¦раны «Райымбек», тањбасы

АЛБАН 

¦раны  «Райымбек», тањбасы  

Дулаттар одаѓыныњ бір руы. Ќытай деректерінде ежелгі дулулармен ќатар албандар мен 

суандар да аталып кетеді. Б±л туралы орыс шыѓыстанушысы Н. Аристов былай деп жазады: 

«Ќытайлар Хантєњірі мен Алтай арасын VII ѓасырда мекендеген рулардыњ атын саќтап њалды: 

шу-юс, шу-ми, шу-мугун, чу-бан жєне басќалар. М‰мкін, Дулу бастаѓан б±л рулар ертеректе 

юсбан т±рѓындарын њ±райтын айрыќша Шу тобын ќ±раѓан шыѓар. Б±л атаулардан мєні  чу-

бан маѓынасы ќырѓыз-ќазаќтар ќастер т±татын дулаттарѓа тамьгрлас ад-бан  (ал бан) мен су-

бан (суан) шулыќтардыњ рулары болатынына негіз бар, бєлкім, шу-бан есімімен Дулу 

аймаѓыныњ. ќ‰рамында болѓан шыѓар». Б±л ќытай ќолжазбаларыныњ деректері ќазіргі 

Албан мен Суан Дулат одаѓына кіргеніне дєлел бола алады. Ќазаќ шежіресі бойынша, Албан 

Суан мен Дулат Бєйдібектіњ пемересі болып келіп, ‡йсінге алтыншы атадан барып ќосылады. 

Б±л мєлімет олардыњ арасында туыстыќ-тамырластыќ ќарым-ќатынастар бµлѓанын 

кµрсетеді. Кµптеген ѓасырлар бойы олар Дулат басќарѓан Одањта болады. Ал, гаын мєнінде 

дулаттар албандар мен суандарѓа ќараѓанда сан жаѓынан кµп, олар Ташкенттен Алматыѓа 

дейінгі аймаќты алып жатыр. Албандар болса, Верный уезініњ нгыѓыс жаѓында т±раќтады, 

ќазір Алматы облысыныњ Кеген мен Райымбек аудандарында ќоныс теуіп отыр.

Албан руыныњ ата тегі туралы XIX ѓасыр мен XX гасыр басындаѓы єдеби деректер мен 

њазіргі зерттеушілердіњ ењбектерінде кесте бар. Б±ларда маѓл±маттар жиі ќайталанса да 

толыњ емес, ењ д±рыс дегенде жалпы Албан атадан бері ќарай 34 буын тармаѓы дєл. Солардыњ 

ішінде М. Тынышбаевтыњ деректері толыќ болып саналады. Оѓан ќоса біз 1968 бен 1975 

жылдары жинаѓан маѓл±маттар оѓан ќосымша болып есептеледі. Б±л Албан ата тегі туралы 

деректер салыстырылып, кейбір жаѓдайларда б±рын жіберілген сєйкессіздік толыќтыра 

зерттелді. Бєрібір біз ќаншама к‰ш салып, б‰кіл рулар, аталар, ‰рімб±таќтар жайында мол 

маѓл±маттар бергіміз келгенімен, деректер жетпегендіктен, ол маќсатымыз орындалѓан жоќ. 

Соныњ нєтижесінде Албан руыныњ кейбір аталарын б‰гінге жеткізіп, 1013 атаѓа дейін ѓана 

таратып єкелсек, кейбіреуі бойынша 34 атамен шектелдік (4а, є, б-ќосымшаларын њарањыз).

Бізге толыѓыраќ маѓл±мат беріп, кµптеген ќ±нды деректерге ќол жеткіздірген мєлімет 

берушілердіњ есімдерін атай кетуді парыз деп білеміз. Олар: Шелек ауданындаѓы 1938 жылы 

туѓан (Сарыњањлы) Отан Маќашев; Шелек ауданындаѓы 1924 жылы туѓан (Найман руынан) 

Файзолла Балмаѓамбетов; Шелек ауданындаѓы 1897 жылы туѓан (Албан) Алмабай Шынєсілов; 

Кеген ауданындаѓы 1885 жылы туѓан (Албан) Єкімбай Сµкеев; Таут‰рген т±рѓыны 1889 жылы 

туѓан (Албан) Єжім±рат Жапаров; Шелек ауданындаѓы 1910 жылы туѓан (Ќызылбµрік) Кµмек 

Жаныманов; Шелек ауданындаѓы 1940 жылы туѓан (Албан) Байділдє Єнесов; Кеген 

ауданындаѓы 1891 жылы туѓан (Албан)  Кµпбосын Т±рсынов. 

Ќазаќ шежіресі бойынша, Албан руы ‰лкен екі тармаќ: Шыбыл мен Сарыѓа бµлінеді. 

Шыбыл µз кезегінде екі ата: Ќызылбµрік (шын аты Бµтей), Ќоњырбµрікке (шын аты ¤тей) 

бµлінеді. Ќызылбµріктіњ екі ±лы: Молболды жєне Жолболды. Молболдыдан  Тотас пен Есен. 

Тотастан  Торѓай мен Байназар. Есенніњ бес ±лы бар: Базаркелді, Ќазымбет, Еламан, 

Ќ±ланаяќ, Марша. Еламаиныњ бес ±лы бар Ќонаќбай, Шаѓаман, Сапы, Шоќай, Найманбай.

Шаѓаманнан  Арыстанбай, Атымтай, Майрыќ пен Бисары. Бисарыдан  Жанбота, Кµбек, 

Мањѓыл. Жанботадан  Мойнаќ, Бекберген, Тоќберген. Мойнаќтан  Ќ‰рман, Жєнібек, Сєке. 

Сєкеден  Єкімбай (біздіњ мєлімет берушіміз, 1885 жылы туѓан). Шежіре бойынша, 

Єкімбайдан Албанѓа дейін 12 ата.

Найманбайдан  Ќожамжар, Байназар, С‰гір, Алтай, Єжібай. Єжібайдан  Ќ±дайберді, 

Ќыдырєлі, Мєуке, Байыс, Жалбы, Бердіќожа, Айдар, Алќазы.

Ќызылбµріктіњ екінші тармаѓы  Жолболдыдан екі ±л туады: Саќау (Ќонаќкелді), 

Кереќ±л (Аѓай). Саќау мен Кереќ±лдан µсіп-µрбіген ±рпаќ кµп болѓандыќтан, біздіњ мєлімет 

берушілеріміз оларды таратып бере алмады. Сондыќтан біз Саќау мен Кереќ±лдан бері њарай 

12 ата шыѓарамыз: Єзет, Нєзет (Абыз), Еспер, Мємбет, Бердікей, Тілеу, Дєуетек, Байжан, 

Жапалаќ, Т±манбай, ¤тес, Ќожас.

Албан руыныњ ірі тармаѓы Ќоњырбµрік ‰шке топтасады: Ќалќаман, Бойдаќ, Жарман. 

Ќалќаманнан  Біте, Базар, Майлы, Тама. Бойдаќтан  Ќ±ртќа мен Мамай. Жарманнан  

Ќарањ±л, Сарыќ±л. Ќараќ±лдан  Естемес, Кешкіл. Б±дан Ќоњырбµріктіњ ‰рім-б±таѓы туралы 

біздегі маѓл±маттардыњ аздыѓы кµрінеді. Біздіњ мєлімет берушілеріміздіњ арасында б±л рудыњ 

бірде-бір µкілі болтан жоќ.

Шежіре бойынша, Албанныњ Сары руы екіге айырылады: С‰йерќ±л мен Тауб±зар 

(С‰йменді), біраќ, б±л есімдер халыќ ішінде ата болып аталмай, олардыњ балалары атында 

бергі рулар кездесетіндіктен, этноним ретінде алынбайды. Мєселен, С‰йерќ±лдыњ тµрт ±лы: 

Шоѓан Абыз, Досалы, Ќожбанбет, Жарты мен ќызы Єлжан (Алжан) бар. Єлжан кірме 

Мємбетке тиіп, ата-анасыныњ ќолында ќалып, тµрт ±л табады: Сырымбет, Шегір, Аламан мен 

Хангелді. Єлжанныњ жоѓарыдаѓы тµрт бауыры мен оныњ ±лы ел аузында «Сегіз сары» деп  

аталады.

Б‰кіл дерлік єдеби деректерде Албанныњ тегін таратќанда «Сегіз сары» Ќызылбµріктіњ 

бµлек атасы ретінде кµрсетіледі. Иє, «Сегіз сары» атауыныњ µзі де б±лардыњ Сары ±рпаќтары 

екенін айќындайды. Албан тегініњ б±л иірімін М. Тынышбаев µз кезінде аныќтады, біздіњ 

зерттеулеріміз де оны пысыќтай т‰седі. Алжан ±рпаќтары да єдетте ќазаќ арасында халыќта 

сіњісті болѓандай єкесініњ емес, анасыныц атымеп аталады. Алжан балаларыныњ бір ‰рім-

б±таѓы Хангелдіден XVIII ѓасырда Жоњѓар басќыншыларына ќарсы белсенді к‰рес 

ж‰ргізген атаќты Райымбек батыр шыќты. Кейіннен б±л есім к‰ллі албандыќтардыњ 

жауынгерлік ±ранына айналды. Райымбекті халыќ ќасиетті єулие т±тып, оныњ есімі ел 

аузында ањызѓа айналып ж‰р. Онда ол µлер алдында µсиет етіп, µзін д‰ние салѓанда денесін аќ 

киізге оран, аќ аруанаѓа артып, оѓан њай баѓытта да ж‰руіне бµгет жасамай, µзін інген шµккен 

жерге жерлеуді µтінді деседі. Мєйіт артылѓан аќ аруана њазіргі Алматы ќаласына келіп шµгіп, 

µсында Райымбекті арулап кµміп, сабан кірпіштен ескерткіш т±рѓызылады. Ќазір мазар 

орнында белгі орнатылып, ‰лкен дањѓылѓа Райымбек ата есімі берілгенініњ µзі оѓан деген 

халыќ њ±рметі мен махаббатын кµрсетіп, аруаѓын асќаќтатады.

Сегіз сарылар ішінде ‰лкені де, беделдісі де С‰йерќ±лдыњ ‰лкен ±лы Шоѓан Абыз  

Т±ѓыжым (Айтбай, Сиќымбай) мен Дєулет (Аманњ±л, Жєдік) болды. Досалыдан Шажаныњ 

кµптеген ±рпаќтары (Тыныбек, Жєнібек, Ќалматай, Жєдік), Жансадыќ (Нияз, Шаѓыр, 

Рыскелді) мен Ќ±лсадыќ (Баймен, Ќуат, Биеке, Байсейіт, Еспенбет) µрбиді. Шажа 

±рпаќтарынан бізге мєлімет берген Ысњаќ Мамаділов (1905 жылы туѓан) сегізінші ата болып 

келеді.

Ќожбанбеттен  Тілеу (Ќалдау, Т±рсын), Саѓым (Балта, Ќанай) мен Аѓьгм (Бишал, Сары). 

Жартыдан Тілеуберді, Еспер мен Жаќоз. Б±л С‰йерќ±лдан шыќќан Сарыныњ ±рпаќтары 

т‰гел ел аузында «Сегіз сары» деп аталады, ал шындыѓында б±ндай ата бµлѓан емес.

С‰йменді деп аталатын Тауб±зардан да аз ±рпаќ тараѓан жоќ. Одан екі тармаќ тарайды: 

Айт пен Бозым. Ел ішінде оларды жиі ќосып айтып, Айтбозым атайды. Соѓан њарамастан, олар 

м‰лде єр т‰рлі Албанныњ ірі аталарын њ±райды. Сонымен, Айттан Жанбаба (Ќалдыбай), 

Абата (Брідайшы), С‰йіндік (Сайынбµлек), Маматайыр (Тањатар, Ќалыбек, Жорт) мен 

Ќарашаш атты ќызы туады. Ањыз бойынша, ол єлде бір с±лтанныњ (тµреніњ)  баласына 

айттырылып њойылыпты. Бірде к‰йеу жігіт µз ќалыњдыѓыныњ аулына ресми ±рын барып, 

еліне оралѓан соњ ол ќайтыс болып, ќ±далар жаѓынан ешќандай хабарошар т‰спейді. Єйтсе 

де, Ќарашаш µзініњ атастырѓан жігітінен ±л тауып, есімін Жиенќ±л деп ќояды, біраќ оны 

єлденеге «Ќыстыќ» деп атап, тараѓан ±рпаќтары да солай аталып кете барады.

Жиенќ±лдан екі ±л ќалып, бірі Аќназар ел аузында «Аќњыстыќ» деп аталып кетеді. 

Аќназардан  Ќ±лаќай (Майлы, Сарман) мен Тілес (Шойќара, Жайын, Оњтаѓар, Бегім мен 

Тањат). Біздіњ мєлімет берушіміз Алмабай Шынасілов (1897 жылы туѓан) Ањназарѓа 

тоѓызыншы атадан њосылады.

Ќараќыстыќ деп аталѓан Тоњтамыстан  Бектемір, Ќараќ±с, Ескене мен Мєлике. Б±л 

Жиенќ±лдыњ к‰ллі ±рпаќтары шежіреде ќазірге дейін Ќыстыќ деп аталып келеді. Ањызѓа 

сєйкес Ќарашаш ±лы Жиенќ±лды тµркініне тастап, Жалайыр жаќќа к‰йеуге шыѓып кетеді.

Бозымнан ‰ш ±л бар: Жаншыќ (Єлмірек, Беснайза мен Олжай), Шобалтаз (Боздаќ, 

Ноѓай) жєне Сарыбай (¤теп, Дєуіт). Біздіњ мєлімет берушіміз Кµпбосын Т±рсынов (1888 

жылы туѓан) Бозымѓа 9 атадан барып ќосылады (Албан руларыныњ толыќ ата тегін 4-

ќосымшалардан ќарањыз). Албандар ішінде б‰кіл ¦лы ж‰зге ортањ «Бањтияр» деген 

жауынгерлік ±раннан басќа XVIII ѓасырда µткен атаќты Райымбек батыр атымеп  

«Райымбек», «Райымбек ата» дейтін ±раны бар. Албандардыњ рулыќ   тањбасы  Дулаттыњ   

шењберініњ   бір   т‰рі  секілді      Н. Аристов, Н. Гродековтыњ есеп-ќисабына сілтеме жасап, 

XIX ѓасырдыњ аяѓындаѓы албандардыњ саны 15500 шањыраќ болѓанын келтіріп, олардыњ 

негізінен Жетісу облысы, Верный, Жаркент уездерінде т±ратынын атап кетеді. Б±л екі уезде 

ќазаќ халќы ¦лы ж‰здіњ бірнеше руларынан, атап айтсаќ, Сары‰йсіндер, Дулаттар, 

Шапыраштылар, Ыстылар, Жалайырлар, Ќањлылар, Суандар мен Албандардан т±рады. 

Албандар б±л µлкеніњ µњт‰стік-шыѓыс жаѓын алып, Іле µзенініњ оњ жаѓасын жайлап, Ќытай 

шекарасына дейін Жаркент уезініњ оњт‰стік-батысын, Іленіњ сол жєне оњ жаѓасын бірт±тас 

мекендеді.

Верный уезініњ кµлемінде негізінен Ќызылбµрік пен Сегіз сарылар орын тепті. 

Алѓашќылары таудыњ оњт‰стік аудандарын, ал кейінгілері уездіњ солт‰стік-шыѓысындаѓы 

Іленіњ сол жаѓалауын ата ќонысќа айналдырды.

Сегіз сарыныњ рулыќ бірлігініњ ќыстауы Алабайтал, Сарыб±лаќ, Асы саѓасы, Сауысќан, 

Сарымсаќты, Шµладыртеріскей, Сµгеті мен Бµгеті шатќалдарын, одан ќалса, бір бµлігі 

Серектес пен Кµктерек тау шатњалдарына орналасты. Жайлауы альпі шабындыѓы Асы мен 

Ќарќарада бµлды.

Ќызылбµріктердіњ т±раѓы Сегіз сарылардан к‰нгейге ќарай жоѓарѓы Шелек µзені, 

Далашыњ, Биесимес, Айдасу, Жая, Ќызылмойнаќ, Ќараарша, Ќондыќ, Сарыб±лаќ, 

Ќызылауыз бен Баќалы шатќалдарын да орналасты.

Жаркент уезінде Албан руыныњ кµп атасы шашырањњы орналасќан. Іле µзенініњ сол 

жаѓасындаѓы оњт‰стік бµлігіыде шыѓыста Ќытай шекарасына дейін, оњт‰стігінде Іле 

Алатауыныњ биік жµталарына дейін, батыста Верный уезініњ жеріне дейін Ќоњырбµрік 

рулары, Ќызылбµріктіњ шамалы бµлігі, Сегіз сары, Айт, Бозым, Ќ±рман мен Єлжандардыњ 

аталары ќоныстанды. Осы кењ-байтаќ µлкеде ќыстаулар, к‰зеулер, кµктеулер мен жайлаулар 

шоѓырландырылып отырды, µйткеиі онда µзенніњ ќ±нарлы алќаптары, тау µзендерініњ 

шатќалдары мен аса биік тау шабындыќтары болды.

Мєселен, Іле µзенініњ сол жаѓасын Ќытай шекарасына дейін жєне батыста Шарын 

µзеніне дейін кµптеген Сегіз сары атасыныњ ќауымдастыѓы мен Ќоњырбµрік руы иелік етті. 

Олардан батысќа ќарай Верный уезініњ шекарасына дейін Айт пен Бозым аталары, ішінара 

Ќызылбµріктер, ал Текес пен Шалќыдысу µзендері бойында Алжандар мен Ќ±рман 

аталарыныњ ќыстаулары ќанат жайды.

Кеген мен Меркі µзендерініњ алќабында, тау баурайларында Ќоњырбµрік, Айт пен 

Бозым руларыныњ ќыстауы ірге кµтерді. К‰нгей Алатауыныњ теріскейіндегі тау µзендерініњ 

шатќалдарында Ќызылбµрік рулары мекендеді.

Іле µзенініњ оњ жаѓасында Жаркент уезініњ ќарамаѓында Ќоњырбµрік руы ќыстаса, 

Айттар Алтынемел ќыратыныњ шатќалында, Алтынемел, Тізгін, Шылбыр, ‡шб±лаќ, 

Айнаб±лаќ µзенініњ бойында, сонымен ќатар Іле бойындаѓы Ќаратµбе, Ќызылжиде, 

‡шќоњыр, Ќоянды мен Айдарлы шатќалдарында ќоныстанды. Б±л екі уездегі Албан 

руларыныњ к‰зеу, кµктеулері ќыстаудан онша алшаќ емес еді, ал жайлауы таудаѓы альпі 

шабындыќтарында болатын. Албан руына жататын ќазаќтардыњ басты кєсібі мал мен егін, 

ќой-ешкі µсіріп, ірі ќара мен жылќы баѓып, шамалы т‰йені кіреге жіберіп, отырыќшы жєне 

жартылай отырыќшылыќ µмір кешіп, егін салды. Дєнді даќылдан кењ тараѓаны бидай, с±лы, 

арпа мен тары еді. ¤з ќыстауларыныњ мањында ќалып, телімдерінде егін µсірген жатаќтар да 

аз болмаѓан.