қолында  бар  мал-мүлік  пен 
мүмкіндіктерін сатып, қарызын өтеуі керек.
2.  Жағдайы  болғандар  қарызы  бар  адамға 
көмектесуі керек.
3.  Қарызы бар адам үшін истиғфар, дұға ету ке-
рек. Хадис шәрифте былай делінеді:
«Аллаһ  бір  құлына  нығмет  беріп,  оны  ең  та-
маша 
түрде 
тәмәмдап, 
сосын 
адамдардың 
қажеттіліктерін оған тапсырар, ол да бұған маза-
сызданатын болса, қолындағы нығметті зая жібер-
ген деген сөз...». 
(Мүнзири, әт-Тәрғиб, 4/170)
Бір  күні  Расулуллаһ  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм):
«Білесіңдер  ме  отырып  қалған  (банкрот  болған) 
адам кім?» - деп сұрады.
Сахабалар:
«Отырып қалған (банкрот болған) адам біздің ара-
мызда ақшасы жоқ және мал-мүлкі жоқ адам» деген-
де, Расулүллаһ (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) (сөзін) 
былай жалғастырды:
«Үмметімнің банкрот болғаны - қиямет күні на-
маз,  ораза  және  зекет  сауабымен  (осы  сауаптар-

252
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
мен қатар амал дәптеріне) мынаны балағаттады, 
анаған зина жаласын жапты, мынаның малын жеді, 
ананың қанын төкгі, мынаны ұрды (деп жазылған) 
адам.  Оның  ізгі  істерінің  сауабынан  (хақ  иелеріне) 
анаған-мынаған  беріледі.  Егер  мойнындағы  қарыз 
өтелмес  бұрын  ғибадаты  мен  жақсылыктарының 
сауабы  бітсе,  алашақ  адамдардың  күнәларынан 
алынып, соның мойнына жүктеледі. Сосын (олардың 
күнәларымен  бірге)  жәһаннамға  тасталады». 
(Мус-
лим, Бирр, 59; Ахмед бин, Ханбал, II, 303,324, 372)
Енді бір хадисте былай делінеді:
«Мойнында  бір  динар  немесе  бір  дирһамдай 
қарызбен өлген адамның қарызы оның ізгі істерінен 
өтеледі.  Ол  жерде  (махшарда)  динарда,  дирһамда 
жоқ».
 (Ибн Маже, Садақат, 12/2414)
Бұл  жөнінен  Хазіреті  Пайғамбар  (саллаллаһу 
аләйһи  уә  сәлләм),  мойнында  қарыздан  бастап  құл 
хақы бар адамдардың осы дүниеде алашақ адамдар-
мен халалдасуын (кешірісуін) былай әмір етеді:
«Кімнің  мойнында  бауырына  қарсы  намыс  не-
месе  басқа  бір  нәрсе  себепті  хақ  бар  болса,  динар 
мен дирһамы жоқ қиямет пен есептесу күні келмей 
түрып,  осы  жерде  жүргенде  кешіріссін.  Әйтпесе  ол 
күні салих амалы болса, сол зұлымдығына қарай одан 
алынады.  Егер  ізгі  істері  жоқ  болса,  жолдасының 
күнәсінан  алынып,  оның  мойнына  жүктеледі». 
(Бұхари, Мәзалим 10; Риқақ 48; Тирмизи, Қиямет 2)
Табиғи  негізі  жағынан  бұл  кешірісу  алашақ 
адамның  хақы  мен  қүқығын  орындау,  қарызды 
ақыретке қалдырмай, осы дүниеде өтеу деген сөз. Ха-

