Мен 1930 жылдың басында

3/14

Әр елдің даму қарқыны оның индустриясының даму дәрежесіне байланысты Сондыктан экономикасы озық елдерді индустриясы дамыған елдер катарына қатқызады. Ресейде индустрия 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдан басында дамыды. 1920 ж. 20 жылдардың аяғынан бастап Кенес Одағында салитарлық режим халықтың басым көпшілігінің тұрмыс денгейін күрт шектеу, шаруаларды қанау есебінен индустрияландыру саясатын жүргізді. Қазақстан осы кеңестік дәуірде аграрлы-индустриялы елге айналды [1,2736].

Казакстандык экономиканың шикізаттық бағыты, оның құрылыстағы көптеген кемшіліктері мен олкылыктары, сондай-ак демографиялык проблемалар, ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік Топтар мен таптардың даму проблемалары бүгін күні туындаған жоқ. Бұл проблемалардың алғы шарттары ұзақ жылдар бойы, яғни Қазақстанның Ресейге косылуынан кейінгі жылдары, әсіресе елді see enn tatayer panaszupyment rikench Galinameru keteerik кезенде болып асты.

Карастырылып отырған кезеңде индустрияландырудың жетекші саласы ұсақ ендіре орындары болды. Олар негізінен тұтыну заттары мен мал өнімдері шикізаты және егіншілік азық-түлігін дайындайтын кәсіпорындар еді. Ал көмір, мұнай, түсті металлдар және басқа да пайдалы қазба кездері енді зерттеле бастаған-ды. Осылайша елдегі жаңа құрылыс еш даярлықсыз жүргізілді. Бұған білікті жұмысшылардың, сондай-ак құрылыс материалдарының, техника, механизмдердің және қаражаттың жетіспеушілігі косылды. Бұл қиыншылықтар 1920

мен 1930 жылдың басында

Казакстандағы коғамдық-саяси күштердін арасалмағының күрделі

орналасуы улттық жұмысшы кадрларды қалыптастыру мен республикадағы

индустриандыру мәселесі төңірегінде таласты пікірлер туғызды. Соған

байланысты мынадай көзқарастар мен ұстанымдар пайда болды. Бірити ұстаным: «түйеден социализмге өтудің» мүмкін еместігі және көшпелі өмір сүру салты қазақ халқының ерекшелігі, сондықтан - индусрияландыру оны «ұлттық тұрмыс-салтынан» айыратындығына саяды. Осылайша бұл категориядағы адамдар индусрияландыру саясатын қабылдамады; тобы Мәнісінде

Екінші ұстаным: индустрияландыруды орнату, жұмысшы табын жасау «табиғаттан тыс, гажайып құбылыс», «Қазакстан үшін іске аспайтын дүние», «артта қалған көшпелі халық» «ғажайып индусрияландырудың» қарқынын көтере алмайды, «казахизация ендірісті тым қымбаттатып жібереді», ал қазақ бәрібір жұмыс істемейді, оны даласы өзіне тартып тұрады т.б.

Уличный устаным: одақ құрамындағы республиканың перспективалық даму идеясын колдады, бірақ оның ерекше мүдделері ескерусіз қалды. Олар «ауыл шаруашылығымен байланысты партия қолға алған шикізат базасы ретінде ұсақ өнеркәсіп жұмысын жақсарту және ұлғайту бағытының» 15:00

4/14

дамуындағы шикізаттық бағытты қолдады. В Казакстанның халық шаруашылығы Төртінші ұстаным: шеткергі аймақ тек шикізат көзі ретінде қалмауы керек және индустрияландыруды жүргізу барысында республиканың ерекшелерна ескеру қажеттілігіне баса көңіл аударды. Алғашқы екі көзқарас өміршеңсіздігін көрсетті. Соған орай соңғы екі көзқарастағылар

дұрыстығын жақтады. Бұл топтағыла

арасына курес күшейді [2]. Бүгін араға жылдар салып, бұрынғы одақтағы басқа республикалар мен Қазакстаннын әлеуметтік-экономикалық дамуында ipi, әрі күрделі кемшіліктерге жол берілгені айқын көрінді. Олардың бәрі халы тар теңдігі мен достығы және ынтымақтастығы туралы көтерілген ұрандарга карамастан орталықтың шикізат көзі болып кала берді. басқа аймақтармен экономикалық байланысы үзіліп, біржақты экономикаға сылардын бұрынғы одақтағы деформацияның (өзгеріс) зардаптары болды. Федерация унитарлы мемлекетке ауыстырылды, онда көбіне ұлттық мүдде еленбей, жалпыодақтық мүддете басымдық берілді. • берут

Кеңес қоғамындағы өзгерістер 1920-1930 жылдары қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл әсіресе, жер мәселесінде, ауыл шаруашылығын ұжымдык негізде күштеп қайта құру, индустрияландыру саясатында айқын көрініс берді. 1920-жылдардың екінші жартысынан бастап қоғамды әбден ГАМЛЫ ОБЛЕ жайлап алган ете катал әкімшіл-әміршілдік террор жергілікті халыктарды индустрияландыру жолына түсіру идеясын бұзып қана қойған жоқ, сонымен бірге оның аймаққа пайдалы жақтарын да жокка шығарды. Сөйтіп, шаруашылықтың қандай далы жақтарын и саласы болмасын экономикалық зандылықтарға жатпайтын «Ұлы өзгеріс» шаруашылықтағы бұрыннан қалыптаскан жүйені қоғамды әртүрлі қиыншылықтарға ұрындырудың алғы шарттарын жасап берді.

КСРО-ны әлеуметтік-экономикалық дамуындағы дағдарыс шиеленісе түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтер мен астыртын ұйымдарды іздеу кеңіне өріс ала бастады. Осылайша, 1920 жылдың соңы 1930 жылдардағы тоталитарлық жүйе қоғамдық-саяси өмірдін 1925-1933 жж. Қазақстанды басқарған Ф.И. Голощекинні лык саласында бекіді.

саясаты ұлттық интеллигенция өкілдерін жаппай қырып-жоюға ұласты. Оның саясатына қарсы шыққан қоғам және мемлекет қайраткерлері С.Сәдуақасов, Т.Рыскулов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов нов 1.б. жауапты қызметтерінен босатылып, республикадан тыс жерлерге аластатылды. Осындай ауыр саяси ажағдайдың калыптасуына Орталықтағы троцкийшілдерге, Г.Зиновьев пен Л.Каменевтің жана оппозициясына», Н.Бухариннің «оңшыл бағытына» қарсы жүргізілген жаппай саяси кғын-сүргін өте қатты ықпалын тигізді. Қазақ зиялыларының көзқарастары «ұлтшылдық», «ұлтшыл-ауытқушылық» ретінде айыпталды Түптеп келгенде, 1929-1931, 1937 жылдардағы зобалаң ұлттық

интеллектуалдық әлеуетіне қанша зардап әкелсе, ғылыми-техникалық ұзаққа созылған екінші прогресс заманындағы кедейшілік қуғын-сүргіннің ұз нұскасы еді. Мұның бірі із-түзсіз кетпеді. Бүгінде Байқоңырды, ірі кен орындары мен зауыттарды шетелдік инвесторларға жалға беруіміздің себебі, біріншіден каржымыздың тапшылығынан болса, екіншіден істі жаңаша жүргізіп кетуге даяр мамандарымыздың жоқтығынан екенін мойындауымыз керек 75 1786

Ф.И.Голощекин қазақ ұлтынан шыққан коммунистерге сенімсіздікпен қарады. Қазақ коммунистерін үш топқа бөліп, біріншілерін тәрбиеге көнбейтін ұлтшыл уклонистерге, екіншілерін ебін тауып екі асайтын, жағдайға байланысты құбылып отыратын ешкіемерлерге, үшіншілерін бүкіл қателіктер үшін жауапкершілікті Голощекинге аударғысы келетіндерге жатқызды [4, 2256].

Голощекин «кіші қазан» бағытына сәйкес индустрияландыру идеясын

корғады. Осы бағытқа қарсы топтын катарында болған жетекшілердің бірі

С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Т.Рыскулов т.б. қазақ зиялылары өнеркәсіпті

шикізат көзім жақындату идеясын қорғады. 1930-1940 жылдары елдін әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту қордаланған мәселелерді шешуде шешуші жылдар болып белгіленген тарихтан белгілі. Осы мақсатта бесжылдық жоспарлар қабылданды. Бірақ бұл он жылдықта барлық мәселелер шешілді деп айта алмаймыз. 1929 жылдан бастап елдің шаруашылығын дамытудың

жоспарлары енгізілді. Бірінші (1928-1932 ж.ж.), екінші (1933-1937 ж.ж.)

және үшінші (1938-1942 ж.ж.) бесжылдық жоспарларда басты назар ауыр

өнеркәсіпті дамытуға бөлінді. «Қарқын бәрін шешеді» деген ұран негізге

алынды. Жоспарлар «шақыруға» арналды. Жаңадан жасалынған жоспар

өмірдің шындығына сәйкес келмеді. Өнеркәсіпорындарының мүмкіндіктерін

есепке алмагандыктан қайта оны құртуға жол берді. Жүздеген обьектілер

құрылысы басталғанымен шикізаттын, отынның, кұрал-жабдықтардың,

жұмыс күшін, жетіспеуінен токтап калды.

Сонымен біздің тарихымызда қателіктер мен қиындықтар аз болған жок. ХХ ғасырдағы реформалар тарихы осыны дәлелдейді. Соңғы кездегі ауыл шаруашылығын жекешелендіру тұсында өрескел қателіктер орын алды. Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік

экономикалык дамуын межелеген мерзімді бірінші бесжылдық жоспары (1929-1932жж). БК(б)П 15-сьезінің шешімдері негізінде жасалды. Бесжылдық міндетіне сәйкес ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты жүргізілді. Өндіріс орындарын дамытуға баса көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде Қазақстанда 40-қа жуық өнеркәсіп орны салынып, оның ішінде Риддер коргасын заводы, лері нег мыс корыту заводы, Қарағандыда бірнеше көмір өндіру ры іске қосылды. 1706 км. темір жолы салынды. Түркістан Сібір (Түрксіб) жолымен жалғастырған Ақмола темір жолдары пайдалануға берілді. Казакстанда әуе көлігі пайда болды. Екінші бесжылдық жоспары (1933-1937жж.) БК(б) П 17-сьезінде (1934ж). бекітілді. Бұл жоспар бойынша 15:03

6/14

Қазақстанда Шымкент қорғасын заводы, drokz - Stud.kz -химия Ащысай полиметалл комбинаттары салынып, іске қосылды[24, 300б]. Бірінші бесжылдық жоспарды жасаушылар: Рыков (Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы), Кржижановский (Мемлекеттік жоспар төрағасын. Куйбышев (Халық шаруашылығы жетістіктері кермесі (ВДНХ) төрағасы) өнеркәсіптің даму қарқынын белгілеуде ойлары бір арнаға тоғысты

Бұл жоспар ЖЭС қағидаларына негізделіп жасалды. Міндет капиталистік қоршауда отырып, жан сактап кана коймай, еңсе көтеріп, ілгерілеу болды. Бірінші бесжылдықтың алғашқы бат шаруашылығын ұжымдастыру, яғни жеке меншіктегі усак шаруашылықтардың басын қосып, қоғамдаскан ортақ шаруашылық құру және елді жаппай индустрияландыру болды.

Қазақстан экономикасында бұрынғысынша ауыл шаруашылығы басымдык танытты. Сонымен бірге жана экономикалық саясат жағдайында елке экономикасында елеулі өзгерістер болғанын атаған жен. Иесіз калдырымнан шахталар мен кәсіпшіліктер қайтадан іске қосылды, кооперативтік ендіріс жұмыстары жанданды. Ол 1926 жылы Қазақстандағы онеркасіп емнің үштен бірін берді. Сауда жандана түсті, Шаруашылық есепті, өзін-өзі өтеуді, өзін-өзі каржыландыруды енгізу және басқа шаралар өнеркәсіптің жаңа экономикалық саясат арасында дамуына игі әсер

Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру яқталғаннан кейін елді индустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустрияландыру өндіріс құрал-жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зауыт, фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бұрынғы КСРО-ның шығыс аудандарында, оның ішінде Казакстанда көптеп бой көтерді.

Казакстан жерінде кәсіпорындардың салынуы кенжелеп қалған шет аймактарды өндірісі дамыған орталық аудандармен байланыстыру, солармен теңестіру уранымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет аймактарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да ез әсерін тигізді, өлкеде темірдің, көмірдің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар болатын. Осы қорды игеру мүдделері бұл жерлерде көптеген жана өндіріс орындары мен құрылыстарын салуға себеп болды.

Индустрияландыру жағдайында жұмысшылар лдында қыруар міндеттер тұрды. Алдымен, аймақтың техникалық экономикалық жағынан артта калуын жою міндеті алға шықты. Осы міндетті шешу үшін Қазақстан елді индустрияландырудың жалпы одактык бас жоспарына енгізілді. Социалистік әдіс өнеркәсіпті стентынша индустрияландыруды жүзеге асыру bad.kz - Stud.te ауыр салаларын, ен алдымен машина жасау саласын дамытул шахта. мен кеніштердің, жергілікті ресурстарды пйадалануға негізделге барлық өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтірін жаңаларын салуды, халық шаруашылығының мұқтаждарына кажетті темір жолдар мен техникалық байланыс құралдарын орнықтыруды талап етті. Ол үшін бұрынғы халықтарды кеңінен тарту жолымен 15:04

7/14

жұмысшылар мен өндірістік қалыптастыру қажеттілігін туғызды. лык Қазақстанның экономикалық жағынан да, мәдени жағынан да артта калуы көптеген қиынш қтарға әкелді. Жаңа экономикалық саясаттың тоқтатылуы. калық билігінің жеке билікпен ауыстырылуы, әміршілік- әкімшіл баскару әдісінің енгізілуі елдегі жағдайды бұрынғыдан да Stutz-Stud.kz ушықтырын жіберді. КСРО-дағы жаппай жазалау шаралары мен сот процестерінің көшірмесі басқа одақтас республикалар сияқты Қазақстанда жасалды.

зиялылар кадрларын

Республикадағы индустрияландыруды іске асыру кезінде партия, кенес, шаруашылық кадрларының қазақ өлкесі экономикасының алдымен өнеркәсіпте сақталып отырған отаршылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі туралы қазақ зиялыларының пікірлерін Голощекин, Құрамысов т.б. жергілікті ұлтшылдық көріністері деп, ал жоспарлаушы органдардағы бірқатар мамандардың өндіргіш күштердің даму деңгейіне, енбек ресурстарының дәрежесіне сай келетін индустрияландыру барысы туралы шақыруларын улыдержавалық шовинизм көрінісі деп санады. THE ресурстарды игеру, индустрияны қалыптастыру, республиканын бет-әлпетін түбірінен өзгерту, өнеркәсіпті кажетті

жабдықтармен қамтасыз ету арқасында шаруашылықы пен мәдени құрылыс бағдарламасын іске аысруға барлық халықтардың бірлесіп қатысуы негізінде іске асырылды. Елді, соның ішінде оның шет аймақтарын индустрияландыру ең алдымен шаруалардан алынатын алымдар мен үстеме жүргізілді. Ол әміршіл-әкімшіл әдістермен директивалық жоспарлау, лықтар есебіген орталыкка сөзсіз бағындыру аркылы іске асырылды. Экономикалық өмірдің барлык жактарын жаппай қоғамдастыру және мемлекет иелігіне қарату республикалардың барлық жинақтаған корларын мемлекеттік бюджетке косыпа лу ягни ьонап алу, РСФСР қорынан, одақтық бюджеттен берілген сияқты республикалардың өз қорынан субсидиялар мен дотациялар түрінде каржы бөлу, өндірісті, өнімді өткізуді және жабдықтауды мемлекет колын тоғырландыру және т.б. амал- тәсілдер индустрияландырудың шамадан тыс жоғары қарқынын камтамасыз етуге тиісті шаралар еді. Жаппай жазалау саясаты дуниеден тікенекті сыммен бөліп тастаған лагерьлерді каптату, көшпенділердің ғасырлар бойы қалыптаскан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтардың дәстүрлерін қирату, акзак және бска аймақтар шаруаларының қайыршылануы мен аштыққа ұшырауы, халық күшін барынша титықтату елді индустрияландырудың аса қайғылы, азапты жолына айналды.

Тоталитарлық режим, ашаршылық пен қайыршылық, зорлық-зомбылық пен заңсыздық жағдайында жұмысшы табы өзінің қаһармандық еңбегімен тарихи киска мерзім ішінде оразан үлкен материалдық қазыналар, өнеркәсіп мүмкіншілігін жасады. Көп ұлтты ұжымдар өсіп шығып, адамдарының туысқандығы нығайды. Елдің басқа да индустриялы аймақтарымен Қазақстанның экономикалық байланыстары орнықты 15:05

8/14

Stud.kz танытқан қазақ БКП (б) ОК-нің ұйымдастыру Қазақстандағы индустрияландыру - бюросының шешімі бойынша 1926 жылы наурызда қазақ өлкелік партия комитетінің карауына жауапты жұмысқа жіберіледі. Ол 1926 жылы сәуірде елкелік «новий қазақ» газетінің жауапты редакторы болып тағайындалып, республиканың саяси және мәдени, шаруашылық өміріне белсене араласып, газет бетіне сы мәселелер төңірегінде мақалалар жариялауға себепші болды. Өзі де экономикалық жағдайға байланысты мақалаларын жариялап отырды.

1926 жылы 31 мамырда Тұрар Рыскулов БКП (б) ОК-нің қаулысы бойынша РСФСР Халық Комиссары Кеңесі төрағасының үшінші орынбасары болып тағайындалып, бұл қызметті 11 жыл бойы, яғни 1937 жылдың жазына дейін атқарды. Осы жауапты қызметте ОН шаруашылық өмірінің көптеген шараларына жылдан етекшілік аса жүріп, жасады. Атап айтканда, Ресей үкіметі жанындағы мақта жөніндегі кеңестің төрағасы коммуналдық шаруашылығы бас басқармасының жетекшісі, Түркісіб құрылысына жәрдемдесу комитетінің төрағасы, РСФСР экспорттык кеңесінің САРЫЛЫСЫНА ЖОРАЛМАНЫҢ экономикалық кеңесі жанындағы кәсіпшілік кооперация комитетінің төрағасы және т.б.

Т.Рыскулов кандай кызметте жүрсе де, өзін талантты ұйымдастырушы, басшы ретінде көрсетіп, партия мен мемлекет тапсырмаларын ыждағаттыкпен орындап отырды. Оның іргелі жылдың кызметтерінің бірі Түркісібті салуда басшылық етуі болып табылды. Аса зор шаруашылық, әрі саяси маңызы үлкен осы құрылысқа Т.Рысқұлов басқа белгілі м қатар қазақтан шыққан тұңғыш жоғарғы мамандармен теміржол инженері М.Тынышбаевты шақырды. Онын алансыз нбек етуіне алансыз қамқорлық

керсетті. Ол кеп уақыттын құрылыс бойынд іс-сапарда өткізді. Т.Рысқұлов Түркістан-Сібір темір жолын салуға белсене араласып қана коймай, сонымен бірге Қарағанды көмір бассейнін, Балқаш мыс корыту, Семей ет консерві комбнаттарын, Шымкент қорғасын заводын салу ісіне қыруар кемем көрсетіп, қамқорлық жасады. Сол арқылы кеңестік Казакстанды индустрияландыру ісіне өзіндік үлес қосты [25, 206б].

Өндірістік бағдарлама жалпы өнеркәсіп бойынша 98% орындалды[26, 58- 84nm].

Жалпы алғанда бұл кезде Қазақстандағы өндірістің даму қарқыны әлсіз

еді. Оның көптеген себептері болғанын деректер айғақтайды. Ұлттық

кадрлар туралы мәселе баяу шешілді. ХХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап фабрика мен зауыт өндіріс учаскелерінде кәсіби оқыту мектептері ашыла бастаған. Өндіріс мамандығын игерушілерге оку мерзімі үш айдан екі жылға дейін созылып, бастап фабр болашак касібінің күрделілігне байланысты болған. Осы кезден бастап КСРО, соны інде Қазақстанда жас жұмысшы кадрлар даярлау ісі қанат. жайып. ХХ ғасырдың 40 жылдарында бір жүйеге бет алады [27,666 ]. Кеңес одағы кезінде кәсіптік-техникалық білімге назар аударылды. 1918

жылы 16 қазанда ХКК «кәсіптік

техникалык білім берудің міндеттері» 15:06

9/14

туралы арнаулы қаулы қабылдап, бұдан былай 17-ге толған жастарға білім алуға мүмкіндік туады [28, 76]. Қазақстанда кәсіптік білім жүйесінің өз тарихы бар. Республикада 1921 ік білім ж жылдын акпанында кәсіптік білім беру мәселесімен айналысатын Халық риалькасн Ағарту Комиссариаты жанынан Бас Комитет құрылды. Сөйтіп, республикада кәсіп - техникалык білім беру ісінің жаңа жүйесін қалыптастырудың Есен былай 17

- Stud.kz

негізі калат. Жергілікті Кенес және шаруашылық ұйымдары, әлеуметтік- эконоаикалык дамудың ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіптік-техникалық мектептер мен курстар ұйымдастыра бастады. Республикада 1921 жылдың кантар айында екі мыңға жуық халық оқитын әртүрликада 1921 мектеп пен курстар болды: 3 кәсіптік-техникалык мектеп, теміржол телеграфистерін дайындайтын 2 мектеп, 1 ауыл шаруашылык мектебі, қалғандары жеңіл және тамақ өнеркәсібіне, байланыс, спорт, теміржол, саласына жұмысшылар дайындайтын мектептер еді. Оларда оқу төрт жылдык, ал курстарда 1-1,5 жылдык мерзімдерде. гізілді. 1921 жылы мұндай оқу орындарының саны 57-ге же ортылык

Кейінгі жылдарда халық шаруашылығының барлық салаларының дамуына байланысты маман жұмысшаларды дайындау мәселесі алға шықты және олардың құрылымына назар аударылды. Соған сәйкес өндіріспен тікелей байланысы бар фабрикалық-заводтық училищелер (ФЗУ) бастады, олардын саны 1922-1923 оқу жылында 13-ке, а 1927 ж. 217 км жетті. Сонымен қатар 1928 ж. жұмышы дайындайтын қысқа мерзімді курстар да ашылды. Олар мамандық беру тұрғысынан мектептері Қарсақпай мыс қорыту, Риддер кор жақын еді. ФЗУ зауыттарында, Қапал тоқыма фабрикасында, «Эмбанефт» кәсіпорнында, Петропавл шойын қорыту және былғары, Шымкент химфарм зауыттарында құрылды. Олар слесарь, токарь, ағаш ұсталарын, флататорлар, қопарғыштар, қазушылар баска да мама Ван Хасталарини, фоль

Бул мерзімдерде күрделі мамандық беретін жұмысшалар дайындауда ФЗО мектептерінің орны ерекше болды. Олардың саны 1930 ж. 36 болса, 1932 ж. 54-ке жетті. Тек ауыр өнеркәсіп саласында ғана 8-ден 15-ке дейін өсті. Әсіресе, көмір, мұнай, металлургия және тау-кен жұмысшалар дайындады. Меркәсіптерінде Бұл жылдарда ФЗО мектептері жігіттер мен қыздарға кәсіптік

мамандықтармен қатар жалпы білім де берді. рдін бала жастардын орта және жоғары арнаулы оқу орындарына түсуіне тікелей жағдай жасады. Өмір тәжірибесі 6 айдан 1 жылға дейінгі оқу мерзімі маман жұмысшы дайындауға жеткіліксіздігін 6 аныктады. Сондықтан, ФЗО-дағы оқу мерзімін

елін като сір күрделі мамандықтар бойынша екі-үш жылға 1,5 жылға дейін, созылды. Мұндай ФЗО мектептерінің саны 1933 ж. 94-ке жетті. Оларда 17270жер мен кыздар оқыды. Олардың үштен бірі қазақ жастары еді. 1940 ж. қазан-қараша айларында Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі коленер, теміржол және ФЗО мектептеріне қала мен село жастарын алу туралы және жұмысшылар дайындайтын жана оку 15:07

10/14

каулы дұрыс қабылданды. Соның нәтижесіль - Stud.kz жастар ФЗО мектептеріне шын ықыласпен бара бастады. Мысалы, Алматыдан 2000, Семейден 1500, Шымкенттен 1500, Зыряновскіден 371 өтініш түсті [22, 676].

1920 жылдан 1934 жылға дейін Кеңестік Ресей Федерациясының оку орындарынан ұлттық аймақтардың өкілдері үшін окуга келгендерге орындар алдын ала бөлініп, бірінші кезекте жатақхана беріліп, жеңілдіктер жасалды. Алайда бузы в мкіндіктер барлық әлеуметтік топтарға тән болмады. Партия окуға тілек білдірушілердің таптық жағдайын анықтап, қытаң тексеруден өткізіп отырды. Оқуға жолдамамен көбінесе жұмысшы шаруа отбасынан шыққан, қоғамдық жұмыспен белсене айналысқандар жберіла ырла

отырды.

1920 жылы Орынбор-Торғай губерниясының халык агарту бөлімі 213

адамды Ресей оку орындарына окуға жібереді.

Ambiн- and Opninen up kay калу, өлкеге кажетті кадр сұранысының қанағаттандырылмауы республика басшылығын да аландатты. 1925 жылы 12 қазанда Кенесі Казакстан студен тері үшін арнайы стипендия қорын құру туралы қаулы қабылдады. Қаулы бойынша ай сайынғы стипендия мөлшері 30 сомды құрады. Стипендиялык кор республикалық бюджеттен құралып, оны белу халық ағарту комиссариатының құзырына берілді.

Осы жылдары әр мекеме, өндіріс орындары қажеттілікке байланысты өзіне керек мамандыққа сәйкес жоғары оку орындарында студенттерді келісім шарт жасау арқылы оқыту тәжірибесін енгізді. Келісім шарт арқылы оқитын студенттер үшін Ресей Халық Шаруашылығы жоғары Кеңесі төрағасының 15.12.1930 жылығы №330 арнайы стипендия мөлшері қайта белгіленді. Да Ойрығымен төмендегідей

Республика басшылығы бюджеттен 1933 жылы Мәскеудегі оку орындарында оқитын 1526 казакстандык студенттер үшін қосымша 53 мың, Ленинградтағы 325 адамға 20 мың, Қазандағы 800 адамға 12мын. Саратованы 76 адамға 5800, Свердловскідегі 62 адамға 5000, Омбыдағы 259 адам 11 мың, Самарадағы 16 адамға 1400 рубль акша бөлді [23, 67- 686]. Сонгмен катар республика басшылығы арнайы стипендиялык кордан қаражатқа мұқтаж кейбір отбасылы студенттерге де қосымша ақшалай көмек көрсетіп отырған.

1930 жылдары Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жедел дамуы

құрылыс пен қызмет көрсету саласында бірінші кезекте тау-кен кешені

кәсіпорындарын мамандармен қамсыздандыруды қажет етті.

Сондықтан орталық қалалардағы жогары техникалык оку орындары Қазақстан үшін тау инженері, инженер-металлург, инженер геолог сиякты техникалык мамандықтар бойынша қазақ студенттерін көптеп шығара Кақстан үшін инженер техник мамандарын даярлауда, әсіресе бастады. Казакстан-- Москванын және түсті метелдар институты, Мәскеу геологиялык барлау институты, Донецк индустрия институтының зор болды. Әсіресе, Мәскеу алтын және түсті металдар институтын алғаш

бітіруші түлектер кейін республикадағы ғылымның ірі өндіріс ошақтарының

дамуына өз үлестерін қосты. Мәселен, Социалистік Еңбер Ері, 15:08

11/14

Stud.kz Қарағанды политехникалық институтының ректоры болған А.А.Сағынов, Қазақ ССР түсті металл министрі, М.И. Бекежанов, Зыряновск корғасын комбинатынын директоры Н.К.Жақсыбаев, түсті металл министірлігінің мыс- алюминий басқармасы бастығы дәрежесіндегі ый кызмет еткен К. Кадыржанов) институттының алғашқы түлектері болды. 1936 жылы жоғарыда ат ан оку орнын бітірген Д.А.Қонаев Қазақстанды ширек ғасыр баскарган 4926 жылы Томск технологиялық институтын бітірген Ә.И.Сәтбаев Қазақ ССР Ғылым Академиясының президенті, Казакстандағы геология ғылымының негізін қалады.

Кенес өкіметі мен коммунистік партия кеңестік интеллегенцияны қалыптастыру мәселелеріне көп көңіл жылдарының аяғында республикада да жоғары ұлттык Рас, 30 орындар калыптаса бастады. Алайда олардың саны көбейгенмен, әлі де болса ондағы студенттер контингенті аз болды, өлкенің маман сұранысын қанағаттандыра алмады. Сондыктан соғысқа дейінгі көршілес республикалардың жоғары оку орнын бітіруші түлектер Казакстанның экономикасы, мәдениеті, білімі мен

ғылымының негізінің салушылар да болды десек қателеспейміз. 1927 жылдың көктемінде Қазақстан еңбек Халық Комисариаты жұмысшыларды құрылысқа қабылдау үшін «корреспондент орындарын» ашты. Осы орынның қызметкерлері құрылысқа жақын орналасқан ауыл, селоларга барып, үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Жұмысшылар, негізінен Жетісу, Семей губернияларынан қабыл Ал, маман жұмысшшылар, инженер, техниктер Ресей, Украинадан отбасымен көшіріп әкелінді. Олардың әйелдері «Түркісіб» баскару аппаратына жұмысқа алынды. аскар

«Түркісіб» басқару аппаратына Эйелдер арасындағы жұмыстар, негізінен 1929 жылдан ұйымдастырыла бастады. Түркісіб құрылысының аяқталар кезінде құрылысқа әйелдер де катынаса бастады. Егер 1929-30 жж. басында жұмысшы әйелдер құрылыста санаулы тан болса, осы жылдың аяғында 1418 әйел жұмыс істеді, оның 500-і социалистік жарысқа қатынасты. Үй шаруасындағы әйелдердің өндірістік мамандык алып, жұмыс істеуге деген ұмтылыстары туа бастады. Оларға 35

жағдай жасау үшін Сарыөзек станциясы мен 29 темір жол балага арналган балабақша ашуға шешім қабылданды[29, 326]. Жоғарыда айтылгандай жалпы елдегі мектеп құрылысының нашар

дамуы, педагогикалык кадрлардын жетіспеушілігі, шаруашылык, экономикалык киыншылықтар Қазақстанда жоғары оқу орындарын ашуға мүмкіндік бермеді. Республикадағы алғашқы мамандардың көпшілігі жұмысшы факультеті, училище, техникумдар жүйесі арқылы даярланды. Бірақ бұл оқу орындары сол жылдардағы мамандарға деген кажетті сұранысты кей алмады.

Нялыларының тағдырына ауыр соққылар, тоталитаризмнің кешірілмес кылмыстары Голощекиннің 1925 жылы өлкелік партия комитетіне басшылыққа келуімен басталады. Іле-шала Алаш қозғалысының басшыларына қарсы күресті қолға алған ол 1929-1931 жылдары ұлт

12/14

зиялыларын қуғын-сүргінге ұшыратқан репрессияның бірінші толқынын ұйымдастырса, 1932 жылы қолдан ұйымдастырылған аштықпен халықтың жартысын жіберуге кол жеткізді. ырып орут к станат за скарган Ф.И.Голощекиннің саясаты іс преси - Stud.kz

жүзінде как зиялыларын қуығындаумен ерекшеленді. Оның саясатына ашык карсыласқан белгілі мемлекет кайраткерлері С.Сәдуакасов, Т.Рыскулов Н.Нұрмақов, С.Қожанов т.б. кызметтерінен алынып, республикадан куылды. Осындай саяси Орталықтағы троцкийшілдерге, Г.Зиновьев ахуалдын қалыптасуына пен Л.Каменевтің оппозициясына», Н.Бухариннің «оңшыл бағытына» қарсы жаппай саяси қуғын-сүргін ыкпалын тигізді. Қазақ зиялыларының көзқарастары «ұлтшылдык», «ауыткушылық» жана қарсы күрілген айыпталды. 1920 жылдардың аяғында КСРО-да «ұлтшылдықты» ахайтадан қолға алынды. Осы кезде ұлт зиялыларына қарсы басталған жаппай саяси қуғын- сүргін Қазақстанды да шарпып этп БЫЛЫСТЫ

Ф.И.Голощекиннің ойынша ауыл байлары Феодализмнін сарқыншақтары ірі өнеркәсіптің дамуына кедергі келтіретінін атап көрсетті. Ал Ж.Мыңбаев бастаған ұлт өкілдері өнеркәсіпті өркендетудің қазақ халқына жолын таңдауды ұсынды. Мәселен, Қазақ өлкелік партия комитетінің ш-пленумында аталған мәселелерді шешу жолдары бойынша туған талас-пікірлер мынаған сайды: алғашқы пікірді Голощекин бастаған топтағы Жандосов, Исаев, Мусин т.б. оны іске асыруда саяси күштеу әдістерін қолдану керектігін қолдаса, екінші топтағы Ж.Мыңбаев, С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақов сынды қазақ зиялылары алға қойған мақсатты күштеу әдістері арқылы емес, бейбіт жолмен шешуге болады деген корытындыға келді.

Осындайдағы сезінде казак кезінде туған екі бағытты Ф.И.Голощекин өз әлеуметтік-экономикалық және саяси ерекеліктер есепке алмайтын «солшыл» ауытқушылық есебінде бағаласа, ал екінші балут қауіпті де күшті «оңшыл» ауытқушылық деген анықтама алды. Адамның ой-өрісінің жоғары деңгейде онын биік өзгені пайымдауында жатса керек. «Оңшыл» ауытқушылар идеясын сол кездегі кеңес өкіметі өте қауіпті деп бағаласа, ал ауылды күштеу әдісін қолдануды ондай сорақылыққа жатқызған жоқ. Сөйтіп, Ф.И.Голощекин ин Ж.Мыңбаев және оның жақтастарының пікірлеріне «оңшыл бағыт» деген баға берді[18, 23-246].

Кеңес үкіметінің теңгермешілдік саясаты төменгі деңгейдегі күнкөрісті қамтамасыз етумен шектелмеді. Осы бағыттағ қоңырқай тірліктің алдағы уақытта қамтылатынына деген сенімді ұялатты. састан