Құндылықтар ұғымы. Құндылықтарды жіктеу

2-аралық бақылау сұрақтары
4. Құндылықтар ұғымы. Құндылықтарды жіктеу.
"Құндылық" ұғымы ғылыми дереккөздерде философия, əлеуметтану, психология
ғылымдарындағы негізгі құбылыстардың бірі болып табылады. Құндылық - бұл қандай
да бір нəрсенің мəнділігі, маңыздылығы, қымбаттығы. Ол қашанда объективті
болмысты жəне субъективті бағалауды білдіреді. Философияда аталған ұғым қоршаған
дүниедегі объектілердің əлеуметтік ерекшеліктерін, олардың адам жəне қоғам үшін
қоғамдық өмір мен табиғаттағы құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мəнін түсіндіру
үшін қолданылады. "Құндылық" философиялық белгілі бір болмыс құбылыстарының
адами, əлеуметтік жəне мəдени мағынасын көрсету үшін кеңінен қолданылатын
термин. Кəсіби философияда құндылықтар туралы ілім аксиология деп аталады жəне
өз бастауын ежелгі гректерден алады. Құндылық табиғатын философиялық тұрғыдан
зерттейтін аксиология ілімі ХІХ ғ.аяғы мен ХХ ғ.басында философияның жалпы
"құндылық мəселесіне" қатысты кейбір күрделі мəселелерін шешуге тырысқан əрекет
ретінде дүниеге келді жəне солай бағаланды деп айтуға болады. Ал философиялық
лексикада "құндылық" түсінігі 60-жылдары енгізілген. ХІХ ғасырда өмір сүрген неміс
философы Р.Г.Лотце "Практикалық философияның негіздері" атты еңбегінде
"құндылық" түсінігін субъектінің "маңыздылығы" ретінде алғаш қарастырғандардың бірі
болды. Дей тұрғанмен оған дейін И.Кант өз еңбегінде: "Құндылық - ерік-жігерге
бағытталған талап, адамның алдында тұрған мақсаты мен тұлғаға əр түрлі
факторлардың маңыздылығы",-деп қарастырған. Жалпы құндылық термині еуропалық
рационалдық философия мен христиандық моральдың іргелі ұғымдарын теріске
шығарған ХІХ ғасырдағы неміс философы Ф.Ницшенің атақты "Билікке деген ерік" атты
трактатында құндылықтарды қайта бағалау қажеттігін афористік тұрғыда негіздегеннен
кейін кеңінен қолданысқа түсті. Осылайша ол батыс еуропалық философияның негізгі
тақырыптарының біріне айналып, танымның барлық салаларында пайдаланыла
бастады деп айтуға болады. Құндылықтардың көптеген жүйесі мен жіктеу түрлері бар.
Əрбір тарихи нақты құрылым өзіне тəн құндылықтар жиынтығымен ерекшеленеді.
Осыған сəйкес олардың мəн-мазмұны, ауқымы, өзгешелігі əрқилы болып келеді.
Қорыта айтқанда, құндылықтар тарихи дамып, заман талабына сай өзгеріп отырады.
Құндылықтың басты белгісі оның бойында адамға игі ықпал ететін қасиеттердің
болуымен сипатталады.
8. Бостандық пен жауапкершілік (Ж. П. Сартр).
Сартр - ең ірі француз философы жəне жазушысы - ХХ ғасыр тарихында терең із
қалдырды. Сартр қойған жəне шешкен мəселелер біздің заманымызда өзектілігін
жоғалтқан жоқ. Осы мəселелердің ішінен біз тек француз ойшылы баса назар аударған
бостандық пен таңдау мəселесін аламыз. Сартр бостандыққа дерексіз талдау жасаған
жоқ. Ол еркіндікті əлеуметтік шындық контексінде қарастырды, ол оны қатты сынап,
абсурд деп санады. Сартрдың ойынша, ер адам бостандыққа ие, оның іс-əрекеті
ешнəрсе арқылы анықталмайды. Өзін өзі жаратады. «Біз, - деп жазады Сартр, - біз
еркін боламыз, ал біздің бостандық, мүмкін, біз жалғыз бас тарта алмаймыз». Еркіндік -
сана болу тəсілі, сондықтан сана еркіндіктің санасы болуы керек. Əр адам санамен
дараланғандықтан, еркіндік - адам болмысының əмбебап онтологиялық қасиеті.
Сондықтан, Сартраның терең сенімі бойынша, адам еркін де, еркін де бола алмайды -
ол еркін де, еркін де бола алмайды.Еркіндік адамның онтологиялық сипаты

болғандықтан, оның мəнінен бұрын болады. «Адамның бостандығы оның мəнінен
басым, бұл оның мүмкін болатын жағдай болып табылады, адамның болмысы оның
бостандығында тоқтатылады. Сонымен, біз бостандық деп атайтын нəрсе «адам
болмысы» болмысымен ажыратылмайды. Адам туралы ол бірінші, содан кейін - ол
еркін деп айту мүмкін емес; адамның болмысы мен оның «еркін тіршілігі» арасында
ешқандай айырмашылық жоқ ». Бостандық абсолютті жəне сөзсіз.
Сартрдың еркіндік туралы кəдімгі жəне экзистенциалистік түсінігі арасында
демаркациялық сызық сызатындығын атап өткен жөн. Қарапайым еркіндік идеясы оның
мақсатты іс жүзінде жүзеге асырумен байланысын білдіреді, ал экзистенциалистік
түсіну таңдау еркіндігі, адамның еркіндігінің белгісіздігі дегенді білдіреді. Өзінің
еркіндігін білетін адам үнемі өзінің ұстанымын қанағаттандырмайды жəне оның
жолында кездескен қиындықтарды жеңуге тырысады. Сартрдың пікірінше, адам
əрекетінің негізі «бастапқы жоба» болып табылады. Бұл өзіндік өмірлік оқиғаны
сипаттауға байланысты адамның шешімі. Жоба да таңдау болып табылады. Таңдау
адамның бостандығымен бірдей, сондықтан барлық кейінгі əрекеттерде алғашқы
таңдау жасалатын болады. Адамның ішкі сенімі, дəлірек айтсақ, таңдаудың
заңдылығының бірден-бір өлшемі болып табылады.Сартр таңдау еркін болуы мүмкін
екенін түсінеді. Сондықтан ол дұрыс таңдау туралы айтады. Сонымен бірге, Сартр
тұтастай алғанда еркіндік тұжырымдамасын ұстанады. Бірақ И. А. Гобозов жазғандай,
«адамның іс- əрекеті ешнəрсе арқылы анықталмайды жəне адам əрқашан еркін» деген
пікірмен келісуге болмайды. Бірақ кез-келген жағдайда таңдау мүмкіндігі адамның
іс-əрекетінің белгісіздігін білдірмейді. Түрмеде болғаннан кейін адам түрме жүйесіне
байланысты мінез-құлқының қандай да бір моделін таңдайды. Күнделікті өмірінде ол
жағдайларды, жалпы қабылданған өмірлік ұстанымдар мен стандарттарды ескеруге
мəжбүр болады. Жағажайда күн сəулесі түсу - бұл бір нəрсе, ал опера үйінде опера
музыкасын тыңдау немесе студенттерге дəріс оқу - бұл басқа нəрсе ».
Біз Сартрға құрмет көрсетуіміз керек. Диалектикалық ойдың сынында ол өзінің еркіндік
теориясына түзетулер енгізеді. Енді ол өзінің бұрынғы еңбектерінде назар аудармаған
бостандықтың аспектілерін талдайды.
9. Еркіндік жəне абсурд (Альбер Камю).
Альберт Камустың философиясы туралы түсінік алу оңай емес, өйткені оның
əдеби-философиялық шығармаларындағы көзқарастар «əр түрлі түсіндірулерге
мүмкіндік береді». Осы философияның табиғаты, оның мəселелері мен бағыты
философия тарихшыларына оны біртұтас түрде экзистенциализмнің бір түрі ретінде
бағалауға мүмкіндік берді. А.Камустың дүниетанымы жəне оның шығармашылығы
еуропалық философиялық дəстүрдің даму ерекшеліктерін көрсетті.
Камус əлемнің шындығына күмəнданбады, ондағы қозғалыстың маңыздылығын білді.
Оның ойынша, əлем ақылға қонымды емес. Ол адамға өшпенділікпен қарайды, ал бұл
дұшпандық бізге мыңдаған жылдар бойына оралады. Ол туралы білетініміздің бəрі
сенімсіз. Əлем үнемі бізден алыстап барады. Болу туралы өзінің тұжырымдамасында
философ «болмыс тек пайда болу арқылы ғана ашыла алады, бірақ болу ештеңе
болмайтындығын» алға тартты. Болу санада көрініс табады, бірақ «ақыл өзінің үміт
əлемінде үндемей тұрғанда, бəрі бір-біріне жауап береді жəне өзі қалаған бірлікте
реттеледі. Бірақ алғашқы қозғалыс кезінде бүкіл əлем жарылып, құлайды: шексіз
жарқыраған үзінділер өздерін білімге ұсынады». Камус танымды дүниежүзілік
трансформацияның қайнар көзі ретінде қарастырады, бірақ ол білімді негізсіз
пайдаланудан сақтандырады. Философия ғылым əлем мен адам туралы білімімізді

тереңдетеді деген пікірмен келіседі, бірақ ол бұл білімнің əлі жетілмегендігін алға
тартты. Оның пікірінше, ғылым əлі күнге дейін ең өзекті сұраққа - өмір сүру мақсаты
мен барының мағынасы туралы сұраққа жауап бермейді. Адамдар бұл дүниеде, осы
əңгімеде қараусыз қалады. Олар өлімге толы, өмір олардың алдында абсурд əлемінде
абсурд сияқты көрінеді. Мұндай əлемде ер адам не істеуі керек? Камус «Сисифус
мифі» эссесінде өмірдің ауыртпалығын, батылдықты көтеріп, қиыншылықтармен
келіспестен жəне оларға қарсы көтерілмей, тағдырды түсіну үшін шоғырлануды жəне
ақыл-ойдың анықтығын ұсынады. Бұл жағдайда өмірдің мəні туралы мəселе ерекше
мəнге ие болады, оның ойшылы шұғыл шақырады. Адам басынан бастап «өмір сүру
керек пе, жоқ па, соны шешуі керек». Осы «философияның іргелі сұрағына» жауап
беру маңызды философиялық мəселені шешу болып табылады. Камустың айтуынша,
«қалғанның бəрі .... екінші ». Философтың пікірінше, өмір сүруге деген құштарлықты
адамның «əлемдегі барлық қиыншылықтардан гөрі күшті нəрсе бар» деп айтуы керек.
Бұл бекіту адамға жəне өмірдегі алауыздықты жеңуге мүмкіндік береді. Бұл алауыздық
сезімі əлемнің абсурдтық сезімін тудырады. Адам ұтымды бола отырып, «жақсылық
пен жамандық туралы идеяларына сəйкес əлемді өзгертеді». Ақылсыздық адамды
əлеммен байланыстырады ».