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
253
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
зіреті Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) 
үстанымы да осылай. Ол алдына мойнында қарызы бар 
бір жаназа әкелінгенде, оның намазын оқытпайтын, 
тек оның қарызы өтелген жағдайда ғана имамдыққа 
өтетін. Әбу Қатаде (радиалаһу анһу) былай дейді:
Расулуллаһқа  (саплаллаһу  апейһи  уәсәлләм)  на-
мазын оқыту үшін бір адамның (жаназасы) әкелінді. 
Бірақ,  Пайғамбарымыз  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм):
«Оның мойнында қарыз бар, жолдастарыңның на-
мазын сендер ок&ңдар!» - деді. Мен:
«(Қарыз)  менің  мойныма  болсын,  ей,  Аллаһтың 
Елшісі - дедім. «Шын ба ?» - деді. «Шын!» - дедім.Со-
сын жаназаның намазын оқыды. 
(Т
ирмизи, Жанайз, 
69; Несай, Жанайз, 67)
Міне, осы нәзік өлшемдер шеңберінде Аллаһ Расу-
лы (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді:
«Аллаһ Тағаланың назарында қулдың Аллаһ Тағала 
тарапынан тыйым салынған үлкен күнәлардан кей-
ін, бірге алып келетін ең үлкен күнәлардың бірі - ол 
өтейтін  өтем  қалдырып,  мойнында  қарыз  болған 
күйде өлуі». 
(Әбу Дәуіт, Бүю, 9)
Қарыз  алушы  мен  қарыз  берушінің  абай  болуы 
қажет  мәселелерді  қысқаша  жинақтайтын  болсақ, 
бұларды екі топқа бөлуге болады. Бұл бойынша қарыз 
беруші:
1.  Тек  Аллаһ  ризалығы  үшін  мүмин  бауырын 
қиыншылықтан құтқаруды мақсат етуі керек. Хади-
сте былай делінеді:

254
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Кімде-кімнің 
бауырының 
кңжетгіліктерін 
қамтамасыз  етсе,  Аллаһ  та  оның  қажеттілігін 
қамтамасыз  етеді  (оған  көмектеседі).  Кім 
мусылманның  қайғы-қасіретіне  шара  тауып,  (оны 
жайландыратын) болса, Аллаһ та сол себепті оның 
қиямет  қиыншылықтарының  біреуін  жояды  оны 
қуанышқа жеткізеді». 
(Бұхари, Мәзалим, 3; Муслим, Бирр, 58)
2.  Қарызға  қандай  да  бір  өзге  пайданы  арала-
стырмауы керек,
3.  Қолынан келгенінше жеңілдік көрсетуі керек, 
әсіресе, қарыз алған адам шын көңілімен өтеуге ты-
рысса да бұған шамасы келмесе, оған уақыт беруі ке-
рек. Хадис шәрифте былай делінеді:
«Кім бір қарызы бар адамға уақыт берсе, әрбір күні 
үшін  оған  бір  садақа  сауабы  жазылады.  Кім  оның 
қарызын  уақыты  келгеннен  кейін  кешіктірсе,  кешік-
тіргеніндей, әрбір өткен күніне (алатын қарызындай) 
садақа жазылады». 
(Ибн Мәже, Садақат, 14/2418)
«Сендерден  бурын  өмір  сүрген  біреуге  рухын  алу 
үшін періште келген еді. Періште одан:
«Бір жақсылық істедің бе?» -деп сүрады.
Ол адам:
«Білмеймін» - деп жауап берді.
Оған:
«Қане, ойланып көр (бәлкім есіңе түсер)» - деді.
Ол адам:
«Ештеңе 
есіме 
түспейді, 
бірақ, 
дүниеде 
жүргенде  адамдармен  сауда  жасайтынмын.  Осы 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
255
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
қатынастарымды  байға  төлем  уақытын  ұзатып, 
пақырға да төлеу жұмыстарында кешіріммен және 
кейбір  кемшіліктерін  кешіру  түрінде  жеңілдік  жа-
сайтынмын» - деді.
Аллаһ  оны  (осы  жақсылығы  үшін)  жәннатына 
кіргізді». 
(Бұхари, Бүйі, 17-18; Муслим, Мұсақат, 26-31)
Егер әл-ауқатты болса, керісінше, алдындағы адам 
өте пақыр не ғаріп болса, берген қарызын садақаға са-
науы керек,
4.  Қарыз  алған  адамды  ренжітпеуі  керек,  хади-
стегі:
«Алдындағы  адам  берсін-бермесін,  хақын  талап 
етуші адам ар шеңберіішіндехақынталапетсін.»(Ибн 
Маже,  Садақат,  15)  қағидасы  бойынша,  тамаша  бір 
қимыл танытуы керек.
Сондай-ақ,  басқа  бір  хадисте  де  Аллаһ  Расулы 
(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай дейді:
«Аллаһ  сендерден  бурын  өмір  сүрген  біреуге  рах-
метпен қарады. Өйткені ол адам сатк&н кезде және 
сатып  алған  кезде  жеңілдік  көрсетіп,  алашағын 
сұраған  кездеде  (дөрекілікпен  емес  түсіністікпен) 
жеңілдік көрсететін». 
(Тирмизи, Бүйі, 75)
Бұлардың барлығына қарап қарыз алушы да:
1.  Өте мәжбүр болмаса, қарызға кірмеуі керек.
2.  Тек қана емірлік қажеттілік болған жағдайда 
ғана, жететіндей мөлшерде қарыз алуы керек.
3.  Қарызды 
жайлы 
өмір 
үшін 
алып, 
ысыраптықпен жұмсамау керек.

