С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
189 
жағдайында тұлғаның ең басты функциялық сапалары белсенділік, шығармашыл тұрғыда ойлауға ж5не 
шешім қабылдай алуға, к5сіби жолын таңдай алуға дайын тұруы болып табылады. Бұл функционалдық 
дағдылар мектеп қабырғасында қалыптасады.  
Қазіргі 5лемдік білім кеңістігіндегі халықаралық стандарт талаптарына сай оқыту үдерісінің орталық 
тұлғасы  білім  алушы  субъект,  ал  ол  субьектінің  алған  білімінің  түпкі  н5тижесі  құзыреттіліктер  болып 
белгіленуі білім беру жүйесінде «функционалдық сауаттылықты»қалыптастыру м5селесін негізгеалудың 
өзектілігін арттырып отыр. Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Респуб-
ликасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында жалпы 
білім беретін мектептерде зияткерлік, дене ж5не рухани тұрғысынан дамыған ел азаматын қалыптастыру, 
оның өзгермелі 5лемде 5леуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағат-
тандыру деп айқын көрсетілген.  
Кең ұғымда жеке тұлғаның грамматикалық нормаға сай оқу, жазу, санау біліктіліктері қалыптасқан, 
таза, қатесіз жаза, сөйлей, оқи алатын, сондай-ақ дұрыс есептей білетін адам сауатты ретінде танылады. 
Бұл  ұғымның  мазмұны  тарихи  тұрғыда  қоғамдық  талаптар  мен  индивидке  қойылатын  талаптардың  ең 
төменгі шектік деңгейінің өзгеруіне байланысты өзгеріске ұшырауы.  
Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: «фукционалдық ұғымы бір н5рсенің құрылысы, құрамынан емес, 
қызметінен болатын, соның 5рекетіне байланысты болады» [2,17] – деп сипаттама беріледі. Ал, С.И.Оже-
говтың  сөздігінде  «функция»  сөзініңм5ні  «Вызванный  функционированием  чего-нибудь,  зависящий  от 
деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн)» – [3,46] десе, бұдан «функция» ұғымы 
белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-5рекетіне қатысты айтылатынын білеміз. 
1969 жылы қыркүйек айында Тегеран қаласында өткен сауатсыздықты жою бойынша ағарту саласы 
министрлерінің Дүниежүзілік конгресінде «функционалдық сауаттылық» термині енгізілген болатын, ал 
1978 жылы БҰҰ ұсынысы бойынша конгресс шешімі қайта қаралып, «Білім беру саласы статистикасын 
халықаралық  стандартизациялау»  туралы  құжатқа  өзгерістер  енгізілді  [4,6].  Термин  мазмұнының  қайта 
редакциялануына орай функционалды топтардың тиімді 5рекет етуіне қажетті барлық іс-5рекет саласына 
еркін енуі функционалдық сауаттылықтың жаңа көрсеткіші болып табылады. 
Қазіргі  кезеңде  «функционалдық  сауаттылық»  ұғымымағынасы  жан-жақты  зерттеліп,  қоғам  дамуын 
тежеуші  сауатсыздықты  жою  мағынасында  ғана  емес,  ұғымдық  мағынасы  іс-5рекеттің  н5тижесі  тұрғы-
сында сауатсыздықты жою 5дістері мен т5сілдерін іздеу м5селесі ретінде де қарастырылады. Қазіргі ақпа-
раттанған жаңа қоғамда функционалдық сауаттылық барлық қоғамдық деңгейлердің 5рекет н5тижесінің 
жетістік  түйіні  болмақ.  Жаңа  сипатта  «функционалдық  сауаттылық»  мағыналық  тұрғыда  кеңейіп, 
м5дениеттілік атрибуты д5режесіне дейін көтерілді. 
ХХ ғасырдың басында құрылған сауатсыздық жойылсын ұйымын құрғандағы негізгі мақсат – адам-
дардың  5ріп  танып  оқи  білуі,  жаза  білуі,  арифметикалық  төрт  амалды  білуі  қызметтік  5рекетті  игеріп 
кетудің негізгі көрсеткіші болды. Қазіргі кезеңде сауаттылық ұғымының ауқымы кеңейіп, оның көрсет-
кіштері түрліше сипатталады. Ал «функционалдық сауаттылық» белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған 
білімі  мен  білігі  негізінде  сауатты  іс-5рекет  ете  алуы  деген  мағынаны  білдіреді.  Қоғамның  дамуына 
байланысты сауаттылық ұғымының м5ні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, 
жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиын-
тығын  игеру,  яғни  функционалдық  сауаттылыққа  жету  деген  сипатта  ұғынылады.  Қазіргі  5лемдегі, 
еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың 5серінен қоғамның адамға қоятын талаптары-
ның өзгеруі н5тижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады. 
И.А.Мещеряков функционалдық сауаттылық - (ағылшын тілінде functionalliteracy) - дағды мен білімді 
қамтамасыз  ететін  жеке  тұлғаны  дамытуға,  жаңа  білім  алу  мен  м5дениет  жетістіктерін  игеруге  бағыт-
талған  білім  н5тижесі,  жаңа  техниканы  қолдануды  игеру,  к5сіби  міндеттерді  жетік  меңгеру,  жанұялық 
өмірдегі с5тті үйлесімділік құра білу, өмірлік түрлі жағдаяттарды шеше алу деп анықтама берді [4,6]. 
Мектеп  оқушысында  пайда  болған  субъектівтілік  қасиеттерінің  көрсеткіштері  оның  функционалдық 
сауаттылығын қалыптасуының көрсеткіші болып табылады. Бастауыш мектеп оқушысында оқу - 5рекеті 
арқылы  қалыптасатын  сауаттылық  оқу  5рекетінен  тыс  жағдайда  қалыптасуы  мүмкін  емес.  Сондықтан 
бастауыш мектепте кез - келген п5нге оқытудың мақсатты функциясы оқушыда өздігінен 5рекет ету білі-
гін  қалыптастыру  болып  табылады.  Бастауышсынып  оқушысы  мектепке  келгенде  ең  бірінші  мұғалім 
олардың жас ж5не жеке ерекшеліктеріне м5н беріп, соған с5йкес жұмыс жасауы қажет. Мектеп табалды-
рығын  алғаш  аттаған  баланың  оқуға,  мұғаліммен  ынтымақтасуға  талпынысы  мол  болады.  Ал  келесі 
деңгейде мұғалімнің басшылығымен шағын топтарда оқу ынтымақтастығын ұйымдастыруымен өздігінен 
5рекет етуі күшейеді. Одан кейінгі деңгейде ең жоғарғы шектік мөлшерде өздігінен оқу 5рекетін орын-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
190 
дауға, құрдастарымен ж5не білімін толықтыру бағытында мұғалімдермен 5рекет құруға, жеке оқу белсен-
ділігінің арту қабілеті байқалады. Соңғы деңгейде оқушы мұғалім көзқарасын игереді. 
Бастауыш білім беру сатысы қарапайым функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған. 
Бастауыш саты кіші мектеп жасындағы оқушының функционалдық сауаттылық пен 5леуметтік құзірет-
тіліктің  қарапайым  дағдылары  мен  қабілеттерін  қалыптастырудың  негізін  салады.  Осыған  орай  қарапа-
йым  сауаттылық  оқу  мен  санаудың  ауызша  ж5не  жазбаша  тілін,  5леуметтік  5рекеттерді  (адамдармен 
қарым-қатынасқа түсу дағдысы, біріккен 5рекетті жүзеге асыру, қоғамның талаптарына сай өзін-өзі ұстау) 
дағдылары қалыптасады. Қоғам бастауыш сынып мұғалімі алдына кіші мектеп оқушысы тұлғасын дамы-
туды  қамтамасыз  ету  шартын  қояды.  Ондай  міндеттерді  шешудің  құралы  болып  оқу  5рекеті  жатады. 
Оқушының  функционалдық  сауаттылық  пен  5леуметтік  құзіреттіліктің  қарапайым  дағдылары  мен 
қабілеттерін  қалыптастыруда  бастауыш  білім  беру  сатысының  мақсат  пен  міндеттерінің  басымдығын 
анықтау  шарты  –  осыжастық  кезеңнің  психологиялық  даму  заңдылығын  есепке  алынуы,  қойылған 
мақсаттың  қол  жетімді  болуын  қамтамасыз  етеді.  Білімнің  саналы  түрде  игерілуі  баланың  танымдық 
қабілеті мен таным күштерінің бірігуі арқылы іске асып отырады. Баланың дамуға бейім таным күштерін 
байқаған  мұғалім  арнайы  жұмыс  арқылы  оны  ұштай  түсуі  тиіс.  Мұғалім  оқушының  ана  тілінде  төселе 
сөйлеуін,  сауатты  жазуын  қамтамасыз  ету  барысында  міндетті  түрде  оның  танымдық  қабілеттерінің  де 
дамуын  да  ескеріп  отырғаны  жөн.  Jрине,  даму  барысы  оның  физиологиялық  даму  мүмкіндіктерімен 
үйлесе келуін де қажет етеді.  
Мұғалім оқу-танымдық процестің жетекшісі мен ұйымдастырушысы ретінде оқушының биологиялық 
ж5не 5леуметтік дамуын үйлестіріп отыруды баса назарда ұстайды. Жасөспірім кезінде баланың таным-
дық  қызметі  ерекше  белсенділікпен  өтеді.  Осы  ретте  оқушының  коммуникативтік  құзіреттілігінің  оны 
белгілі бір шынайы жағдаяттарға түсіре отырып, төселдірілуіндегі даму процесі туралы айтып өту керек. 
Оқушы  тиісті  оқу  нысандарынан  білімдік  ақпарат  алғанда,  көп  мағлұматтардың  ішінен  өзіне  керек 
хабарды іріктеп алады. Көп мағлұматтардың ішінен өзіне керегін ғана іріктеп таңдап алу оқу тапсырма-
сын орындаудың негізгі шарттарының бірі.  
М.Мұқанов таным процесінің элементтеріне: қабылдау; зейін; ес пен жадыны жатқызады. Автордың 
ойынша,  жеткіншектердің  таным  үдерістерін  былайша  сипаттайды.  Күнделікті  оқу  материалын  ұғыну 
қабылдаудан басталады. Қабылдау тек бір н5рсе қарау, не соны тыңдау ғана емес, баста бар бейнелермен 
объектілерді салыстырып түсіну болып табылады [6,111].Сондықтан қабылдау оқу үдерісінде ойлануды 
талап етеді. Қабылдау дегеніміз - мағлұматтарды тұтастығымен бейнелеу. Қамтылатын материал қызық-
ты болса, онда оқушылар осыған ғана көңіл бөліп, қиын материалдарды оқығысы келмейтіндігі кездеседі. 
Н5тижесінде,  жеткіншек  материалды  тұтас  қабылдай  алмай,  ақпараттың  қандай  да  бір  кесіндісі  сияқты 
етіп, есінде сақтай алмауы мүмкін. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауат-
тылығын  қалыптастыруда  арнайы  жаттығу  жұмыстарынжүргізу  арқылы  олардың  таным  процестерін 
жоғары деңгейде жетілдіру қажет. 
Мектеп  қабырғасындағы  бала  күнделікті  қалыптасқан  дағды  бойынша  ойыннан  алыстап,  өзіне 
артылған жүктің салмағын сезініп оқуға м5н бере бастайды. Осы кездегі баланың қызығушылығын, ынта-
сын,  оқуға,  білім  алуға  деген  талпынысын,  құштарлығын,  психология  тілімен  айтқанда  ішкі  түрткісін 
мотивацияға айналдыру қажет. Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың н5тижелілігі бастауыш 
сынып  оқушыларының  физиологиялық,  психологиялық  негіздерін  терең  білу  мен  барлық  оқу  5рекетін 
соған негіздеуге байланысты болады. М.Жұмабаев: «Сыртқы дүниемен, адамзат тұрмысымен жаңа таныс 
болып  келе  жатқан  адам  бар  н5рсені  білуге,бар  білгенін  есте  ұстауға  ұмтылады»,  -  деп  бұл  кезеңдегі 
балалардың білуге, тануға ерекше талпынасы пайда болатынына тоқталды [7,52]. 
Функционалдық сауаттылықтың м5ні тұлғаның оқу 5рекетін өздігінен іске асыру қабілетінен, сонымен 
қатар күнделікті өмірде білім, білік ж5не дағдылардын өмірдің 5ртүрлі ортасында өмірлік тапсырмаларды 
шешуге қолданумен сипатталады.  
Оқушылардың функционалдық дағдыларды қалыптастыруда бастауыш мектептің рөлі ерекше. Себебі, 
білімнің  негізі  бастауышта  қаланады.  Егер  оқу  н5тижесі  құзіреттілік  деп  анықталса,  онда  тілді  меңгер-
туден күтілетін н5тижелер оқушының өмірлік дағдыларымен сабақтастырылуы қажет болып саналады. 
Оқу  іс-5рекетін  баланың  жеке-дара  ерекшеліктерін  ескере  отырып  ұйымдастырып,  мұғалім  бағыт-
бағдар  беріп,  5рекетті  баланың  өзіне  істету,  жұмысының  н5тижесін  көрсетіп,  ынталандырып,  мадақтап, 
оқушының  қызығушылығын  одан  5рі  арттырып,  қажеттілігін  қанағаттандыру  қажет.  Бастауыш  сынып 
оқушыларының  өзіндік  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  дұрыс  ұйымдастырылып  оқушымен  бірлікте 
жүргізілген  жұмыс  оң  н5тижесін  беріп,  баланың  функционалдық  сауаттылығын  қалыптасуына  негіз 
болады. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
191 
1. 
 
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-
қимыл жоспары. ҚРҮкііметінің № 832 қаулысы. 2012 жылғы 25 маусым, Астана, ҮкіметҮйі. 
2.  Қазақ тілінің сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1986.10том-17 б. 
3.  Словарь русского языка. –М.:Русский язык. 1998г. - 46 с. 
4.  Оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын  қалыптастыру  (бастауыш  сыныптар)  [дістемелік  құрал. 
Астана, 2013 - 6 б. 
5.  Мұқанов М. Жас ж[не педагогикалық пси хология.Алматы,1981.–111 б. 
6.  М. ЖұмабаевПедагогика, - Алматы, 1992. -52 б.  
 
Аннотация 
Указом  президента  принят  план  национального  действия  на  2012-2016  года  о  развитии  функциональной 
грамотности  учеников.  При  выполнении  данного  плана  проводятся  многочисленные  работы.  Грамотность,  устой-
чивое  свойство  личности,  а  функциональная  грамотность  –  находится  в  знаниях  и  навыках  усвоенных  этой  лич-
ностью. Функциональная грамотность – способность учеников контактировать с внешней средой, условие адаптации 
учеников  к  изменчивому  миру,  рычаг  развития  личных  способностей  учеников  и  основа  развития  социальных 
навыков. 
Выделение  психологических  основ  формирования  функциональной  грамотности  учеников  начальных  классов, 
является начальной ступенью выполнения плана отмеченного выше. В ходе написания статьи, были анализированы 
труды относящиеся к методике формирования функциональной грамотности и приведены в систему. Был проведен 
обзор  энциклопедий  и  словарей,  психологических  трудов.  Выделение  психологических  основ  при  формировании 
функциональной  грамотности  у  учеников  начальных  классов  будет  важной  проблемой.  Во-первых,  возрастные  и 
индивидуальные особенности ребенка, в соответствии с этим учитываются возможности познавательных процессов. 
Адаптация к жизни в школе, обществу, социализация ребенка прежде игравшего, тоже происходит через психоло-
гические процессы. 
Учитывая  индивидуально-личностные  особенности  ребенка,  организуя  учебную  деятельность,  учитель  дает 
направление,  побуждая,  восхваляя  самостоятельное  выполнение  действия  ребенком,  необходимо  в  дальнейшем 
возрастить  интерес  ученика  и  удовлетворить  его  потребности.  Учитывая  индивидуальные  особенности  учеников 
начальных  классов,  правильно  организованная  работа  проведенная  совместно  с  учеником  дает  положительный 
результат и является основой формирования функциональной грамотности ученика.  
Ключевые  слова:  грамотность,  функциональная  грамотность,  ученики  начальных  классов,  психологическая 
основа, познавательный процесс, возрастная особенность. 
 
Abstract 
Decree  ofthe  President  ofthe  National  ActionPlanadoptedin  2012-2016,  on  the  development  offunctional  literacy 
ofstudents.In carrying outthis plan,there are numerousworks.Literacy, sustainable property of the individual, and functional 
literacy-isthe  knowledge  and  skillslearnedthisperson.Functional  literacy-  the  ability  ofstudentsto  contactwith  the  external 
environment, the condition of adaptationto the changingworldof students, the lever ofpersonal abilitiesof students andbasis for 
the  developmentof  social  skills.Isolation  ofthe  psychologicalbasis  for  the  formationof  functional  literacyof  primary  school 
students,  is  the  initialstageof  the  plannoted  above.In  the  course  ofwriting,were  analyzedworksrelating  to  themethod  of 
formation  offunctional  literacyand  brought  intothe  system.Was  reviewedencyclopedias  and  dictionaries,  psychological 
works.Isolation of psychological principles in the formation of functional literacy among primary school students will be an 
important  issue.Firstly,age  and  individualcharacteristics  of  the  child,  according  to  consider  the  possibilitythatcognitive 
processes.Adapting  tolifein  school,  society,  socialization  of  the  childbeforea  game,alsooccurs  through  thepsychological 
processes.Given  the  individual  and  personal  characteristics  of  the  child,  organizing  training  activities,  the  teacher  gives 
direction, encouraging, praising perform any action the child, it is necessary to increase further the interest of pupils and meet 
his needs.Taking into account the individual characteristics of primary school pupils, properly organize the work carried out 
jointly with the student tests positive and is the basis for the formation of functional literacy student. 
Keywords:literacy,functional literacy, primary school pupils, psychological basis, cognitive process, the age feature. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
192 
УДК 372.6 
 
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ 
 
С.Қожагелдиева – п.ғ.к.доцент 
Г.Қайбулдаева – п.ғ.к., доцент 
Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ 
 
Қазіргі  қоғам  жеке  адамнан  прогрессивті  ойлай  алатын  белсенді  5рекетті,  жан-жақты  болуды  талап 
етеді. Өйткені, адамның қоғамда алатын орны, қазіргісі, болашағы үнемі толғандыратын м5селелер қата-
рына  жатады.  Бұл  қоғамның  дамуымен  тікелей  байланысты.  Қазақстан  Республикасында  орта  білімді 
дамыту тұжырымдамасы білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты: дүниетанымдық, құзырлық, шығар-
машылық деп атап көрсетеді. Қоғамда «орындаушы» адамнан гөрі «шығармашыл» адамға деген сұраныс-
тың көп екендігін қазіргі өмір талабы д5лелдеп отыр. Көтеріліп отырған м5селе туралы жазылған ойлар, 
тұжырымдамалар  көзқарастар,  еңбектер  баршылық.  Ежелден-ақ  ұлы  ойшылдарымыз  Жүсіп  Баласағұн, 
Jл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған. Сондықтан ұлы ойшылдар өз еңбектерінде адамның жеке 
басын қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған [1]. 
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі 5рекетте дамиды. Біріншіден – кез келген бала 
адамзат баласының осы кезеңге дейінгі жинақтаған т5жірбиесін меңгеруге арналған оқу 5рекеті,екіншіден 
– кез келген оқушы шығармашылық 5рекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. 
Оқу – мектеп жасындағы балардың негізгі таным 5рекеті. Баланың жалпы психикалық дамуы мектеп-
тегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз байланысты.  
Баланың оқу 5рекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық 5рекетін, рухани күштерін керек 
етеді.  Баланың  ақыл-ой  еңбегі  белсенді  5рекет  болуға  тиісті.  Ол  оқушының  жалпы  психикалық  даму 
ерекшеліктеріне  байланысты  болады.  Баланың  ақыл-ой  5рекеті  оның  қажеттері  мен  қызығулары,  сезім 
мен ерік сиқты т.б. психикалық үрдістер мен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен 
оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.  
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға оның жалпы м5дениетін арттырып отыруға көңіл 
аудару керек. Ең алдымен, баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Егер бала 
5рбір оқу жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа н5тиже 
(жаңа білім, дағды) беретінін білсе,онда оқушы 5рекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-
міндеттеріне  сай  баланы  өз  бетімен  жұмысын  жоспарлай  білуге,  уақытты  дұрыс  пайдалана  білуге,  өз 
5рекетін  қадағалауға  (бақылауға),  бағалауға  қысқаша  айтқанда,  өзін-өзі  басқаруға  дағдыландырудың 
маңызы өте зор [2]. 
Баланың оқу 5рекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну 
ж5не  практикалық  міндеттерді  шешуге  бағытталған  ойлаудың  жалпы  амал-т5сілдерін  меңгеру.  Осыған 
орай, балалардың ғылыми білімді ж5не дағдыларды меңгеруі олардың оқу 5рекетінің негізгі мақсаты мен 
н5тижесі болып табылады. Оқу 5рекетінің белгілі құрылымы мыналар: 
1.  Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар); 
2.  Оқу 5рекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық ж5не ой т5сіл амалдары); 
3.  Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы); 
4.  Бағалау (мұғалімнің ж5не оқушының өзіне-өзі берген бағасы). 
Осындай күрделі 5рекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті қалыптасады. Ойлау – баланың 
таным 5рекетінің ең жоғары түрі. Ойлау арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың 
арасындағы күрделі себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады. Ойлау сөйлеу 5рекеті арқылы іске 
асады.  Ойлау  –  нақты  сұрақтар  қоюдан,  соларға  жауап  іздеуден  басталады.  Ойлау  –  белгілі  міндетті 
теориялық  немесе  практикалық  м5селелерді  шешуге  бағытталады.  Ойлау  5рекеті  өзінен-өзі  қалыптас-
пайды.  
Олардың ойлау 5рекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді т5сілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу 
қажет.  Ойлау  үрдісі  өзіне  т5н  логикалық  амалдардан  (операциялардын)  тұрады:  анализ,  синтез,  салыс-
тыру, топтастыру, жалпылау, тұжырымдар жасау т.б. 
Мектепте оқытудың негізгі міндеттерінің бірі - оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру, 
таным  қабілеттінің  оянуына  түрткі  болу.  Оқушылардытанымдық  белсенділігі  кезеңінде  қабылдау,  есте 
сақтау, ойлау, қиялдау процестері мен зейіннің тұрақты түрін қажет етеді. Оқу процесінде оқушылардың 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
193 
танымдық  қызығушылықтарын  арттыру  –  олардың  өз  бетінше  танымдық  ынта-ықыласын,  шығарма-
шылық қызметін дамытатындай етіп ұйымдастырылады [3].  
Шығармашылық 5рекеттің оқу 5рекетінен айырмашылығы – ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына, өз 
идеясын  жүзеге  асыруға  бағытталған  жаңа  5діс-т5сілдерді  іздеу,  проблеманы  өзінше,  жаңа  т5сілмен 
шешуге талпыныс жасауы. Осы 5рекеттердің екі түрінде оқушылар екі түрлі мақсаттар көзделген, 5ртүрлі 
міндеттерді  шешеді.  Мысалы,  оқу  5рекетерінде  белгілі  бір  ережені  меңгеретін,  дағдыны  қалыптасты-
ратын жаттығулар орындалса, шығармашылық 5рекетке баланың іздену жұмысы басты нысанада болады. 
Сондықтан оқу 5рекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, ал шығармашылық 5рекет нақты жағдайдағы 
м5селені шешу барысында н5тижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады. 
Зерттеушілер  шығармашылық  5рекеттерге  5ртүрлі  анықтамалар  береді.  Мысалы,  И.Я.Лернер  білім, 
білік,  дағдыны  жаңа  жағдайға  тасымалдай  білуді,  жаңа  шешім  таба  білуді,  шығармашылық  5рекет  деп 
түсіндіреді.  
А.Н.Лук шығармашылық 5рекетті м5селені шешудегі көрегендікке, қырағылыққа балайды, идеяларды 
іске асыру (генерация жасай білу) болжай білу қабілеттерін атайды [4]. 
Сондықтан  мұғалімге  сабаққа  дайындалу  кезінде  5р  оқушының  ерекшелігін  ескере  отырып,  жеке 
берілетін тапсырмалар жүйесін 5р оқушының оқу белсенділігін дамытатындай етіп мұқият таңдап алуына 
болады.  Шығармашылық  тұлға  негізгі  бастауыш  сыныпта  қаланатыны  анық.  Осы  жастағы  балалар 
бойында  шығармашылық  қабілеттің  бастаулары  жатыр.  Тек  өмір  т5жірбиесінің,  дара-дүниетаным,  дара 
эстетикалық көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсет-
е  алмады.  «Бұлақ  көрсең  көзін  аш»  -  деген  халқымыз.  Жалпы  шығармашылық  туында  өмірге  келгенге 
дейін ұстаз ш5кіртің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуы тиіс. Оқушы шығармашылығы 
үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарапынан қолдау тауып отыруы керек.  
Жан-жақты талант иесі М.Жұмабаев «Педагогика» еңбегінде бастауыш мектепте 5деби қабілеттілікті 
қалыптастырудың кейбір 5дістерін көрсеткен [5]. 
Ұлы ағартушымыз ұсынып отырған оқушының шығармашылық қабілетін дамытудың барлық кезеңін-
де, яғни оқушыға оқиға, сюжет, образ, көркемдік шешім таба алмай қиналғанда, мұғалімнің меңзеу 5дісі 
көмекке келуікерек. Бұл - мұғалімнің де шығармашылық қабілетінің сынға түсер шағы. 
Көп  жылғы  т5жірбиемізде  байқағанымыздай  «Ана  тілі»  ж5не  «Қазақ  тілі»  сабағында  ұтымды  уақыт 
тауып,  шығармашылық  жұмыс  түрлерін  жүргізуге  болады.  Мұғалім  м5тіннің  өн-бойынан  шығармашы-
лық тапсырмаға лайықты жағдайлар іздеп табуы керек. Кейбір практикалық тапсырмаларды да шығарма-
шылық арнаға бұрып, өзгертуге болады [6]. 
Бастауыш  сынып  оқушыларымен  шығармашылық  жұмыстың  төмендегідей  түрлерін  жүргізуге 
болатынын т5жірибеміздебайқадық. 
1.  Балаларға  белгілі  тақырыпта  (баспасөз  бетінен)  5ңгіме  оқып,  оқушыларға  басқаша  аяқтауға  кілт 
боларлық сюжет ұсыну. 
2. Jңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға тапсыру. 
3. Ертегіні ұжым болып тыңдау. 
4. Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару. 
5. Белгілі мақала негізінде 5ңгіме жазу. 
6. М5тін бойынша мақал құрастыру. 
7. Табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтар шығару. 
8. Берілген м5тіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару. 
9. Сөйлемдегікейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру. 
10. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктен өлең, 5ңгіме жазу. 
11. Берілген тірек сөздер арқылы қызықты м5тін құрастыру. 
Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас ерекшелігіне, психологиялық саралы-
ғы, шығармашылық қабілетінің даралығына қарап ары қарай жалғастыра беруге болады. 
Бастауыш  мектеп  –  оқушысы  тұлғасы  мен  санасының  дамуы  қуатты  жүретін,  ерекше  құнды,  қайта-
ланбас  кезең.  Сондықтан  бастауыш  білім  үздіксіз  білім  берудің  алғашқы  басқышы,  қиын  да  жауапты 
жұмыс. Бастауыш мектеп балаға белгілі білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, 
қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, д5лелдеуге, 
сөйлеу м5дениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың басты мақсаты – баланы оқыта отырып, оны шығарма-
шылық бағытта жан-жақты дамыту.  
Шығармашылық  дегеніміз  -  адамның  өмір  шындығында  өзін-өзі  тануға  ұмтылуы,  ізденуі.  Өмірде 
дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, д5лелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
194 
керек.  Баланы  жастайынан  шығармашылық  өнеріне  қалай  баулу  керек?  Оның  жолдары,  5діс-т5сілдері, 
мазмұны қандай? Психологтердің зерттеуі бойынша, 5рбір жаста шығармашылыққа баулу өзек болардай 
өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен [7]. 
Ойлаған ойын іске асыру кезінде де елестету байқалып, дами түседі; ұшу алдында ұшақты дайындау 
керек;  дүкендегі  тауарларды  таңдап  алу  керек,  егер  жетіспесе  өзің  дайындауың  керек.  Осылайша  ойын 
арқылы болашақ оқушының шығарашылық қабілеттері дамиды. 
Қызықты  ойындар  балалардың  қуанышты,  жеңіл  көңіл-күйін  қалыптастырады,  белсенді  іс-5рекет 
қажеттілігін қанағаттандырып өмірлерін мағыналы етеді. Егер бала жақсы жағдайда жақсы тамақтанып 
өмір  сүрсе,  бірақ  қызықты  ойындар  ойналмаса  ақыл-ойы  нашар  дамиды.  Ойында  бала  тұлғасының 
барлық  жақтары  бір-бірімен  байланысып  қалыптасады.  Балаларды  достық  сезімге,  тату  ұжым  құруға 
т5рбиелеу  үшін,  үлкендердің  жақсы  іс-5рекеттерін,  еңбегін  д5ріптейтін  ойындармен  қызықтыру  керек. 
Балалар ұжымын жақсы ұйымдастырғанда ғана 5р баланың шығармашылық қабілеті дамиды. 
 
1. Г.Оразова. Шығармашылықты қалыптастыру қажеттілігі. // Қазақстан мектебі. №10, 2006. 16-17 б. 
2. Н.Жанатбекова. Шығармашылық қабілеттілік – даму негізі. // Қазақстан мектебі. №2, 2006. 15-17 б. 
3. Г.Нұрахметова. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. // Бастауыш мектеп. №2, 2006. 49-50 б. 
4. К.Жолдыбекова. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. // Бастауыш мектеп. №8, 2005. 75-77 б. 
5. Д.Жолдыбаева. Оқушы шығармашылығын дамыту. // Бастауыш мектеп. № 8-9, 2007. 57 б. 
6. Бастауыш мектеп оқушысының шығармашылық қабілетін дамыту. // Бастауыш мектеп. №10, 2003. 3-4 б. 
7. Г.Н.Манапова. Қазақ тілі п[ніне арналған дидактикалық материалдар. Алматы «Жазушы» 2000. 3-5 .б 
 

жүктеу/скачать 7,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: