Презентациялар Cабақ жоспары  Таңдаулы жұмыстар На русском

 Антиплагиат Презентациялар Cабақ жоспары  Таңдаулы жұмыстар На русском

Таңдалған спорт түрінен техникалық дайындық






Антиплагиат
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс Тегін:
Көлемі: 36 бет Таңдаулыға: 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қорғауға жібeрілді

2021 ж.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Таңдалған спорт түрінен техникалық дайындық

Мамандығы: 0103000 Дене тəрбиесі жəне спорт Біліктілігі: 0103033 Спорт жаттықтырушысы - оқытушы

Орындаған 4 - ФС - 1 тобының білім алушысы

Ғылыми жeтeкшісі

2021 ж.


Норма бақылаушы
2021 ж.
Өскемен, 2021 ж. МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I СПОРТШЫНЫҢ ТАҢДАЛҒАН СПОРТ ТҮРЛЕРІНЕН ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ТИІМДІЛІГІ
Пəндер

Іс жүргізу

Автоматтандыру, Техника Алғашқы əскери дайындық Астрономия
Ауыл шаруашылығы Банк ісі
Бизнесті бағалау Биология Бухгалтерлік іс
Валеология Ветеринария География
Геология, Геофизика, Геодезия
Дін
Ет, сүт, шарап өнімдері Жалпы тарих
Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік Журналистика
Информатика Кеден ісі Маркетинг
Математика, Геометрия Медицина
Мемлекеттік басқару Менеджмент
Мұнай, Газ
Мұрағат ісі Мəдениеттану
ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)

Педагогика Полиграфия

^{Таңдаулы спорт түрлеріндегі техникалық дайындық түсінігі, мазмұны мен алатын орны} Психология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

Жалпы жəне арнайы дайындықтың бағыты мен құралдары 13
Микроциклдегі жəне көпжылдық дайындық процесіндегі техникалық дайындық ұтымдылығы ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ағзаның əртүрлі бағыттағы жүктемелерге бейімделуінің жалпы заңдылықтарына негізделген білікті спортшыларды даярлаудың қазіргі заманғы жүйесінде спорттық нəтижелердің одан əрі ілгерілеуі спорттық қызметтің ерекшелігін барынша ескеретін спорттық техниканы мақсатты негізде іске асыру есебінен жүзеге асады.

Спорттағы техникалық дайындық - бұл əр нақты спортшы үшін мүмкін болатын ең жоғары нəтижеге қол жеткізуге бағытталған күрделі үдерістегі тиімді əрекеттердің əдістемелік негізі.
Курстық жұмысты жазу барысында А.Д. Матвеева, Т.Ю. Новикова, Ю.Ф. Круцевич, И.П. Курамшин, В.И. Поповтың дене тəрбиесі теориясы саласындағы еңбектері, сонымен бірге, И.С. Барчуков пен В.П. Савиннің техникалық дайындық мəселелеріне арналған жалпы жəне арнайы техникалық дайындық мəселелері, сондай-ақ спортшының техникалық дайындығының əртүрлі құралдарын қарастыратын зерттеулер қарастырылып, ондағы авторлар ұсынған тұжырымдар зерттеу жұмысының мазмұнын саралауға негіз болды.
Кез-келген мақсатты оқыту сияқты, спортшыны даярлаудың барлық аспектілері білім, білік жəне дағдыларды қалыптастыруды басқару процестері болып табылады. Оған дидактиканың жалпы принциптері жəне дене тəрбиесі əдістемесінің дидактикалық ережелері қолданыла келе, спортшының таңдалған спорт түрінің ерекшеліктеріне сəйкес жоғары спорттық нəтижелерге қол жеткізуге бағытталған дайындық жүйесінің даму дəрежесі қарастырылады.
Əр түрлі конституциялық типтердің өкілдері қимыл-қозғалыс техникасын меңгеру саласында əртүрлі қабілеттерге ие екендігі белгілі. Осыған байланысты спортшылардың функционалдық жəне морфологиялық ерекшеліктері терең жəне жан-жақты зерттеліп, əртүрлі жастағы (паспорттық жəне биологиялық), біліктілігі, мамандануы жəне жынысы əртүрлі спортшылардың модельдік сипаттамалары əзірленді, оларды пайдалана отырып, шұғылданушылардың таңдап алынған спорт түріне жарамдылығы жəне олардың перспективасы айқындалды. Дегенмен, спорттық техниканы жетілдіру бағытындағы арнайы əдебиеттерді талдау барысында оқытуға ғылыми негізделген тəсілдердің жеткіліксіз сипаттылып, сарланғанын көрсетеді. Мамандар арасындағы келіспеушіліктер көп қырлы оқу-жаттығу процесінің барлық аспектілеріне қатысты болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - спортшыны даярлаудың негізгі аспектілеріне қарай, таңдалған спорт түрінен техникалық дайындық сипатын жан-жақты зерттеп, жұмыс нəтижелігін көрсету.
Зерттеудің нысаны - таңдалған спорт түрінен жаттығу жəне жарыс қызметінің аясында спорттық техниканы жетілдіру үдерісі (бастаушы спортшылардан ХДСШ-ға дейін).
Зерттеу пəні: жаттығу жəне жарыс іс-əрекетінде əртүрлі соматикалық типтегі спортшылардың жеке ерекшеліктерін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін шаралар жүйесіндегі техникалық дайындық əрекеттерінің көрінісі.
Сараланатын ақпараттық материалдар мен тəжірибелік дерек көздерінің мазмұнына сəйкес зерттеу жұмысын жазу барысында зерттеудің келесі міндеттер туындады:

1. 
   Спортшының техникалық дайындығының мазмұндық құрлымының ерекшеліктерін анықтау;
   
2. 
   Жалпы жəне арнайы техникалық дайындықтың бағыты мен құралдарына сипаттама беру;
   
3. 
   Микроцикл жəне көпжылдық дайындық процесінде техникалық дайындық маңыздылығы мен нəтижелік көрсеткіштерін бағамдау.
   

Зерттеу жұмысының нысаны - спорттық техникалық дайындықтың ерекшелігін бағдарлайтын жаттығу үдерісі.
Зерттеудің болжамы: егер оқу-жаттығу үдерісі аясында жаттықтырушы тарапынан таңдалған спорт түрінен спортшының техникалық дайындық деңгейін жетілдіретін əдістемелік тəсілдер дұрыс таңдалып алынса, онда жарыс барысында жеңіске жету мүмкіндігіне сенім мол болар еді.

I СПОРТШЫНЫҢ ТАҢДАЛҒАН СПОРТ ТҮРІНЕН ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ТИІМДІЛІГІ

1.1 Таңдаулы спорт түрлеріндегі техникалық дайындық түсінігі, мазмұны мен алатын орны
Спортшының дайындық жүйесінде спорттық жаттығулар, жарыстар, жаттығудан тыс жəне жарыстан тыс факторлармен ерекшеленіп, жүйелі үйлестірілген жаттығулар жарыстардың тиімділігі арттырады. Спортшыны даярлаудың негізгі аспектілері физикалық, техникалық, тактикалық,
психикалық жəне интегративті дайындық болып табылатындықтан, техникалық дайындықтың маңызы үлкен рөл атқарады.
Спорт техникасы (спорт түрінің техникасы) деп нақты спорт түрінің, жарыс түрінің ерекшелігіне негізделген қозғалыс міндеттерін неғұрлым тиімді шешуді қамтамасыз ететін тəсілдер мен іс - қимылдар жиынтығы деп түсінген жөн. Техникалық дайындық - бұл спортшының осы спорт түрінің ерекшеліктеріне сəйкес келетін жəне ең жоғары спорттық нəтижелерге қол жеткізуге бағытталған қозғалыс жүйесін (спорт түрінің техникасын) меңгеру дəрежесі.
Техникалық дайындық спортшыны қозғалыс техникасына үйретуге жəне оларды жетілдіруге бағытталған. Спорт техникасы - бұл спортшының психофизикалық мүмкіндіктерін пайдаланудың тиімділігі мен ұтымдылығының белгілі бір деңгейімен сипатталатын спорттық əрекетті орындау тəсілі. [6, 32].
Əр түрлі спорт түрлеріндегі спорттық техниканың рөлі бірдей емес. Сол себепті, спорттық техниканы жетілдіру бағытында сараланған ғылыми еңбектерде жаттығу барысында спортшының бейімді спорт түрлеріне тəн спорттық техниканың төрт тобын төмендегідей үлгіде топтастырған.

1. 
   Жылдамдық-күш түрлеріне (спринтерлік жүгіру, лақтыру, секіру, ауыр атлетика жəне т.б.) сəйкес техникалық əдіс-тəсілдерді меңгеру - спортшыға бəсекеге қабілетті жаттығудың жетекші кезеңдерінде ең күшті жəне жылдам күш-жігерді дамытуға бағытталған, мысалы, жүгіру немесе ұзындыққа жəне биіктікке секіру кезінде, найза, диск жəне т. б. лақтыруда соңғы күш салу кезінде.
   
2. 
   Төзімділіктің басым көрінісімен сипатталатын спорт түрлері (ұзақ қашықтыққа жүгіру, шаңғы жарысы, велоспорт жəне т.б.). Мұнда техника спортшының денесіндегі энергия ресурстарын үнемдеуге бағытталады.
   
3. 
   Қозғалыс өнеріне жататын спорт түрлері (гимнастика, акробатика, суға секіру жəне т.б.). Бұл арада техника спортшыны сұлулықпен, мəнерлілікпен жəне қозғалыстардың дəлдігімен қамтамасыз етіп , көрермендерді қозғалыс əсемдігіне баурайды.
   
4. 
   Спорттық ойындар жəне жекпе-жек. Техника бəсекелестік күрестің үнемі өзгеріп отыратын жағдайында спортшының іс-əрекетінің жоғары тиімділігін, тұрақтылығын жəне өзгергіштігін қамтамасыз етуі керек. Спортшының техникалық дайындығы игерілген іс-қимыл техникасын
   

білетіндігімен жəне қалай меңгеретіндігімен сипатталады. Техникалық дайындықтың жеткілікті жоғары деңгейі техникалық шеберлік деп аталады. Техникалық шеберліктің критерийлері:

1. 
   Техника көлемі - спортшы орындай алатын техникалық əдістердің жалпы саны;
   
2. 
   Техниканың жан-жақтылығы-техникалық тəсілдердің алуан түрлілік дəрежесі. Сонымен, спорттық ойындарда бұл əртүрлі ойын əдістерін қолдану жиілігінің арақатынасы. Бұл техниканың алуан түрлілігінің дəрежесі (спорттық ойындарда бұл əртүрлі ойын əдістерін қолдану жиілігінің арақатынасы) жатады;
   
3. 
   Қозғалыс техникасын игеру - бұл критерий осы техникалық əрекеттің қалай жаттығу барысында жаттықтырылғанын, бекітілгенін көрсетеді. Жақсы дамыған қимыл-қозғалыстарға: беріктілік, тұрақтылық, автоматтандырылған қасиеттер тəн;
   
4. 
   Технологияның тиімділігі - оның мəселелерді шешуге жəне жоғары нəтижеге сəйкес келуімен анықталады;
   
5. 
   Техника үнемділігі - əдістер мен əрекеттерді орындау кезінде энергияны ұтымды пайдалану, уақыт пен кеңістікті дұрыс пайдалану сипатталады. Ең аз энергия шығыны, спортшының ақыл-ой қабілетінің ең аз кернеуі;
   
6. 
   Қарсыластар үшін техниканың минималды ақпараттылығы - бұл өз жоспарларын жасыру жəне күтпеген жерден əрекет ету. Сондықтан техникалық дайындықтың жоғары деңгейі спортшының бір жағынан мақсатқа жету үшін жеткілікті тиімді, ал екінші жағынан қарсыластың жоспарын жасыратын нақты ақпараттық мəліметтер жоқ қозғалыстарды орындау қабілетінің болуын қамтамасыз етеді. Техникалық шеберліктің бұл көрсеткіштері техникалық іс-қимылдардың үлкен арсеналы, спорттық ойындар, жекпе-жек, гимнастика, мəнерлеп сырғанау бар спорт түрлерінде ерекше маңызды.
   

Спорттық техниканы меңгерудің тиімділігі спорттық іс-қимыл техникасының жеке оңтайлы нұсқаға жақындық дəрежесімен сипатталады. Осының негізінде техникалық даярлық деп - спортшының осы спорт пəнінің ерекшеліктеріне сəйкес келетін жəне жоғары спорттық нəтижелерге қол жеткізуге бағытталған қозғалыс жүйесін (спорт түрінің техникасын) меңгеру дəрежесін түсіну керек.
Спортшыны техникалық даярлаудың негізгі міндеті оны жаттығу құралы ретінде қызмет ететін жарыс немесе жаттығу техникасының негіздеріне үйрету, сондай-ақ жарыс пəні үшін таңдалған спорттық техниканың түрлерін жетілдіру болып табылады.
Спорттық-техникалық дайындық процесінде спортшыдан оның техникасы келесі талаптарға сай болуы үшін қол жеткізу керек:

1. 
   Технологияның тиімділігі оның тиімділігіне, тұрақтылығына, өзгергіштігіне, тиімділігіне, қарсылас үшін минималды тактикалық ақпаратқа байланысты;
   
2. 
   Технологияның үнемділігі оның шешілетін міндеттерге жəне жоғары нəтижеге, физикалық, техникалық жəне психикалық дайындық деңгейіне сəйкес келуімен анықталады;
   
3. 
   Технологияның тұрақтылығы оның шуылға төзімділігімен, жағдайларға тəуелділігімен жəне спортшының функционалды жағдайымен байланысты.
   

Қазіргі заманғы жаттығу жəне əсіресе бəсекелестік белсенділік көптеген құлдырау факторларымен сипатталады. Оларға қарсыластардың белсенді қарсылығы, прогрессивті шаршау, төрешіліктің ерекше тəсілі, жарыстың ерекше орны, жабдықтар, жанкүйерлердің жағымсыз мінез-құлқы жəне т.б. спортшының қиын жағдайда тиімді əдістер мен əрекеттерді орындау қабілеті тұрақтылықтың негізгі көрсеткіші болып табылады жəне тұтастай алғанда, көбінесе техникалық дайындық деңгейін анықтайды;

4. 
   Техниканың өзгергіштігі спортшының бəсекелестік күрес жағдайларына байланысты моториканы жедел түзету қабілетімен анықталады. Тəжірибе көрсеткендей, спортшылардың бəсекелестік күрестің кез-келген жағдайында қозғалыстардың уақытша, динамикалық жəне кеңістіктік сипаттамаларын сақтауға деген ұмтылысы жетістікке əкелмейді. Мысалы, циклдік спорт түрлерінде қашықтықтың соңына дейін қозғалыстардың тұрақты сипаттамаларын сақтауға деген ұмтылыс жылдамдықтың айтарлықтай төмендеуіне əкеледі. Сонымен бірге, прогрессивті шаршаудан туындаған спорттық техниканың компенсаторлық өзгерістері спортшыларға мəреде жылдамдықты сақтауға немесе тіпті біршама арттыруға мүмкіндік береді [12, 133].
   

Техниканың өзгергіштігі үнемі өзгеріп отыратын жағдайлары бар спорт түрлерінде (жекпе-жек, ойындар, желкенді спорт жəне т. б.) моториканы орындау үшін уақыттың нақты шегі, қарсыластардың белсенді қарсылығы өте маңызды.

5. 
   Технологияның тиімділігі əдістер мен əрекеттерді орындау кезінде энергияны ұтымды
   

пайдаланумен, уақыт пен кеңістікті дұрыс пайдаланумен сипатталады. Бəрі бірдей, ең жақсысы-ең аз энергия шығындарымен, спортшының ақыл-ой қабілеттерінің ең аз кернеуімен бірге жүретін қозғалтқыш əрекетінің нұсқасы. Спорттық ойындарда, жекпе-жектерде, күрделі үйлестіретін спорт түрлерінде үнемділіктің маңызды көрсеткіші-спортшылардың төмен амплитудасы мен орындау үшін ең аз уақытпен тиімді əрекеттерді орындау қабілетімен сипатталады.

6. 
   Қарсыластар үшін техниканың минималды тактикалық ақпараттылығы спорттық ойындар мен жекпе-жектердегі өнімділіктің маңызды көрсеткіші болып табылады. Мұнда тактикалық жоспарларды маскировка жасауға жəне күтпеген жерден əрекет етуге мүмкіндік беретін техника ғана мінсіз бола алады. Сондықтан техникалық дайындықтың жоғары деңгейі спортшының бір жағынан мақсатқа жету үшін жеткілікті тиімді, ал екінші жағынан спортшының тактикалық жоспарын жасыратын нақты ақпараттық мəліметтері жоқ қозғалыстарды орындау қабілетінің болуын қамтамасыз етеді [12, 135]. Шартты түрде жалпы техникалық жəне арнайы спорттық-техникалық дайындық деп ажыратылады. Жалпы техникалық дайындықтың міндеттері қозғалыс дағдылары мен дағдыларының қорын (қозғалыс мектебі) кеңейту, сондай-ақ таңдалған спорт түріндегі техникалық жетілдіруге ықпал ететін моториканы үйлестіру қабілеттерін тəрбиелеу болып табылады.
   

Арнайы спорттық-техникалық дайындықтың негізгі міндеті-спортшыға жарыстарда өз мүмкіндіктерін барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін жəне спортпен шұғылдану процесінде техникалық шеберліктің дамуын қамтамасыз ететін бəсекеге қабілетті əрекеттерді орындау дағдыларын қалыптастыру. Сонымен, техникалық дайындық спортшыны осы спорт түрінің ерекшеліктеріне сəйкес қозғалыс жүйесін үйретуге бағытталған.
Спортшының техникалық дайындығы барысында білімді игеру, моториканы қалыптастыру бойынша үлкен, ауқымды, ұзақ мерзімді ауыр жұмыс жүзеге асырылады. Қандай да бір техникамен меңгеру кезінде қимыл-қозғалыс əрекеттері, ең алдымен, білу, кейін оны əрі қарай орындау барысында бірте- бірте тереңдету жəне жетілдіру дағдысына ауысады. Іскерлік пен дағды бір-бірінен, негізінен, игеру дəрежесімен ерекшеленеді. Қозғалыс іскерлігі - бұл белсенді ойлау қабілетіне байланысты қозғалысты саналы басқарумен сипатталатын қозғалыс əрекетін (ҚƏ) игеру дəрежесі. Қозғалыс
іскерлігіне тəн белгілері:
қозғалысты басқару автоматтандырылмаған;
оқушының санасы əр қозғалыстың бақылауымен жүктеледі; орындау жылдамдығының төмендігі;
əрекет үнемді емес, қатты шаршайды; қозғалыстардың бөлінуі байқалады; əрекет тұрақсыздығы;
нашар есте сақтау əрекеті;
Қозғалыс əрекетін бірнеше рет қайталау кезінде одан əрі жетілдіру оны автоматтандырылған түрде орындауға əкеледі, яғни. шеберлік дағдыға айналады.
Қимыл-қозғалыс шеберлігі - бұл іс-əрекеттің оңтайлы дəрежесі, онда қозғалыстарды басқару автоматтандырылған, яғни.оларға арнайы бағытталған назар қажет емес.
Қимыл-қозғалыс дағдыларына тəн белгілер:
қозғалысты автоматтандырылған басқару;
сана əр қозғалысты егжей-тегжейлі бақылаудан босатылады, бірақ орындалуы саналы болуы керек; қозғалыстардың бірігуі, яғни бірқатар қарапайым қозғалыстарды біртұтас тұтастыққа біріктіру;
бұлшықеттің шамадан тыс кернеуінің болмауы, қажетсіз əрекеттер;
оны орындау кезіндегі қозғалыстардың жылдамдығы, жеңілдігі, үнемділігі жəне дəлдігі;
əсер ететін факторлардың əсерінен жоғары тұрақтылық (шаршау, нашар сыртқы жағдайлар жəне т. б.).
əрекетті есте сақтау күші. Егер ол мықтап бекітілген болса, шеберлік ұзақ үзілістермен де жоғалмайды).
Кейбір қимыл əрекеттерді қалыптастыру басқа дағдыларды игеруге белгілі бір əсер етуі мүмкін - бұл құбылыс дағдыларды беру деп аталады. Дағдылардың ауысуын келесідей үлгіде ажыратады:
Оң ауысу - дағдылардың өзара əрекеттесуі, онда бұрын қалыптасқан дағды кейінгі дағдыларды қалыптастыру процесін жеңілдетеді. Мысалы, кішкентай теннис добын лақтыру шеберлігі найза лақтыруды үйренуге көмектеседі.
2. Теріс ауысу - бұл дағдылардың өзара əрекеттесуі, онда бұрын қалыптасқан дағды кейінгі дағдыларды қалыптастыру процесін қиындатады. Мысалы, бір уақытта артқа жəне артқа бұрылуды үйрену кезінде.
Оқу процесін құруда тəуелсіз жəне өзара байланысты оқыту кезеңдерін ажыратуға болады: Бірінші кезең - бастапқы үйрену (өрескел үйлестіру). Оның барысында қозғалыс əрекеті туралы жалпы түсінік қалыптасады (əңгімелеу жəне көрсету əдістері) жəне оны игеруге деген көзқарас қалыптасады, қозғалыстың негізгі механизмі зерттеледі, орындау құрылымы қалыптасады (тұтас,
бөлшектелген əдістер), өрескел қателіктер алдын алады жəне жойылады. Егер, спортшы зерттелетін физикалық жаттығу туралы ақыл-ой жəне визуалды түсінік қалыптастырғаннан кейін оның техникасының негізін өз бетінше көбейте алса, онда оқытудың бірінші кезеңі осымен аяқталады. Бұл əдетте, көптеген жалпы дайындық жəне басқа да қарапайым жаттығуларды үйрену кезінде байқалады. Көрсетілген көмекті біртіндеп азайта отырып, орындау шарттарын жеңілдету арқылы жалпы ҚƏ техникасының негіздерін өз бетінше орындауға қол жеткізу қажет. Əр сабақта оқылған ҚƏ- ті бірнеше рет қайталау.
Екінші кезең-тереңдетіп оқыту (нақты үйлестіру). Оқу терең, ҚƏ заңдылықтарын түсіну егжей- тегжейлі, қозғалыс элементтері бойынша оның үйлестіру құрылымы жетілдіріледі. Қатысушылардың назарын техниканың жеке бөлшектеріне, оның кеңістіктік сипаттамаларын, уақытша жəне динамикалық ерекшеліктерін білуге аударады. Сонымен қатар, қатысушылардың ақыл-ойы үйреншікті қозғалыстардың мағынасын жəне кішігірім қателіктердің себептерін түсінуге бағытталған, оларды орындау кезінде тиісті жағдайлар жасалады (жеңілдетілген, күрделі), олар дəйекті түрде нақтыланған бөлшектерге назар аударуға мəжбүр етеді.
Үшінші кезең-бекіту жəне одан əрі жетілдіру (тұрақты жəне вариативті дəл үйлестіру). Дағды құрылады жəне практикалық қызметтің нақты жағдайларында (жаттығу жəне бəсекелестік əрекеттер) ҚƏ қолдану мүмкіндігі қалыптасады. Бекіту салыстырмалы түрде тұрақты сыртқы жағдайларда үйренген əрекетті бірнеше рет қайталау процесінде жүреді. Одан əрі тұрақтандыру жəне жетілдіру жүзеге асырылады, қажетті беріктікке, тұрақтылыққа (тұтас əдісті пайдалану) қол жеткізіледі.
Үшінші кезеңнің ұзақтығы қатысушылардың дайындығына жəне басқа да көптеген факторларға байланысты. Жалпы алғанда, технологияны жетілдіру осы кезеңде барған сайын жеке сипатқа ие болуы керек. Бұл жаттықтырушыдан физикалық ерекшеліктерді, физикалық қасиеттердің даму деңгейін зерттеуді талап етеді. Сонымен бірге, іс - əрекеттің қозғалғыштығы мен өзгергіштігі, оның қоршаған ортаның бұзушы факторларына бейімделуі, қатысушылардың жағдайындағы физикалық жəне психикалық өзгерістер қамтамасыз етіледі-сонымен бірге практикалық қолданудың (бəсекеге қабілетті) нақты жағдайына ішінара жағдай жасалады. Қайталау саны сабақтан сабаққа дейін артады. Бұл кезеңде іс-əрекеттің тиімділігі қажет.
Əрі қарай, бұрын игерілген білім мен дағдылардың негізінде жоғары деңгейдегі қимыл-қозғалыс дағдылары қалыптасады (Ю.Ф. Курамшин, 1991). Бұл дағдылар қызметтің өзгеретін жағдайларында жаңа қимыл əрекеттің мəселелерін тəуелсіз шешумен байланысты. Сонымен, спорттық ойындарда олар спортшылардың зияткерлік белсенділігімен тығыз байланысты.
Ойында білім мен дағдыларды қолданған дұрыс болу үшін спортшы қарсыластың ниетін байқай, бағдарлай, шеше білу керек, яғни, тез ұтымды шешім таба отырып, соның негізінде спорттағы қозғалыс техникасын үйренудің түпкі мақсаты болып табылатын жоғары деңгейдегі дағдыларды меңгереді.
Қимыл-қозғалыс əрекетін меңгеруді үш кезеңге бөлу шартты болып табылады, сол себепті, бөлінудің тұрақты шекаралары жоқ, бірақ спорттық техниканы оқыту міндеттерін анықтауда ықпалы маңызды. Ұсынылған ережелерді ескере отырып, спорттағы техникалық дайындық процесі мынадай схемамен ұсынылуы мүмкін
Мақсаты


Қимыл-қозғалыс əрекетіне оқыту Қозғалыс іскерліктерін дамыту Қозғалыс дағдыларын дамыту
Жоғары деңгейлі қозғалыс дағдыларын қалыптастыру тəртібі
1.2. Жалпы жəне арнайы техникалық дайындықтың бағыты мен құралдары
Кез-келген жаттығудың екі түрлі техникасын, тəсілін дұрыс немесе тəсілсіз, қате орындауға болады. Жаттығудың тəсіл техникасы дегеніміз не? Қимыл-əрекетті тиімді жолмен орындау - жаттығудың тəсілі, техникасы деп аталады. Тиімділік дегеніміз - жаттығудың ағзаға ұтымды əсер етуі (мысалы, күшін өсіру, бұлшық ет топтарын жаттықтыру) жəне əрекеттің нəтижелілігі (мысалы, жүгіріп келіп ұзындыққа секіру жаттығуының техникасын дұрыс орындау кезінде барынша алысқа секіру).
Жаттығуды орындау техникасы əрқашан да дамып отырады. Ескі тəсілдер орнына жаңа, тиімді тəсіл, жаттығуды орындау техникасы келеді. Бұл құбылыс жаттығуды орындаудың жетілген жолын үздіксіз ізденуге, үйрену əдістемесінің кемеліне келуіне, осы арқылы күрделі, тиімді жаттығуларды орындауға қол жеткізеді.
Спорт дайындығының деңгейіне қойылатын өскелең талап, жаңа жетілдірілген спорт құрал- жабдықтарының пайда болуы, ескі тəсілдің орындалуының өзгеруі, жаңа жетілген жаттығу техникаларының пайда болуы. Мысалы, жүгіріп келіп биіктікке секіру техникасын алсақ, ерте кезде аяқты кезекпен қайшылап секірсе, келе-келе қырымен келіп аунап секіру, ал қазіргі кезде арқаны бере аунап секіру техникалары өмірге келді. Əрбір техника түрі ауысқан сайын биіктік кергісі де, əлемдік рекордтар да жоғарылай береді.Дене тəрбиесі жаттығуларының эталондық орындау тəртіптері бар. Бірақ əрбір спортшы өзінің дене күшінің мүмкіндігін, психоқимылдық қабілетін ескере отырып, өзіне ғана тəн техника қолданады. Жаттығулардың техникасының өзіне тəн бөлімі, бөлшегі болады. Жаттығу техникасының негізі - спортшының толық жаттығу орындаған қозғалыс суретінен тұрады. Мысалы, жүгіріп келіп ұзындыққа секіруді алсақ, ол екпіндеп жүгіру, серпін жасау, ұшу, жерге түсу секілді техника бөлшектеріне бөлінеді. Қозғалысты орындау кезінде ең керекті шешуші техника бөлшегі болады. Мысалы, ұзындыққа секіруде - аяқ күшімен серпілу. Басқа техника бөлшектері: екпіндеп жүгіру, ұшу, жерге түсу - ол негізгі дене қозғалысына көмектесетін қосалқы қимылдар.
Жаттығуды орындау техникасы үш кезеңге бөлінеді:
Дайындық кезеңі - негізгі қозғалыс əрекетіне жақсы жағдай тудыруға арналған қимыл-қозғалыс;
Негізгі кезең - негізгі мақсатты орындауды шешетін қимыл-қозғалыс. Мысалы, ұзындыққа секіруде серпілу, ұшу;
Қортынды кезеңі - қозғалыстың аяқталу кезеңі. Мысалы, ұзындыққа секірудегі жерге түсу.
Қай жаттығудың орындалу техникасын алсақ, олар бір-біріне кеңістік, уақыт, кеңістікті - уақыт жəне қозғалыс тəрізді сипаттамаларда болады. Кеңістік сипаттамасына жататындар: дене мен дене мүшелерінің тұрысы, қалпы, қозғалыс траекториясы. Кеңістіктегі дене тұрысын біз иық жəне аяқ- жамбас буындарының орналасу тəртібіне қарай білеміз. Ол тік болуы мүмкін - тік тұру, ілініп тұру (аспа темірде, шығыршықта), тіреліп тұру (қос сырықта, белтемірде т.б.) немесе көлденең (тепе- теңдік, суда жүзу) жəне таяну (еденде, скамейкада тірей сүйену) түрінде де кездеседі. Дене мүшелерінің бір-біріне үйлесімді орналасуы, жалпы дененің қалпы жаттығуларды орындау техникасында үлкен рөл атқарады. Тəжірибеде ол үш түрлі жағдайларда кездеседі:

• 
  жаттығудың басында. Жаттығудың басында дұрыс алынған негізгі дене қалпы жаттығуларды орындауда ең тиімді жағдай жасауға жəне белгілі бір анатомиялық, физиологиялық тиімді əсерге жетуге көмектеседі. Мысалы, 100 метрге жүгіру алдындағы төменгі сөреге тұру қалпы, палуанның өз əдісіне керек қалыпты ұстауы т.б.;
  
• 
  қозғалыс кезінде. Қозғалыс барысы кезінде керек дене қалпын сақтау спортта көп кездеседі. Мысалы, конькимен сырғанаушының жартылай отыру қалпы, шаңғышының секіру кезіндегі ұшу қалпы т.б.;
  
• 
  жаттығуды аяқтағанда керек дене қалпын сақтау. Мысалы, спортшының снарядтағы жаттығуды орындап болғаннан кейінгі секіріп түсіп, дұрыс дене қалпын сақтауы т.б.
  

Əрбір қозғалыста ең алдымен қозғалып келе жатқан дененің, дене мүшелерінің траекториясын айыра білу қажет.
Траектория дегеніміз - кеңістіктегі қозғалысшамасы жəне қозғалысты елестетудегі дененің жағдайы.Траекторияға қарап дене мүшелері қозғалысының бағытын, түрін, амплитудасын анықтайды. Қозғалыс траекториясы түзу сызықты жəне қисық сызықты болады. 100 метрге жүгіруді - түзу сызықты, ядро итеруді - қисық сызықты деп шартты түрде айтамыз, өйткені тəжірибе бойынша таза түзу сызықты қозғалыс жоқ. Олардың ішінде əрқашан да қисық сызықты қозғалыс жүреді (дененің серпілуі, ауырлық нүктесінен ауытқу амплитудасы т.б.). Жаттығушылардың ағзасына дене тəрбиесі жаттығуларымен тиімді əсер ету жəне қозғалыс техникасын жақсы орындау қозғалып келе жатқан дене немесе оның мүшелерінің траекториялық бағытына байланысты (мысалы, биіктікке секіру үшін спортшылар жерден аяқпен дұрыс серпілу бұрышын, тиімді қозғалыс бағытын дұрыс анықтай білуі керек).
Қозғалыс бағыттары: жоғары-төмен, алға-артқа, оңға-солға болып бөлінеді. Дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа дейін жеткізе сілтеген қозғалысын - қозғалыстың амплитудасы дейміз (мысалы, аяқты алға-артқа сілтеу қозғалысы). Қозғалыс амплитудасы белсенді жəне енжар болып екіге бөлінеді. Белсенді қозғалыс амплитудасы - жаттығушының жаттығуды өзінің, өз бұлшық еттерінің күшімен орындауы. Енжар - серігінің, тренажердің көмегімен орындалатын керілу, созылу икемділік жаттығулары. Белсенділік амплитудасы енжар амплитудаға қарағанда əрқашан да аз
болады.
Уақыт сипаттамасы уақыт ұзақтығы, қарқын жəне қимыл ырғағы деп бөлінеді. Ұзақтық - əрбір қозғалысқа кететін уақыт шамасы. Мысалы, 1000 метрге жүгіру. Жаттығу уақытын азайта отырып, оқушы өзінің шеберлігін арттырады немесе жүктеме көлемін азайтады, көбейтеді. Қарқын - белгілі бір уақытта қайталана беретін қозғалыс (мысалы, палуанның бір минөттағы қарсыласын лақтыру саны, ескек есушінің ескекті бір минөтта 40-50 рет есуі т.б.). Қозғалыс қарқынын өзгерте отырып, жүктеме шамасын басқаруға болады. Уақыт азайса, қозғалыс қарқыны артады, ал уақыт көбейсе, қозғалыс қарқыны азаяды. Уақыт мөлшері мен қозғалыс бөлімдерінің ұзақтық қатынасын ырғақ деп атаймыз (мысалы, уақыт бойынша шаңғымен жүгірудегі алма-кезек екі адым əдісінің кезеңдерін өзгерту). Ырғақ тек қана күрделі қозғалыстарда болады. Баланың жасы ұлғайған сайын, спорттық дайындық деңгейі жоғарылаған сайын өзгеріп отырады (мысалы, аяқ-қолдың күштері көбейген сайын қозғалыс фазаларына кететін уақыт азайып отырады).
Кеңістікті-уақыт сипаттамасы - жылдамдық жəне үдеу. Спортшының кеңістікте шапшаң қозғалуын жылдамдық дейміз. Бір уақыт мөлшерінде спортшының жылдамдығын көбейте, өзгерте қозғалуын үдеу деп айтамыз. Ол болымды үдеу (мысалы,100 метрге жүгіруде сөреден шыға үдей жүгіріс) жəне болымсыз үдеу (мысалы, мəре сызығынан өткеннен кейінгі ақырын жүгіріс) деп аталады.
Спортшының кеңістіктегі уақыт қозғалысын білуі, кеңістік сипаттамасы (мысалы, жүгіргендегі адам ұзындығы) жəне уақыт сипаттамасының (мысалы, жүгіру қарқыны) тиімді арақатынасын табуына, жүгіргенде қатты бар мүмкіншілігімен жүгіре алуына, жақсы көрсеткіш көрсете алуына көмектеседі.
Қозғалыс сипаттамасы адамның қозғалу үрдісі кезінде ішкі жəне сыртқы күштердің бірге жұмыс
істеуімен айқындалады. Ішкі күштерге жататындар: бұлшық еттердің тартылу, созылу, қарсыласу күші жəне қозғалыс кезіндегі пайда болған дене мүшелерінің біріккен күші. Сыртқы күштерге жататындар: дене мүшелерінің тірелу нүктесі, сыртқы ауырлық, сыртқы ортаның үйкелу жəне қарсылық күші, басқа жанды-жансыз денелердің, нəрселердің қозғалып келе жатқан күштері. Дене мүшелерінің тірелу нүктесі - жүгіріп келіп кергіге, гимнастикалық көпіршеге, сырыққа тіреле секіру, таяқтарды қарға тірей шаңғымен жүгіру, суға тірей ескек есу т.с.с. Сыртқы ауыр заттар - штанга, батпандар, гирлер, күрестегі манекендер жəне т.б. сыртқы ортаның үйкелу жəне қарсылық күші - су, ауа, қар, құм т.б., бұлар адам жүгіргенде, қозғалғанда үйкеледі, қарсылық тудырады. Басқа күшке - адамның өз дене салмағының ауырлық күші, басқа да дене күштері (күрестегі қарсыласының күші т.б.) жатады. Сондықтан да адамның əрбір қимыл-əрекетін өзінің бұлшық етін тарту, итеру, созылу күшімен бірге сыртқы жəне ішкі күштерге де байланыстыра қарастыру керек.
Дене шынықтыру сабақтарында спорттық ойындардың жаттықтыратын əсері күш кезеңі арқылы орындалады.
Тез əсер етуі. Жаттығу жасап жатқан кезде ағзаның функционалдық жұмыс істеу өзгерістері айқын көріне бастайды. Бұлшық еттердің көлемі үлкейді, жүрек соғу, тыныс алу жиіленеді, ағза қызынады, қызарады, терлейді т.с.с.
Із қалдыруы. Жаттығу орындалып біткен соң қимыл-əрекетімен пайда болған құбылыс іздері ағзада жоғалмайды, бірталай уақыт сақталып қалады, шамамен бір, бір жарым тəуліктен артық. Адамның денесі қызып, қимыл-қозғалысы ширақ болады, асқа тəбеті жақсарады жəне т.б. Бұрын жаттықпаған адамдардың бұлшық еттері ауырып, дел-сал болып жүреді.
Бейімделу əсері. Егер қимыл-əрекет алдыңғы қимыл-əрекеттің əсері сақталынып тұрған кезде қайталанса, мұндай қабаттасу адамды осы қимыл-əрекетке белсенді бейімдейді. Егер ол апта, айларға созылып жаттыға берсе барлық дене мүшелерінің қызметі жақсарады, денсаулық нығаяды, дене қуаты қасиеттерінің жұмысқа біліктілігі жоғарылайды, қимыл шеберлігі пайда болады. Адам жаттығу уақыты келгенде ширығып, белсенділеніп, жаттыққысы келіп тұрады.
Жаттығулардың адам ағзасына əсер етуі əр түрлі себептерге байланысты:

1. 
   Оқыту, үйрету үрдісі екі жақты - ұстаз оқытады, оқушылар үйренеді. Сондықтан жаттығулардың əсер етуі ұстаз өнегесіне, білім деңгейіне, қимыл шеберлігіне, дене қуатына, сондай-ақ, оқытушы мен оқушының белсінділігі мен ынтасына байланысты.
   
2. 
   Ғылыми себептер - адамның дене тəрбиесі заңдылықтарын ғылыми деңгейде түсінуі, білуі.
   
3. 
   Əдістемелік себептер - жаттығуларды орындау кезінде ескеретін көптеген əдістемелік талаптар. Жаттығулардың күшті əсері осы əдістемелік талаптарды орындап, дұрыс пайдалануына байланысты. Олар: жаттығуларды орындау уақыты, орындау қарқыны, жаттығуларды орындау саны, аралық тынығу уақыты, қайталау арасындағы тынығу уақыты, демалыс түрі.
   
4. 
   Санитарлық-гигиеналық себептер. Дене тəрбиесі жаттығулары адам ағзасына тиімді əсер ету үшін тамақтану, демалу, жұмыс істеу тəртібін сақтап, жаттығатын орынды, спорт залды санитарлық нормада ұстау.
   
5. 
   Метеорологиялық себептер (ауа температурасы, ылғалдылығы, жел күші т.б.).
   
6. 
   Материалдық себептер. Дене тəрбиесі жаттығуларын қамтамасыз ететін спорт ғимараттары, жабдықтар, снарядтар, спорттық құрал-жабдықтар, спорт киімдері т.б.
   

Жоғары білікті спортшыларды даярлау кезінде олардың физикалық жəне психологиялық дайындығының жоғары деңгейіне ғана назар аудару жеткіліксіз. Спортшылардың жоғары тактикалық дайындығы негізінде техникалық шеберлікті ұтымды пайдалану арқылы нəтижелерді арттыру жолдарын іздеу керек, өйткені ол қарсыласты жеңуде үлкен рөл атқарады. Бұл сізге бəсекелестік, жекпе-жек кезінде күштерді ұтымды бөлуге жəне олардың əдістерін сапалы түрде орындауға мүмкіндік береді, бұл, сайып келгенде, жоғары спорттық нəтижелерге қол жеткізу мəселелерін дұрыс шешуге мүмкіндік береді.
Спортшыны техникалық даярлау - оған жарыс іс-əрекеті техникасының негіздерін немесе жаттығу құралы ретінде қызмет ететін іс-əрекеттерді үйрету, сондай-ақ спорт техникасының таңдаулы түрлерін жетілдіру процесі. [7, 68].
Кез-келген мақсатты оқыту сияқты, спортшының техникалық дайындығы - бұл білімді, дағдыларды қалыптастыруды басқару процесі (бұл жағдайда қозғалыс техникасына қатысты). Оған дидактиканың жалпы принциптері жəне дене тəрбиесі əдістемесінің дидактикалық ережелері қолданылады. Техникалық дайындықтағы басты міндет - спортшыға оның мүмкіндіктерін жарыстарда тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін жəне көптеген жылдар бойы спортпен шұғылдану процесінде техникалық шеберліктің тұрақты жетілуін қамтамасыз ететін бəсекелестік əрекеттерді орындау дағдыларын қалыптастыру.
Спортта жаттығу барысы жалпы жəне арнайы техникалық дайындық болып ажыратылады. Жалпы техникалық дайындық спорттық іс-шараларға қажетті əртүрлі моториканы жəне дағдыларды игеруге бағытталған.
Жалпы техникалық дайындық, ең алдымен, спорттық жекпе-жектерде техникалық дағдыларды қалыптастырудың алғышарты болып табылатын моторика мен дағдылар қорын толықтырудан тұрады. Ол дағдыларды оң ауыстырудың əсерін кеңінен қолданады: жалпы дайындық процесінде қалыптасқан дағдылар, əдетте, түрлендірілген түрде -- олардың негізінде пайда болатын нақты дағдылардың құрамына енеді жəне олардың жетілуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, моториканың қорын кеңейту экстраполяцияның пайда болуына ықпал етеді - алдын-ала дайындықсыз парақтан қимылдарды орындау мүмкіндігі. Спортшының жалпы техникалық дайындығы, сонымен қатар, қосымша дене шынықтыру құралы ретінде таңдалған жаттығулар техникасын үйретуді қамтиды (белгілі бір жаттығуды физикалық қасиеттерді тəрбиелеу құралы ретінде қолданар алдында оны техникалық тұрғыдан дұрыс орындауды үйрену керек). Дағдыларды игеруден басқа, оқытудың осы бөлімінің маңызды жағы үйлестіру қабілеттерін тəрбиелеу болуы керек, оған техникалық жетілдіру дəрежесі шешуші дəрежеде байланысты болады. Жалпы техникалық дайындық процесінде келесі міндеттер шешіледі:
1. Таңдалған жалғасы
Салық Саясаттану Сақтандыру
Сертификаттау, стандарттау
Социология, Демография Спорт
Статистика Тілтану, Филология Тарихи тұлғалар Тау-кен ісі Транспорт
Туризм Физика
Философия
Халықаралық қатынастар Химия
Экология, Қоршаған ортаны қорғау Экономика
Экономикалық география
Электротехника Қазақстан тарихы Қаржы
Құрылыс
Құқық, Криминалистика Əдебиет
Өнер, музыка Өнеркəсіп, Өндіріс