256
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
4.  Төлеу ниеті, қажыры мен тәуекелінде шынайы 
болуы керек.
5.  Қарыз  алған  адам  алашақ  адамның  жақсы 
ниеті  мен  ізгі  істерін  теріс  жолға  қолданбауы  ке-
рек.  Өйткені,  мұндай  істерді  істейтіндер  нағыз 
мұқтаждардың  қарыз  тауып  алуына  кедергі  болып, 
зиянын тигізеді.
6.  Алған  қарызының  қүны  түсіп  қалатындай 
қарыз алмауы керек,
әсіресе 
үзақ 
мерзімді 
қарыздарда 
қүнын 
жоғалтпайтындай түрде
қарыз  алуы  керек  (әрине,  қарыз  беруші  адамның 
жеке кешірімі
басқаша).
7.  Қайтарғанда  уақытынан  кешіктірмеуі  керек, 
әсіресе қарыз апған адам қайтаратындай мүмкіндікке 
ие болса, тура уақытында қайтаруы керек. Мүмкіндігі 
жоқ  болса,  жағдайын  айтып,  уақыт  сүрауы  керек. 
Хадисте былай делінеді:
«Қарызын  қайтара  алатын  жағдайы  бар  бай 
адам қарызын кешіктіруізүлымдық». 
(Бұхари.Истиқраз, 
12; Хауалат, 1-2; Муслим, Мүсақат, 33)
8.  Қарызын ешқашан ақыретке қалдырмауы ке-
рек.
Бірақ, барлық осы қағидаларға көңіл бөлгенімен, 
өте зәру себептермен қарыз өтелмей, ақырет әлеміне 
қапған мынадай үш жағдайда, қарыз алушының бе-
решегін  Аллаһ  Тағаланың  өзі  қайтаруды  уәде  етеді. 
Хадисте былай делінеді:

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
257
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Шүбәсіз,  қарызы  бар  адам  өлгенде,  к&рызы 
қиямет  күні  одан  алынады.  Бірақ,  мынадай  уш  се-
беппен қарыз алған адам бұл үкімге кірмейді:
1.  Адамның  күші  Аллаһ  жолында  (соғыста) 
әлсіреп,  ол  Аллаһ  дұшпандары  мен  өз  душпанына 
қарсы күшею үшін қарыз алған жағдайда.
2.  Бір  адамның  кдсында  бір  мұсылман  қайтыс 
болып,  оны  кебіндеп  көметін  ақшасы  болмай,  осы 
мақсатта қарыз алса.
3. Бір адам бойдақ болғаны себепті нәпсінен Аллаһ 
алдында  қорықса,  дініне  зиян  келтіруден  қорқып, 
қарыз алып үйленсе.
«(Міне),  Аллаһ  Тагала  қиямет  күні  бұлардың 
кдрыздарын өзі өтейді». 
(Ибн Мәже, Садақат, 21)
Шүбәсіз Аллаһ Тағаланың ол қарызды қиямет күні 
етеуі - алашақ адамның хақын еселеп беруі деген сөз, 
әрі  ақырет  жомарттығымен,  зая  кетпейтін  бір  ақы 
мен  мәңгілік  табыспен...  Мұндай  ақы  да,  шүбәсіз, 
алашақ адам үшін қазыналардан да багалы сыйлық.
Бірақ, 
әлбетте, 
қарызданушының 
хадисте 
айтылған топтарға кіруі немесе кірмеуі, бұл жағдайда 
ең маңызды бір себепші болады. Егер қарызда қандай 
да  бір  жағымсыз  жайт  пайда  болса,  адам  Аллаһ  жо-
лында  немесе  басқа  бір  мұсылман  бауыры  үшін  не 
болмаса  дініне  зиян  келмеуі  ниетімен  үйлену  үшін 
жүмсаса,  де  жауапты,  және  қарызын  қиямет  күні 
болса да қалайда қайтарады.
Сондықтан, қандай себеппен болса да қарыз алған 
адам  жеткілікті  мелшерге  қанағатетіп,  қарызын 
қалайда  қайтару  ниетінде  болуы,  алашақ  адам  да 

258
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
қарыз беру қасиетіне тағы бір қасиет қосқандай, ке-
шірімділікпен қарауы керек.
Қарыз  туралы  әрі  алашақтың,  әрі  берешектің 
жағдайын қолдайтындай түрде ойлау керек. Өйткені, 
алашақ  адамның  хақының  қорғалуы  осы  ізгі  істің 
жалғасуын  қамтамасыз  ететін  ең  маңызды  себебі. 
Керісінше  жағдайда  қоғамда  қарыз  беру  қасиетінің 
жалғасуы мүмкін болмайды.
Алашақтың  жағдайының  қорғалуы  турасында 
мына хадис ете ғибратты:
«Бір күні адам Расулуллаһқа (саллаллаһу аләйһи 
уә  сәлләм)  келіп,  одан  алашағын  талап  етті.  Мұны 
сұраған  кезде,  сыпайылыққа  жатпайтын  кей-
бір  дөрекі,  жағымсыз  сөздер  айтты.  Адамның 
Расулуллаһқа осындай қүрметсіз ісі үшін сахабалар 
адамға шамасын білдірмек болды. Бірақ, Расулүллаһ 
(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) рұқсат етпей:
«Қойыңдар!  Өйткені,  алашақ  адам  қарызын 
алғанша, қарыз алған адамға сөз айтуға құқылы.»-
деді». 
(Бұхари, Истиқраз, 7; Муслим, Мусақат, 118-122/1600-1601)
Бұл оқиғаның басқа бір мысалын Әбу Сайд әл-Ху-
дри (радиаллаһу анһу) былай баяндайды:
«Бір  бәдәуи  Расулуллаһқа  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм) келіп, Пайғамбарымыздан алашағын сұрады 
және сұрап тұрғанда қатты кетті. Тіпті:
«Қарызымды  қайтарғанша  сені  мазалай  берем»-
деді. Сахабалар бәдәуиді кінәлап:
«Саған  нендей  өкініш!  Сен,  бәлкім,  кіммен 
сөйлескеніңді білмейтін сияқтысың!» - деді. Ол адам:
«Мен хақымды талап етемін,» - деді.

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
259
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Расулуллаһ (саллаллаһу апейһи уәсәлләм) сахаба-
ларына:
«Сендер неге Хақ иесінің жағына шықпайсыңдар?» 
-  деп,  Хаулә  Бинти  Қайсқа  (радиаллаһу  анһу)  адам 
жіберіп:
«Сенде  құрғақ  құрма  болса,  менің  қарызымды 
қайтара  сал.  Құрмамыз  келген  кезде  қарызымды 
саған қайтарамыз» - деді.
Хаула:
«Әрине! Әкем саған құрбан болсын, ей, Аллаһтың 
Расулы!» - деді.
Расулуллаһ  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм) 
бәдәуиден  алған  қарызын  жауып,  және  оған  тамақ 
ұсынды. (Бұл көрсеткеніне риза болған) бәдәуи:
«Қарызыңды  жақсылап  қайтардың.  Аллаһ  та 
саған  сыйыңды  толық  берсін!»-деп,  ризашылығын 
білдірді.
Сонда  Пайғамбарымыз  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм):
«Міне, 
бұлар 
(қарызын 
лайықты 
түрде 
қайтарғандар)  адамдардың  қайырлысы.  Ішінде-
гі  әлсіздердің,  ренжітілмей  хақгарын  ала  алмаған 
қоғам құтыла алмайды...» - деді. 
(Ибн Мәже, Садақат, 17)
Аллаһ  Расулы  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм) 
алашақ  адамдар  қарыздарын  уақытынан  бұрын 
алмақ болса да үнемі солар жағына шығып, бәлкім, 
адамзат  тарихында  ешбір  басшының  қиялына  кел-
мейтін  бір  хақ  құқық  парасаттылығын  танытқан. 
Оның өзі жағына шыққан сахабаларын:

260
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі

жүктеу/скачать 3,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: