әлеуметтік-саяси және экономикалық күй-
зелістер елдердің көшіп-қонуын, арала-
суын және шиеленістерін адам айтқысыз
күшейтіп жіберді. Бұл, әрине, мәдениет-
тер қақтығысына әкеп соғары даусыз.
Сөйте тұра, ғылыми-техникалық прог
ресс және адамзаттың бейбітсүйгіш, сана-
лы бөлігінің куш салуымен, коммуникация
бойынша мәдени әріптестерге қурмет,
төзімділік, мәдени диалог, өзара түсіністік
тиімділігінің басты шарты - қарым-қаты-
настың барлық жаңа мүмкіндіктері мен
түрін, формасын ойлап табуда.
Осының барлығы - көңілге күдік уяла-
тары да, сенім ұялатары да - мәдениет-
аралық
қарым-қатынас
мәселелеріне
ерекше назар аудартуға түрткі болды.
Дегенмен де, бұл мәңгілік мәселелер адамзатты өте ерте заман-
нан алаңдата бастаған. Дәлел ретінде бір мақалды еске түсіріп
көрелік. Мақал-мәтелдер халық даналығының қаймағы екені тегін
емес. Сөйтіп, ол тіл арқылы сақталып, ұрпақтан-урпаққа жеткен
халықтың мәдени тәжірибесіне айналып отыр.
Күні бүгінге дейін мән-мағынасын жоғалтпаған, әлі де қол-
даныстан түспеген
«В чужой монастырь со своим уставом не
ходят» (Бөгденің иііркеуіне өз заңымен бармайды) деген орыс
мақалы бар. Оның ағылшын тіліндегі баламасы: When in Rome, do
as Romans do (Римге келгенде, римдіктер сияқты бол) сөзбе-сөз
болмаса да, сол мағынаны беріп тұр. Яғни екі тілде де халық да-
налығы қазір мәдениет қақтығысы деген терминмен әдіптелген
шиеленістерге жол бермеуге тырысады.
Бұл сөз тіркесі, өкінішке қарай, жоғарыда айтып өткен әлеумет-
тік-саяси және экономикалық секілді көңіл қынжыларлық себеп-
тердің салдарынан «сәнге» айналды. Көптеген босқын, иммигрант-
тар, репатрианттар тіпті «бақуатты экономикалық» жағдайдың
өзінде «бөтеннің ережелері» қақтығысынан зардап шегуде.
Мәдениеттер қақтығысы дегеніміз не? Неге мәдениеттер соғы-
сы туралы айтатын болдық?
«Золушка» фильміндегі өмір
проблемалары жайлы барлық
сауалға «Кел, билейік!» деп жауап беретін би тәлімгері секілді
мен де филолог ретінде, яғни «сөзді жақсы көре отырып», жауап-
ты тілден іздеуді ұсынамын.
Әуелі сөз болды, сөз бар, бола бермек, соңында да сөз қалады.
Мәдениеттер қақтығысы терминін түсіну үшін орыстың
24
шетелдік (иностранный) сөзін есіңізге түсіріңіз. Оның ішкі форма-
сы мейлінше айқын: өзге елдерден. Туған, өзге мемлекеттер емес,
мәдениет адамдарды біріктіреді және оларды
өзгелерден, бөтен
мәдениеттен ерекшелеп тұрады. Басқаша айтқанда, төл мәдени-
е т - халықтың ұлттық ерекшелігін
қорғаушы қалқан және өзге ха-
лықтар мен мәдениеттерден қорғап-қоршап тұратын бітеу дуал.
Сөйтіп, бүкіл элем адамдарды тілі мен мәдениеті арқылы бірік-
тіріп тұратын
«өзі» және тіл мен мәдениеттен жұрдай
«өзгелер»
деп бөледі. (Алайда әртүрлі әлеуметтік-тарихи себептерге байла-
нысты, ағылшын тілі басты халықаралық қарым-қатынас құралына
айналды. Сол себепті де, оны миллиондаған адам пайдаланады
әрі бұл тілді ана тілім деп есептемейтіндер ағылшынтілді әлемге
аса зор саяси-экономикалық және басқа да үлесін қосты.
Бұл әлемдегі халықтар арасындағы қалқан жойылды: оның
мәдениеті ашық көрмеге қойылғандай, өзге адамзат үшін қол-
жетімді бола түсті. «Менің үйім - менің қамалым» қағидасын жақ-
сы көретін ағылшындардың улттық жабық махаббаты үшін - бұл
парадокс немесе тағдыр тәлкегі сияқты көрінуі мүмкін. (Олардың
улттық үйінің есігі бүкіл әлемге ағылшын тілі арқылы ашылды).
Ежелгі гректер мен римдіктер бүкіл әлем халқын және мәде-
ниетін варварлар деп атады - гректің
barbarous «жателдік» деген
сөзінен шыққан. Бұл сөз - дыбысқа еліктеген және жат тілмен ті-
келей байланысты: бөтен тілдер қулаққа түсініксіз
бар-бар-бар
деген дыбыстар секілді естілген (орыстың
балаболымен салысты-
рыңыз).
Ежелгі орыс тілінде барлық шетелдіктерді
«неміс» деп атады.
XII ғасырдағы орыс мақалы ағылшындарды:
Аглинские немцы не
корыстные люди, да драться люты9 (Аглиндік немістер өзімшіл
емес, бірақ сурапыл төбелеседі) деп сипаттайды. Ақырында бул
сөз
жателдік терминімен алмастырылды да,
неміс сөзінің ма-
ғынасы Германиядан келген шетелдіктер мағынасына дейін та-
рылды. Бір қызығы, неміс сөзінің түбірі -
нем, мылқау (немой),
яғни - сөйлей алмайтын адам (біздің тілімізді білмейтін адам)
сөзінен шыққан. Шетелдіктің анықтамасы негізінде туған тілінде
сөйлей алмайтын, нақты бұл жағдайда орыс тілінде сөйлей ал
майтын, өзін сөз арқылы түсіндіре алмайтын (варвар сөзімен са-
лыстырыңыз) адам уғымы жатыр.
Неміс сөзін алмастырған шет елдерден сөзді, тілді білуден
(немесе тілді мүлдем білмеуден) шыққан тегіне қарай көбірек ак
цент қоятын болды: бөтен жерден, өзге елдерден. Осы сөздердің
мәні -туған , өз сөздерімен қарама-қарсы қойған кезде айқында-
ла түседі: шетелдік, я-ғни бөтен, өзге елдерде қабылданған. Осы
қарама-қарсылықта
өз және
бөтен уғымдарының арасында өзара
Достарыңызбен бөлісу: