Мақалалар, баяндамалар жинағы
Состояние и перспективы развития
жүктеу/скачать 3,77 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ эпосындағы жер-су атаулары мен кісі аттары жайында
Состояние и перспективы развития Казахской ономастики Ономастика, зародившаяся на стыке ряда наук (лингвистики, истории, этнографии и географии), представляет собой совокупность ряда самосто- ятельных секторов, имеющих вполне конкрет ные объекты исследования: топонимика, изучающая географические названия; антропонимика – лич- ные имена, отчества, фамилии людей; этнонимика – названия этнических образовании (народов, родов, пле мен); астронимика и космонимика – на- звания небесных тел, светил и созвездий; зоонимика – клички домашних животных; теонимика – име на божеств, духов и мифических субъектов; фитонимика – названия растений и т. д. 84 Как видно, ономастические объекты и материалы содержат немало интересных данных различного характера, позволяющих специалистам соответствующих областей науки извлечь весьма ценные сведения о граж- данской и этнической истории конкретного народа, его языке и литературе, истории его духовной и материальной культуры, географи ческой среде и при- родных условиях и т. д. Ономастика тесно связана с исторической и географической наука ми, литературоведением, а также с наукой о Земле и Вселенной. Исто рики, этно- графы, нумизматы, литераторы и географы часто обращают ся к данным оно- мастики при изучении культуры прошлого, обычаев и традиций народа, его верований и обрядов, по ним сверяют и опреде ляют хронологические даты памятников материальной культуры и т. д. Данные историко-этнографических, археологических находок могут ока- заться ценным источником при разгадке тайн и расшифровке над писей древ- них эпиграфических памятников, уяснении значений этнонимов, топонимов, антропонимов, космонимов, теонимов и различных ономастических понятий и изображений на стеллах, надмогильных сооружениях, археологических объ- ектах, монетах и других предметах. Немаловажный интерес для литературо- ведов представляют древние антропонимы и топонимы, в которых находят отражение не только народная мифология, астрология, но и образы эпических, фольклорных героев, география исторических событий, мотивы различных легенд и сказаний. Ономастические материалы, особенно топонимы, издавна привле кали и привлекают внимание археологов, геологов, для которых они являются вер- ными ориентирами подземных тайн. Между тем ономастика, опирающаяся на данные смежных наук, остается лингвистической дисциплиной и выдвигает перед специалистами-языковедами ряд проблем, подлежащих решению с экс- тралингвистических, этнолингвистиче ских и социолингвистических позиций. Становление и развитие ономастической науки в тюркологии вооб ще, и в казахском языкознании в частности, относится в основном к советскому пе- риоду. Однако, несмотря на достигнутые успехи, она нуж дается в дальнейшем развитии и совершенствовании на базе конкретных тюркских языков. Именно поэтому III Всесоюзная тюркологическая конференция, проходившая в 1980 г. в г. Ташкенте, отметила необходи мость «совершенствования методов изуче- ния лексики и ономастики тюркских языков и их этимологии» 1 , а также уде- лила большое внима ние исследованиям по проблемам ономастики в широком этнокультурно-историческом аспекте 2 .
№ 1, с. 101. 2 См.: Баскаков Н. А., Гаджиева Н. 3., Кузнецов П. И., Соколов С. А. Теоретиче- ские проблемы и вопросы по тюркскому языкознанию, рекомендуемые для докторских и
85 Изучение ономастической проблемы казахского языка в плане исто- рии языка и этноса, лексико-семантической классификации, взаимодей ствия ономастикона с апеллятивной лексикой, диалектологией, а также этнографией и географией в целом определит ономастику как новое направление в современном казахском языкознании. Ономастика казах ского языка до 50-х годов нашего столетия не была предметом специаль ного научного исследования, хотя различными аспектами этой проблемы ученые интересовались значительно раньше. Уже во второй половине XIX в. появились первые публикации и сведения о собственных именах, географических и этнических названиях казахов с комментариями и толкованиями в трудах П.П. Семенова-Тян- Шанского, Н. А. Северцова, И.В.Мушкетова, В. В. Радлова, Ч. Ч. Валиханова, С.У. Ремезова, А.Л.Левшина, П.И. Рычкова, А.Е. Алекторова, Н.А. Аристова, П.С.Палласа, Г.Н. Потанина, А.Н. Харузина. Труды этих ученых не были целенаправленными ономасиологическими исследованиями, тем не менее содержали весьма ценные материалы о казахской ономастике, без которых вряд ли можно представить становление и успешное развитие этой интересной отрасли казахского языкознания. Содержание и методика ономастических исследований в Казахстане послеоктябрьского периода характеризуются уже проявлением большого интереса к изучению ономасиологического материала родного языка как со стороны лингвистов, так и этнографов, географов. Повышаются тре бования к улучшению качества и методики исследовании ее актуальных вопросов. Уже в 30–40-х годах появляются статьи X. К. Жубанова, С. А. Аманжолова, С.Алиева, А. В. Маракуева, Н. Баяндина, в которых рассматриваются конкретные вопросы, изучаются личные имена казахов и географические названия Казахстана 3 . X. К. Жубанов в своей работе «Из истории порядка слов в казахском предложении» (1936 г.) научно доказал сохранность древнего порядка слов в сложносоставных личных именах типа Айсулу, Кунсулу, Айжарык, Кыз Жибек и т. д., отличающе гося от современного порядка слов. Ученый еще тогда заметил, что «синтаксис сложных личных имен имеет все основания быть предметом специальной диссертации, так как по слоям, отлагавшимся в этих образованиях, представляется возможность прочитать значительное число страниц неписанной истории грамматического развития языка» 4 .
3 См.: Жубанов Х. К. Из истории порядка слов в казахском предложении. – В кн.: Исследования по казахскому языку, 1936. вып. 1; Алиев С. Географические названия Казахстана. – География в школе, 1939, № 4, с. 38–39; Аманжолов С. Географи ческие названия. – Пионер, 1941, № 3; Бияндин Н. О некоторых географических назва ниях Восточного н Центрального Казахстана. – Вестник АН КазССР, 1949, № 4: Маракуев А. В. Краткий очерк топонимики как географической дисциплины. – Ученые записки КазГУ, 1954, т. 18, вып. 2. 4 См.: Жубанов X. К. Указ. работа, с. 27.
86 Систематическое изучение казахской топонимии и антропонимии нача- лось только в последние годы. Первый исследователь топонимии Казахстана Г. К. Конкашпаев в своих работах попытался определить пути возникновения и становления народной географической термино логии, выявить топонимы иноязычного происхождения и установить общие закономерности тюркоя- зычной географической терминологии 5 . Начало изучению антропонимов и топонимов Казахстана в лингвистическом плане было положено А. Абдрахмановым, Т.Джанузаковым, В. Н. Поповой, Е. К. Койчубаевым, О. А. Султаньяевым. Так, А.Абдрахмановым выпущена монография по казахской топонимике 6 , где впервые подвергается анализу более 800 топонимических названий и объектов, в том числе топонимов, образованных на основе этнонимов (названия родов и племен), антропонимов (имена и фамилии), а также выявлены словообразовательные модели, изучены вопросы правописания и тран скрипции топонимов Казахстана. Из антропонимических исследований следует отметить работу Т.Джанузакова «Лично-собственные имена в казахском языке» (1960 г.), на основе которой позже была выпущена книга в качестве учебного пособия для студентов университетов и педвузов Казахстана 7 . В ней освещаются такие вопросы, как связь ономастики с другими отраслями науки, структурные модели антропонимических образований, структурные типы и системы топонимов, история происхождения, семан тика и этимология собственных казахских имен. Ряд монографий посвящен лингвистическому и историко-этнографиче- скому, этимологическому анализу казахских собственных имен - ономасти- конов, в которых приведен обширный сравнительный материал из родствен- ных тюркских и неродственных языков. Выявлено немало древ них релик- тов и их типов в лексико-семантической, морфологической и фонетической структуре ономолексем региона. К числу таких работ относится монография А. Абдрахманова «Топонимика и этимология» состоящая из двух разделов. В первом разделе рассматриваются мето ды этимологического исследования, второй содержит краткий этимологический словарь, в котором подвергается этимологическому анализу более двухсот топонимов Казахстана 8 . В другой его книге «Этнотопонимика Казахстана» 9 – результат многолетнего изыска- ния – рассма тривается взаимосвязь этнонимов и этнотопонимов, этимологи- чески ана лизируется более десяти этнотопонимов. 5 См.: Конкашпаев Г. К. Казахские народные географические термины. Дис. ...канд. геогр. наук. Ташкент, 1948. 6 См.: Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары. Алматы, 1959. 7 См.: Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы, 1965. 8 См.: Әбдірахманов А. Топонимика жане этимология. Алматы, 1975. 9
См.: Әбдірахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы, 1979. 87 Лингвистическому и историко-этнографическому анализу казах- ских собственных имен посвящена монография Т. Джанузакова 10 . Новы- ми разделами в ней являются псевдонимы, прозвища, эвфемизмы и табу в системе антропонимии, способы образования антропотопонимов и эт- ноантропонимов, арабо-иранские, монгольские заимствования, роль рус- ско-интернациональных заимствований в обогащении отраслей ка захской ономастики. Решению проблем изучения языковых и этнокультурных универса- лий казахской ономастики посвящен ряд работ, в том числе монография Т.Джанузакова «Основные проблемы ономастики казахского языка» (1976 г.), представляющая собой опыт комплексного исследования основ ных сек- торов ономастической науки: антропонимики и топонимики, астроними- ки и космонимикн, этнонимики и зоонимики и их разделов. Органическим продолжением этой работы является «Очерк казахской ономастики» 11 , в
которой автор прослеживает историю развития оно мастики казахского языка, подвергает лингвистическому анализу все ее разделы, выявляет их лек- сический состав, структурно-словообразова тельные модели, устанавливает взаимодействие собственных имен с нарицательной лексикой, с исторической диалектологией и социолинг вистикой. Работа содержит немало интересных сведений по истории языка, этнографии имен, историко-культурной жизни народа в целом. Народные представления о небесных телах (созвездиях и планетах), из- давна бытовавшие у казахов, находят свое отражение в их языке, фольклоре и эпосе. Если о космологических понятиях казахов мы нахо дим упоминание в трудах Ч. Ч. Валиханова, Г. Н. Потанина и А. Диваева, то в наши дни этими вопросами вплотную занимался физик X. А. Аби шев 12 .
этнонимики и других их разделов определенное место занимали, исследования таких тюркологов, как В. В. Бартольд, С. Е. Малов,. А.Н.Кононов, А. М. Самойлович, А. Н. Бернштам, Э. Р. Тенишев, Н.А.Баскаков, А. М. Щербак, Э. М. Мурзаев, В. А. Никонов, С.Г.Кляшторный и др. За последние годы значительно расширились рамки и объем работ по общетюркской ономастике, что благоприятст вует развитию ономастических исследований и в казахском языке, дальнейшему развертыванию научных поисков по всем основным их секторам. Большое внимание уделяется и вопросам ономастической лексикогра- фии. Разработка и составление ономастических словарей осуществ лялись по 10 См.: Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, 1971. 11 См.: Д ж а н у з а ко в Т. Очерки казахской ономастики. Алма-Ата, 1982. 12 См.: Абишев X. А. Элементы астрономии и погоды в устном народном творчестве казахов. Aлмa-Aтa. 1949; Его же. Аслан сыры, Алматы, 1966. 88 трем направлениям: а) словари по топонимии, б) словари по антропонимии и в) орфографические. В 1963 г. был выпущен краткий «Словарь географических названий Казахстана» Г. К. Конкашпаева 13 , который снабжен лннгво-геогра- фическими пояснениями. Более полным и содержательным является «Словарь топонимов Казахстана». Е. Койчубаева 14 , который включает более 2 тыс. ге- ографических названий Ка захстана. Многим топонимам даны этимологиче- ские толкования. Сло варь-справочник Т.Джанузакова и Я. П. Белоусова «Ка- кое выбрать имя» 15 представляет собой своеобразное пособие для родителей по выбору имени для новорожденных и охватывает более 4 тыс. казахских и русских личных имен с указанием их правописания на русском и казахском языках и снабжен историческими справками. Однако следует отметить, что, несмотря на достигнутые успехи, перед казахской ономасиологией стоят важные научно-практические проблемы. Одной из них являются вопросы транскрипции, наименования и переиме- нования географических названий Казахстана. О них говорит ся, например, в принятом Советом Министров Казахстана постанов лении «О порядке наименования и переименования государственных объ ектов республикан- ского и местного подчинения, физико-географических и геологических объектов, а также колхозов и кооперативных организа ций» 16 республики. В соответствии с этим решением при Академии наук Казахской ССР обра- зована республиканская межведомственная комис сия по географическим и геологическим названиям. Проблем и задач, подлежащих решению на соответствующем научном уровне, очень много. Они прежде всего носят чисто прикладной характер. Возьмем, например, правильное написание и установление единой нормы транскрипции географических названий. Это один из важных практических вопросов, имеющих прямое отношение ко многим смежным организациям. Так, до сих пор на существующих кар- тах республики, в периодической печати, учебниках, справочниках, гео- графической литературе наблюдается разнобой в их написании. В 1972 г. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР издало «Инструкцию по русской передаче географических названии Ка- захской ССР», которая, по суще ству, служит единственным в своем роде практическим пособием в унификации русской передачи географических названий Казахской ССР. Однако некоторые его положения, а именно: пе- редача казахских звуков о, ө, ж, і, ч, ш в структуре топонимов на русский 13 См : Конкашпаев Г. К. Словарь казахских географических названий. Алма-Ата, 19 63.
14 См.: Койчибаев Е. Краткий толковый отоварь топонимов Казахстана. Алма-Ата, 1974. 15 См.: Джанузакова Т. Ж., Белоусов Я П. Какое выбрать имя (на казахском и русском языках). Алма-Ата, 1968 . 16 См.: Собрание постановлений правительства Казахской ССР. Алма-Ата, 1970, № 11, ст. № 54, с. 558. 89 через о, у, ы, ч, дж считаются спорными и требуют дальнейшего уточне- ния. Несмотря на наличие такой инструкции, названия некоторых крупных и мелких географических объектов республики ишутся искаженно. На- пример: с. Талдыузек (Джамбулская обл.), ст. Сарозек (Талды-Курганская обл.), с. Жуантобе (Джамбулская обл.), пос. Дюрментюбе (Кзыл-Ординская обл.), пос. Кок-тюбе (Алма-Атинская обл.), с. Брлик (Джам булская обл.),
обл.), оз. Шаглы-тениз (Кокчетавская обл.), оз. Тенгиз (Целиноградская обл.), оз. Улькен Карой, Киши Карой (Кок четавская обл.), пос. Караой (Ал- ма-Атинская обл.), пос. Егиндыкуль (Целиноградская обл.), оз. Саумалколь (Целиноградская обл.), р. Куланутпес (Целиноградская обл.), с. Куланотпес (Карагандинская обл.), пос. Кокпекты (Джезказганская обл.), с. Кокпекти (Алма-Атинская обл.) и другие. Подобное наблюдается и в написании гео- графических номенклатурных терминов: жайлау, джяйлау, орман, урман, тогай, тугай, адыр, адир, жота, жута, шокы, чоки, кырат, хырат и т. п. Видимо, устранение такого разнобоя в написании географических назва- ний тре бует комплексного решения, прежде всего оно нуждается в созда- нии словаря русской транскрипции этих терминов и названий. Ономастика из науки описательно-познавательной и лингвистиче ской больше становится научной дисциплиной, изучающей взаимодейст вие язы- ка и общества. Перспективы развития ономастики казахского языка зави- сят от многих объективных факторов, в первую очередь от тщательного и фронтального сбора богатого и ценного материала по топонимии, особенно микротопонимии, этнонимии, антропонимин, астронимин, космонимии, зоонимии, фитонимии, на всей обширной территории Казахстана. Лингви- сты-ономасты должны систематически заниматься обработкой, всесторон- ним анализом и развернутым исследованием всех аспектов этой пробле- мы, в том числе составлением списков топо- и антропооснов, различных словообразовательных моделей, созданием топонимических, антропони- мических словарей различного характера (региональных, двуязычных, толковых, справочных, словаря русской тран скрипции географических на- званий Казахстана, этимологических, орфо графических словарей), а также региональных, республиканских атла сов топонимики и антропонимики. В задачи ономастов республики также входят синхронические, глобальные и региональные, а также структур ные и сравнительно-исторические, типоло- гические исследования. В связи с этим возникает необходимость усвоения и распознавания теории и методики ономастических исследований. Всестороннее исследование макро- и микротопонимов, этнонимов, антропонимов, космонимов и других секторов ономастики будет проводиться по многолетней программе, предусматривающей письменную 90 фиксацию всего богатства материалов ономастики на огромной терри- тории республики, дающих весьма ценные лингвистические, историче- ские, этнографические, геологические, географические и другие сведения о прошлом и настоящем народа и родного края. Таким образом, проблемы, которыми будут заниматься ономасты республики, можно рассматривать как глобальные, т. е. полное и всестороннее изучение общих закономерностей, установление типологического сходства собственных имен, и как региональные, т. е. исследо вание отдельных территориально-административных районов республики к конкретных аспектов топонимики, антропонимики, этнонимики, астронимики и космонимики, фитонимики, зоонимики и т. д. В задачи ономастов также входят синхронические и диахронические, структурные и типо логические исследования. Специалистам-ономастам предстоит также большая работа в области ономастической лексикографии, которая включает создание областных историко-этимологических, справочных, двуязычных, толковых и многотомных словарей топонимов, антропони мов, этнонимов, астронимов и космонимов. Все сказанное свидетельствует о том, что ономастика – одна из перспективных областей казахского языкознания, научно-практическая значимость которой определяется решением перечисленных выше актуальных проблем. А.Т.Кайдаров, (Соавт. Т.Жанузаков) Вестник АН КазССР.1983. № 1. с. 44-49. Қазақ эпосындағы жер-су атаулары мен кісі аттары жайында («Қозы Көрпеш-Баян сұлу» дастаны негізінде) Әрбір халықтың болмысы мен дүние танымы, этникалық мәдениеті мен рухани өмірі қай кезде, қандай жағдайда болмасын, белгілі бір гео- графиялық кеңістікте көрініс табады, нақтылы тарихи дәуірлердің жемісі болып саналады. Ал халықтың барлық өмір-тіршілігі, ғасырлар бойы қа- лыптасқан мәдени, рухани байлығы болса, ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, асыл қазына болып қалыптасып, атадан ба- лаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Бұл – тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет. Тіл өмірі мен сол тілде сөйлеуші қауымның әлеуметтік өмірін осылайша бір медальдің екі жағы сияқты өзара астарлас, бірінсіз бірінің күні жоқ тығыз байланысты дүние деп қарасақ, тілдің де сол халықпен бірге жасап келген мекені, сол халықтың генеологиялык, азаматтық тарихымен бірге туып, біте қайнасқан дәуірлері болатынын жоққа шығара алмаймыз. 91 Осы бір табиғи тұтастықты біз тарихи деректерден гөрі тіл байлығынан көбірек көреміз. Өйткені тарихи деректер әр түрлі объективті себептермен сақталмауы, сақталса да бүгінгі күнге жетпеуі мүмкін. Ал тіл болса, ол қаншама дәуірді басынан кешірсе де, толассыз толығып, ғасырлар бойы жаңғырып, жаңарып отырса да, өткен өмірдің куәгері болуы сөзсіз. Біле білсек, оның тұла бойы тұнып тұрған тарих. Сөз байлығының қат-қабат қойнауларын тереңірек тексеріп, ақтара зерттесек, олардың өткен өміріміз жайлы берер мәліметі, шертер сыры аз болмаса керек. Осы орайда қазақ тілінің, көне де байырғы лексикалық байлығын, әсіресе оның жер-су атаулары мен кісі аттарын тәптіштей зерттеудің тіл тарихы үшін маңызы зор екені айтпасақ та түсінікті. Бұл саланың да зерттеу объектісі аз емес. Солардың ішінде ғасырлар бойы қалыптасып, халық арасында кеңінен тараған батырлық эпостар мен лиро-эпикалық дастандардағы жер-су атау лары мен кісі, ру-тайпа аттарын зерттеудің оно- мастика саласындағы орны бөлек. Өйткені эпос топонимиясы мен антро- понимиясының басқа салаларға қарағанда өзіндік ерекшеліктері көп. Біз жоғарыда сөз еткен тіл дамуындағы географиялық кеңістік, мекен-жай, уақыт-мерзім межесі мен тарихи кезеңдер, әлеуметтік жағдай т. б. сайып келгенде, көбіне-көп эпос антропонимиясы мен топонимикасына қатысты ерекшеліктерге жатады. Қазақ тілі ономастикасы бойынша көптеген құн- ды зерттеулерде де 1 бұл мәселе арнайы қаралған емес. Біз мақаламызда жалпы эпос топонимиясы мен антропонимиясын сөз ете отырып, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» лиро-эпикалық дастанында кездесетін нақтылы жер-су атаулары мен кейіпкерлер есімін қарас- тырамыз, оларды тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай талдап, географиялық, хронологиялық белгілері бойынша топтастыруға, эпос- тың таралу шегін анықтауға тырысамыз. Қазақ этносымен, этникалық мәдениетімен тікелей байланысты, қа- зақ топырағында дүниеге келіп, халық арасына кеңінен тараған, тіпті Қа- зақстаннан тыс көршілес өлкелерге де жайылған 2 эпостардың бірі – «Қозы Көрпеш – Баян сұлу». М.О.Әуезовтің зерттеуінде бұл эпос өзінің ерекшеліктеріне байланы- сты «Қыз Жібек», «Айман – Шолпандармен» бір қатарда лирикалық-салт- тық поэмалар санатына жатқызылады 3 . Өйткені бұлардың негізгі тақыры- 1 Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины//Изв.АН КазСР. Сер. Геогр. 1951. Вып. 3, № 99; Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары. Алматы, 1959; Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, 1971; Сол автор. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982; Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. Алма-Ата, 1974 2 Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Л., 1974. С. 184, 274. 3 Ауезов М.О. Мысли разных лет: По литературным тропам. Алма-Ата. 1961, С. 114-115. 92 бы – екі жастың махаббаты, олардың махаббат жолындағы күресі, шек- кен азабы болса, фабуласы – ру-тайпа арасындағы тартыс, көшпелі елдің дәстүрі мен әдет-ғұрпы. Махаббат трагедиясы және сол төңірегінде ши- еленіскен оқиға, талас-тартыстар «Қозы Көрпеш – Баян сұлуда» ескіден келе жатқан қазақтың ежеғабыл деп аталатын әдетіне, «Қыз Жібекте» – әмеңгерлік, «Айман-Шолпанда» – барымта тәрізді салттарға байланысты дамып, өрши түседі. Сондықтан да бұл дастандардың тілі халықтың өткен өмірін суреттейтін, салт-сана, әдет-ғұрпын сипаттайтын көне де байырғы сөздер мен сөз тіркестеріне өте бай. Сол ретте жер-су атаулары мен кісі аттарына қатысты фактілер де ерекше назар аударады. Біз сөз еткелі отырған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасы әдебиет- ші ғалымдар тарапынан көп зерттеліп келеді 4 . Поэманың отыздан астам жазып алынған нұсқасы мен варианттары бар. Солардың алтауының, атап айтқанда, Ғ. Дербісалин – I, И. Н. Березин – II, Н.И. Ильминский – III, Шөже – IV, В.В.Радлов –V, Жанақ – VI 5 нұсқаларының негізінде Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және Әдебиет институты тарапынан дайындалған ғылыми басылымы 1959 жылы жарық көрген болатын 6 . Біз қарастырғалы отырған жер-су атаулары мен кісі аттары «Қозы Қөрпеш – Баян сұлу» по- эмасының осы басылымында кездесетіндері. Олардың 75-і (32 гидроним, 22 ороним, 21 ойконим) жер-су атаулары да, 50-ден астамы – кісі аттары. Поэмадағы жер-су атаулары мен кісі аттарын қарастырудан бұрын жалпы зерттеу объектісіне қатысты екі-үш мәселенің басын ашып алған жөн. Олар: біріншіден, поэманың дүниеге келу дәуірі, екіншіден, таралу географиясы, үшіншіден, оларды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері мен тілдік ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру мәселесі. 1. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасы ғалымдардың пікірі бойын- ша қазақ топырағында тым ерте пайда болған, сондықтан да ол ұзақ даму процесін басынан кешірген, әртүрлі тарихи, мәдени, экономикалык, әле- уметтік жағдайлардың әсерінен өзгере өңделіп, сұрыптала, толыға келіп біздің дәуірге жеткен көне мұраларымыздың қатарына жатады. Мәселен, қазақ эпостарының шығу тарихын зерттеуші Ә. Марғұлан 7 эпостарды бес тарихи кезеңге бөліп қарайды: бірінші – көне кезең, екінші – оғыз-кыпшақ кезеңі; оған VI–XII ғасырлар арасында пайда болған сахара эпостары жа- 4 Әуезов М.О. Көрсетілген еңбек; Смирнова Н.С. Особенности развития казахского эпоса. Его поэтика. История казахской литературы. Т.1, алма-Ата, 1968. 5 Бұдан кейінгі жерде поэманың нұсқаларына сілтеме оларды орындаушы мен жазып алушылардың тұстарындағы рим цифрлары арқылы «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» I нұсқа – ҚКБС-I, II нұсқа – ҚКБС- II, III нұсқа – ҚКБС- III, IV нұсқа – ҚКБС-IV, V нұсқа – ҚКБС- V т.б. түрінде беріледі. 6 Қозы Көрпеш – Баян сұлу. Құрастырған, кіріспе мақала мен түсініктерін жазған
7 Марғұлан Ә. Өткен күнде белгі бар//Білім және еңбек. 1985, № 4, 24-б. 93 тады; үшінші – «ноғайлы» кезеңі, оған XIII–XVI ғасырлар ара сында пай- да болған эпостар жатады; төртінші – қазақ батырлар жырлары дүниеге келген XII–XVIII ғасырлар және бесінші – қазақ эпосының ең соңғы ке- зеңі, оған XVIII ғасырдан кейінгі пайда болған эпостар енеді. Біздің сөз еткелі отрыған романтикалық сарындағы «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны, ғалымның пікірі бойынша, екінші кезеңге, яғни VI–XII ғасырлар аралығында Қазақстан топырағында пайда болған эпостардың ең соңғы- ларына жатады екен. 2. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасындағы топонимдердің басым көпшілігі Қазақстан жерінде бүгін де кездесетіндіктен, оның дүниеге келуін тек осы өңірге ғана қатысты деп толық айта аламыз. Оның кең- байтақ Қазақстан жеріне толық таралуын, әсіресе бүгінгі Семей, Павлодар, Қарағанды, Жезқазған, Талдықорған, Алматы т.б. облыстардағы жер-су атауларымен салыстыра отырып дәлелдеуге болады. Поэманың Алтай, Тарбағатай өңірлерінде кездесуі де географиялық жағынан заңды құбылыс тәрізді. Кейбір жер-су атаулары поэманың басынан аяғына дейін және барлық нұсқаларында біркелкі қайталанып, оқиғаның болған мекен-жайын көрсетеді де, кейбіреулері ңұсқа сайын ауысып, өзгеріп отырады. Жер-су атауларының енді бір қатары поэманың өз басына тікелей байланысты емес, тек аталып қана кетеді. Қандай болған жағдайда да жер-су атауларына сәйкес поэманың таралу географиясы – Қазақстан топырағы, әсіресе, оның шығыс облыс- тары екендігі даусыз. 3. Поэманың топоним, антропонимдеріне байланысты тілдік ерекшеліктерін сөз еткенде, екі түрлі жағдайды есте сақтағанымыз жөн. Біріншіден, поэмада кездесетін топонимдер мен антропонимдер Қазақстан жеріндегі нақтылы жер-су атауларымен, бүгінгі қазақ есімдерімен сәйкес болып келсе де, олар кейінгі дәуірдің ғана жемісі емес. Олар бізге көптеген эволюциялық өзгерістер арқылы келіп жеткен, бірақ тамыры тереңде жаткан, тіл дамуынын талай тарихи кезеңдерін басынан кешірген көне дүние. Бұл атаулардың көбісі-ақ бүгінде көмес- кі тартып, біз үшін мағынасы күңгірттенген. Олардың тілдік табиғатын түсіндіру үшін тарих беттерін ақтарып, көптеген фактілер келтіріп, тарихи-салыстырма методына, тіл дамуының заңдылықтарына арқа сүйеуіміз керек. Екіншіден, жалпы поэманың тілдік негізі мен ондағы топоним, антропонимдердің тіл ерекшеліктерін анықтау үшін олардың статикалық қалпын ғана емес, ретроспектив бағыттағы даму жолын да қарастырған абзал. Поэма дүниеге келген VI–VII ғасырлар аралығын көз алдымызға елестетіп көрсек, көп нәрселер біз үшін айқын емес. Бұл дәуірде Қазақстан жерінде жүз берген этникалық процестер мен әлеуметтік, экономикалық
94 т.б. жағдайлар біздерге тарихтан біршама белгілі болса да, сол кезеңдегі ру- тайпалар тілінің қалыптасуы мен даму процесі жайында мәлімет жоқтың қасы. Сондықтан да бұл поэманын тілдік негізі жайында арнайы зерттеу жүргізбейінше тиянақты тұжырым айту қиын. Дегенмен, бір жағдайдың беті ашық сияқты. Ол – Қазақстан топырағында туып, қазақ халқының мәдени- рухани мұрасы ретінде бізге жеткен бұл поэманың о бастағы тілі қазақ халқының біртұтас халық болып қалыптасуына бірден-бір негіз болған көне түркі ру-тайпалардың тіліне тікелей катыстылығы. Бұл, әрине, жалпылама айтылған жорамал. Ал тарихи фактілер мен ғылыми-зерттеулерге жүгінсек, эпостық топонимия мен антропонимияға тән тілдік ерекшеліктердің кейбір себептерін ашуға болатын сияқты. Ол үшін, ең алдымен сөз етіп отырған поэманың дүниеге келу дәуірі (VI–XII ғ.) мен бүгінгі дәуір (XX ғ.) арасында жатқан уақыт «кеңістігін» дұрыс түсіндіре білуіміз керек. Біріншіден, осы ғасырдың басына дейін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны хатқа түспей, тек ауызша жырланып, бүгінгі ұрпаққа өзгеріп, жаңаланып жеткені белгілі. Екіншіден, көршілес тілдердің әсерін былай қойғанда, жер-су, кісі аттарына қазақ топырағында жасаушы ру-тайпалар тілінің өзара ықпалы да аз болған жоқ. Үшіншіден, лексиканың бұл тобында көне түркі элементі мен дәстүрі де молынан сақталды. Осы факторлар ескерілгенде ғана эпос топонимдері мен антропоним- дерінің табиғатын дұрыс түсінуге болатын сияқты. Бұл тұрғыдан алып қарағанда тіл маманы Т.Жанұзақовтың зерттеулеріндегі 8 есімдерді тари- хи дәуірлерге бөлу принциптері назар аударады. Автор қазақ антропоним- дерінің даму тарихын төрт дәуірге бөліп қарайды: бірінші дәуір –көне түркі заманын, яғни V–VIII ғасырлардағы (Айкүн, Айжарық, Айтолық, Күнтуар,
орта ғасырға тән (Айнабек, Аймақ, Ақылбай, Жоламан, Нартай, Санабай, Ал- тын, Айымгүл, Нәзипа тәрізді) антропонимдерді, үшінші дәуір жаңа заманда (XVII–XIX ғ.) және төртінші дәуір Октябрь революциясынан кейінгі уақытта пайда болған антропонимдерді қамтиды. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэма- сындағы кісі аттары негізінен бірінші және екінші дәуірдегі есімдерді өз ішіне алатын тәрізді. Өйткені поэмадағы Қарабай, Сарыбай, Қозы, Баян, Қодар, Ай-
дерден автордың көрсеткен осы дәуірлерге тән тілдік ерекшеліктерінің бәрін табуға болатын сияқты. Атап айтқанда, бұл дәуірлердегі көне түркі есімдері- нен айға, күнге, хайуанаттарға, отқа, суға т.б. табиғи құбылыстарға табыну дәстүрін, асыл металл, қымбат тастар мен дәулет-байлықты дәріптеуді, ас- пан тәңіріне, құдайға, әр түлі сиқыр күштерге, мифологиялық, құбылыстарға бас ию, араб, парсы, моңғол тілдерінен енген діни, мәдени, әскери ұғымдарды 8 Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, 1971. 27-75-б. 95 дәріптеу салтын көреміз. Жоғарыда келтірілген есімдерден осылар байқала- ды. Поэмадағы топонимдер туралы да осыны айта аламыз. Енді «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасында кездедетін топонимдер мен кісі аттарын тілдік ерекшеліктеріне қарай талдап көрейік.
топонимдерден өзіндік ерекшеліктері жоқ емес. Оған ең алдымен этнос топонимдерінің реальді географиялық объектілермен сәйкестігін, тарихи шындыққа жанастығын жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, поэмадағы белгілі оқиғаларға, кейіпкерлердің іс-әрекетіне тікелей қатысты жер- су атаулары мен жер бетіндегі тарихи ескерткіш ретінде күні бүгінге дейін Қазақстан топырағында сақталып келе жатқан ойконим, ороним, гидронимдер арасындағы ұқсастық, сәйкестік, теңдестік (идентификация) мәселесін қараудың поэма тілі үшін де, оның жалпы тарих үшін де маңызы зор.
Мәселен, «Қозы Көрпеш– Баян сұлу» поэмасында бастан-аяқ кездесіп отыратын топонимдердің бірі – Аякөз 9 : Ағып жатқан Аякөз суға барды, Екі месті толтырып құйып алды; Аякөзден бедеуді бір қаптырып, Екі месті бай- латып қайта салды (ҚҚБС, V. 182). Аякөз – Семей облысындағы ұзындығы 492 км. өзен. Ол Балқаш көліне құяды. Басты салалары: Нарын, Балықты, Батпақты, Айғыз, Қурайлы, Таңсық (ҚСЭ, 1-т. 636-6). Эпоста Аякөз – Қа- рабайдың көшіп келген жері. Бұл ойконим емес, гидроним, яғни көшпенді елдің мал жайылымына қолайлы өзен жағалауы болуы тиіс. Өйткені Аякөз (бұрынғы Сергиополь) қаласы, тарихи мәліметтерге қарағанда, тек 1831 жылы ғана орнаған екен. Сондықтан да кейбір авторлардың поэманы Аякөз өзенінің бойындағы Сергиополь (Аякөз) қаласымен шендестіруі (локализациялауы) дәл болмайтын сияқты. Мәселен, В. М. Жирмунский былай деп жазады: «Эпикалық шығармалар арасындағы кеңінен тараған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны патриархалдық мылқау қара күштің зорлық-зомбылығына тап болған екі ғашықтың кайғылы тарихы ретінде кең-байтақ қазақ жерінде ғана емес, көрші Орал, Алтай жерлеріндегі түркі халықтары арасында да кеңінен жайылған еді. Жергілікті халық аңызына айналған бақытсыз екі жастың әй- гілі күмбезі Балқаш көлінің солтүстік жағындағы Аякөз өзені бойындағы Сергиополь қаласы маңында әлі күнге бәз қалпында тұр» 10 . Шындығында, поэмадағы Аякөз тек гидроним, ол Ертіс бойы, Сыр бойы, Шу бойы, Іле бойы деген ыңғайда ғана қолданылып тұр. Осы тәсілмен поэмада кездесетін барлық топонимдерді салыстырып шығуға болар еді, бірақ оған мақала көлемі көтермейді. Алайда айта кету керек: 9 «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының 1959 (ғылыми басылымы бойынша алып отырмыз). 10 Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Л., 1974. с.274.
96 поэмада кездесетін жер-су атауларының басым көпшілігі бүгінгі Қазақстан жеріндегі географиялық объектілермен сәйкес келіп жатады. Поэмадағы топонимдердің бәрін географиялық белгілеріне байланысты бірнеше топқа бөліп қарауға болады. Олар: 1) гидронимдер: Аякөз (Сарыбай
Поэмада бұдан басқа да географиялық объектілер кездеседі. Олардың кейбіреулері (мыс., Тәшкен, Қоқан, Құлжа, Меке т.б.) Қазақстаннан тыс жерлердің атауы да, енді бір қатары екіұдай объектіні білдіретіндер (мыс. Аякөз – өзен аты, мекен аты; Ақсәуле – тау аты, Ақшатау – тау аты, өзен аты т.б.), немесе ұмыт болғандар. Поэмадағы топонимдерді анықтауыш компоненттерінің мағынасы- на қарай да топтастыруға болады. Айта кету керек, анықтауыш сыңары объектінің түр-түсін, сыртқы көрінісі мен формасын, саны мен сапа- сын т.б. ерекшеліктерін көрсететін топонимдер поэмада басқаларына қарағанда көбірек қездеседі. Олар мыналар: Ақжар, Алатау, Есіл 11
Ақкөл, Қызылжар, Кұбабел, Қаракөл, Қаратау, Сарысу, Мырзық, Қосмұрын, Жетісу, Ұржар, ІІІолаққорған, Ұзынбұлақ т. б. 11 Есіл гидронимін А.Әбдірахманов «жасыл» сөзімен төркіндес деп қарайды. Қар. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. Алматы, 1975, 95-б. 97 Поэмадағы топонимдер жасалу моделі мен морфологиялық құра- мы жағынан да әртүрлі. Олардың көпшілігі екі компоненттен (Жәйтө-
бір тобы тілдің бүгінгі даму тұрғысынан алып қарағанда құрамын- дағы морфемаларға бөлшектенбейтін жер-су атаулары: Жамшы, Аяған,
бұлардың тілдік табиғатын анықтау үшін арнайы этимологиялық зерт- теу жүргізу керек. Бұл, әрине, өз алдына қаралатын мәселе 12 . Сөз жасау моделіне байланысты эпос топонимдерінің ішінен ерекше көзге түсетіндері -ты/-ті//-ды//ді//-лы//-лі моделі бойынша жасалған топонимдер. Мысалы: Өлеңті, Шідерті (Сарыбай
екеуі этнотопоним) т.б. Өлеңті (Ақмола, Павлодар облыстарындағы өзеннің аты), Шідерті (өзен аты) гидронимдері Қазақстан жерінде жиі кездесетін Бұғыты, Сөгеті, Алматы тәрізді көне модельмен жасалған. Топонимдер тарихын зерттеуде ерекше назар аударатын жәйт – топонимдерге байланысты пайда болған ел аузындағы аңыз-әңгімелер. Бұлар «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасының Шөже мен Жанақ нұсқаларында да кеңінен пайдаланған. Әрине, аңыз-әпсаналар барлық жағдайда тарихи шындықпен жанаса бермейді, ал лингвистикалық тұрғыдан олар көбінесе халық этимологиясына саяды. Дегенмен, поэма да оқиға желісін шиеленістіре түсу үшін, оны тартымды, қызықты, сенімді етіп көрсету үшін жыршылар аңыз мотивін пайдаланған. Жалпы алғанда халықтық ат қою дәстүріне жат емес. Қазақстан жеріндегі кейбір топонимдердің осы дәстүр бойынша жасалып, қалыптасып кеткенін біз ғылыми зерттеулерден жақсы білеміз. Бұл арадағы мәселенің қызығы: аңыз сюжетімен дүниеге келген жер-су атау лары шынымен-ақ жаңа ма, әлде олар бұрыннан бар атауларға телінген бе? – осы арасын ажыратуда. Поэмадан мысал келтірейік. Қарқаралы – қазір де бар таудың аты.
(ҚҚБС, VI, 236); Домбыралы, Моншақты: Айбас байғұс сол жерде жатып қалды. Бақа айғырды суытып, демін алды; Домбырасы, моншағы түсіп қалып, Домбыралы, Моншақты содан қалды (ҚҚБС, IV, 136). Бұл екеуі де Ақмола, Қөкшетау облыстарындағы таулардың аты. Ақкөл, Жайылма: Сарыбайдың сабасы жарылған жер, Ақкөл менен Жай ылма содан қалған... (ҚҚБС, IV 129). Бұл екеуі де Павлодар облысындағы өзендердін аты. Абыралы, Жалаулы: Жанындағы жаулығы түсіп қалып, Абыралы. Жалаулы қоя сапты... 12 Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. Алма-Ата, 1974, с.9. 98 (ҚҚБС, VI, 236). Екеуі де бар топонимдер. Жалаулы – Тарбағатай тауының батысындағы шыңнын аты. Алтынсандық, Ақшатау: Баянның алтын сандық
Ақшатау – Қарағанды облысындағы, Балқаштың солтүстігіндегі таудың аты. Қызылбелбеу, Құбажон: Кыздың берген белбеуі түсіп қалып,
Көріп отырмыз, поэма сюжетіне өрілген аңыз-атаулардың көпшілігі бұл күнде реальді географиялық объектілер болып саналады. Сондықтан да бұларды зерттеудің өзіндік мәні бар. Эпостағы кісі аттары. Эпос антропонимдеріне тән ерекшелік дегенде, ең алдымен, олардың көнелігі көзге түседі. Мәселен, сөз етіп отырғаны поэмадағы есімдердің біразы (Баян, Қозы, Тайлақ, т.б.) дәстүр жалғасы ретінде бүгін де қолданыла беруі мүмкін. Бірақ бұлардың тілдік табиғаты өте көне, оған таласуға болмайды. Ал поэмада кездесетін мына тәрізді есімдер: Танас,
Эпос антропонимдерінің екінші бір ерекшелігі – көп жағдайда кейіпкер есімдерінің алдынан да артынан да (препозитивті, поспозитивті) 13 анықта- уыштың қолданылуы: Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қара хан, Сары хан (Қа- рабай, Сарыбайдың варианттары), Ақ Баян, Қыз Баян, Ер Танас, Ер Күліп, Нұрқара би, Тайлақ би, Қодар құл, Қодap мұндар, Айбас сері, Манап хан, Баян жас т. б. Бұл жалпы эпос пен фольклор антропонимдеріне тән көне дәстүр. Оны біз кез-келген эпостан, ертек, дастандардан кездестіреміз. Мысалы Ер Сайын,
т.б. Антропонимдерге тән бұл ерекшеліктер де өз алдына тексеруді қажет етеді. Поэмада кісі аттарына еркелету, құрметтеу форманттарын қосып айту жиі кездеседі. Мысалы, Қозыке: Сұлу Баян айтыпты әкесіне, (Қозыке келер ме
түрінде де, Сарыкең, Қареке, Баянжан, Баян еркеш болып та айтылады. Кейде контекске байланысты жағымды кейіпкерлердің атына жағамсыз анықтама- теңеулер, керісінше, жағымсыздарының есіміне жағымды теңеулер, экспрессив форманттарда да кездеседі. Мысалы: сұм Баян, сұмырай Баян, қу
13 Жубанов К. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата, 1966. 14 Бұл арада біз жазылу дәстүрін ескеріп отырғанымыз жоқ.
99 Эпостық топонимдер мен антропонимдердің тілдік ерекшеліктерінің негізгілері, міне, осылар. Әрине, қазақ тілі байырғы лексикасының бұл са- ласы өзінің көнелігіне байланысты әрқашан да тереңірек тексеріп, түбегейлі зерттеуді қалайды. Бұл лексиканың шынайы сыры түркі тілдерінің фактісін салыстыра, салғастыра қарайтын этимология лық ізденістер арқылы ғана ашылмақшы. Бұл салада істелініп жатқан жұмыстар, бірлі-жарымды ат үсті айтылған, тиіп-қашты пікірлер аз емес. Олардың біразы гипотеза, жоба-жора- мал ретінде айтылып жүрсе, енді бір қатары қызықтауға тұрарлық халықтық этимология дәрежесінде 15 .
логиялар қазақ тіл білімінде әлі де қолға алына қойған жоқ. Жоғарыда көр- сетілген Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев тәрізді ғалымдардың зерттеулерін біз болашақтағы осындай үлкен жұмысқа негіз бола алады деп ойлаймыз. Қорыта келгенде айтарымыз: эпостық ономосилогия эпостың туын тіккен қазақ халқының тілі үшін өзіндік ерекшеліктері мол, бірақ әлі күнге дейін ар- найы зерттелмеген көкейкесті проблемалардың қатарына жатады.
жүктеу/скачать 3,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|