Сандық және сапалық зерттеулер

Сандық және сапалық зерттеулер 
Кез келген зерттеуді, соның ішінде педагогикалық зерттеуді толығымен тек сапалық 
немесе сандық әдістерге сүйеніп қана орындау мүмкін емес. Қазіргі сандық әдістердің 
(кластерлік талдау, корреляциялық, факторлық талдау және т.б.) барынша қуатты болуы, 
математикалық аппараттың, формальді деректерді өңдеуді компьютерлендірудің артқан 
мүмкіндіктері кезінде зерттеуші тек соларға ғана сүйеніп, жиі зерттелетін құбылыстардың 
мәніне бойлай, зерттелетін объект дамуының (өзгеруінің) себеп-салдарлық байланыстары 
мен генетикалық негізін түсіне алмайды. Талдаудың сапалық әдістерін ғана пайдалану 
статистикалық маңызды қорытындылардың деңгейіне шығуға, жеке, бытыраңқы 
компоненттердің емес, тұтастай алғанда жүйенің динамикасында болжаумен, болашақта 
жай-күйі мен дамуының ықтимал деңгейін анықтай отырып, мінез-құлқын сипаттауға 
мүмкіндік бермейді. 
Зерттеу объектісін зерттеуге барынша барабар және толық мүмкіндік беретін әдістер 
кешенін таңдау және негіздеу ғылыми жұмыстың авторы үшін әдіснамалық проблема 
болып табылады. Оның табысты шешілуіне зерттеу мақсаттарына қол жеткізу дәрежесі 
және алынған нәтижелердің шынайылығы тәуелді болады. Зерттеу аппаратының 
дамуымен, әдістер мен әдістемелер санының ұлғаюымен бұл мәселе неғұрлым өзекті болып 
отыр. Дұрыс таңдауды тек түрлі әдістердің функциялары мен арақатынасын, олардың 
қолданылу аумағын және шектеулерін жақсы түсініп қана жасауға болады. 
1-кесте. 
Сандық және сапалық тәсілдер
Топ
Қызметтері 
Қолданылатын 
тәсілдер 
Сапалық
•
маңызды әлеуметтік-педагогикалық фактілерді, заңдарды 
анықтау, алынған ақпаратты бақылау, түсіндіру, үлгілеу, 
болжау, мазмұнды талдау арқылы жаңа идеяларды, 
көзқарастарды іздеу: сапалық әдістер жеке фактілерге мән 
бере алады, олардың артында өзінің зерделенуі мен 
шешілуін талап ететін елеулі проблемалар жасырынуы 
мүмкін. Математикалық құралдардың сапалық әдістердің 
негізінде жатпағанына қарамастан, соңғысы проблемалы 
жағдайларда ұсынылған сандық деректермен, мысалы, 
міндеттермен жұмыс істеуде да тиімді болуы мүмкін. 
Бастапқы сандық, графикалық, шартты-таңбалы ақпаратты 
осы ақпараттың өзара байланысы мен қарым-қатынастарын 
(тікелей және жанама, анық және жасырын) бейнелейтін 
мәтіннің кешенді моделіне (Кочнев В. П., 2011, 111 б.) 
түрлендіруге болады; 
•
зерттелетін объектінің тұтас бейнесін қалыптастыру: егер 
сандық әдістердің көмегімен өлшенетін объектінің белгілі 
бір құрамдас бөліктері ғана зерттелетін болса, онда сандық 
өлшеуге келмейтін объектінің (процестің) маңызды 
құрамдастарын түсіндіру және талдау негізінде сапалық 
әдістер ол туралы тұтас түсінік жасауға мүмкіндік береді; 
•
зерттеу объектісімен эмпирикалық өзара іс-қимыл 
арқылы психологиялық-педагогикалық теорияның белгілі 
бір, әлсіз әзірленген аспектілерін өтеу: әңгіме сапалық 
әдістерді шамадан тыс кеңінен қолданбай іздестіру 
жұмысы туралы болып отыр. Эмпирикалық өзара іс-қимыл 
зерттелетін объектіге терең «батыруға», мәліметтердің, 
фактілердің 
жинақталуына, 
оларды 
салыстыруға, 
жинақтауға, түрлендіру идеяларын ұсынуға, болжам мен 
Әңгімелесу, 
сұхбат, бақылау, 
контент-талдау, 
қызмет өнімдерін 
зерттеу, 
сараптамалық 
бағалау, 
фокус-
топ, 
түсіндіру, 
болжау, 
жеке 
тұлғалық 
дифференциал, 
биографиялық 
әдіс, 
зияткерлік 
диалог 
әдісі, 
метафориялық 
модельдеу, 
этимологиялық 
талдау 

нысан теориясын одан әрі әзірлеуге (процесс) мүмкіндік 
береді;
•
зерттеу процесінің икемділігін қамтамасыз ету: сандық 
әдістер олардың ерекшелігіне, рәсімдерді стандарттауға 
байланысты объектіні формализациялаудың белгілі бір 
жағдайларында ғана қолданылуы мүмкін, ал сапалық тәсіл 
сандық әдістер үшін «өткізбейтін» салаларда қолданылады 
және объектіні кешенді зерттеуді қамтамасыз етеді. 
Мысалы, сандық әдістер баланың мінез-құлқының шынайы 
уәждерін, оның уайымдау себептерін, стресстерін 
зерттеуде тиімділігі аз болады - мұнда сапалық әдістер 
қажет. Д.Равеннің пікірінше, бұл тапсырманы орындау 
барысында оқушыға бақылау болуы мүмкін; осы 
тапсырмаларды орындау кезінде оқушылар көрсететін 
көптеген және бірін-бірі алмастыратын құзыреттіліктерді 
бекіту; 
бақылау 
хаттамаларын 
толтыру 
кезінде 
нәтижелерді баллмен бекіту орнына сипаттамалық тәсілді 
қолдану (Равен Д., 1999, 20 б.); 
•
жаңа ұғымдарды қалыптастыру (ұғымдар жүйесі): бұл 
танымдық үдерістегі маңызды «санға дейінгі» кезең, жаңа 
мәндердің ашылу сатысы деп айтуға болады. Жаңа 
ұғымдарға шығуға немесе зерттелетін объектінің жаңа 
жақтарын анықтау арқылы мазмұнды талдау арқылы 
кеңінен қолданылатын ұғымдар мен санаттарды анықтауға 
болады. Ал сандық әдістер белгіленген мәндерге қатысты 
болжамдарды тексеру, растау үшін пайдаланылуы мүмкін. 
Сандық
•
алынған нәтижелердің шынайылығы туралы қорытынды 
жасауға мүмкіндік беретін статистикалық болжамдарды 
тексеру, яғни оларды барлық басты жиынтыққа (іріктеп 
зерттеуді 
орындау 
кезінде), 
басқа 
жағдайларға, 
объектілерге немесе процестерге көшіру;
•
зерттелетін нысанның сандық сипаттамасы, оның сандық 
сипаттамаларын анықтау, мысалы орталық үрдістің 
көрсеткіштерін (айнымалы, сән, медиана, орташа 
квадраттық 
ауытқу) 
немесе 
корреляция 
(келісу) 
сипаттамаларын және т.б. зерттелетін объектіде мәтін де 
болуы мүмкін. Мәселен, қандай да бір оқу курсының 
мазмұны оқу материалы құрылымының интегративтік 
байланыстарын сипаттауға мүмкіндік беретін фракталдар 
мен мультифракталдарды пайдалану арқылы геометриялық 
топология негізінде кейбір математикалық модель түрінде 
ұсынылуы мүмкін (Гапонцева М.Г. және басқалар, 2009, 7 
б.); 
•
өлшенетін интервал ішіндегі (интерполяция) және одан 
тыс (экстраполяция) зерттелетін нысанның мінез-құлқы 
(оның сипаттамасы) туралы ақпарат алуға мүмкіндік 
беретін 
интерполяциялық 
және 
экстраполяциялық 
математикалық модельдерді құру);
•
зерттелетін объектінің (үдерістің) өзгеру бағытын, оның 
даму үрдістерін (прогресс, регресс) математикалық 
модельдер негізінде оның құрамдастарын (олардың 
динамикасын) зерттеу (өлшеу), олардың арасындағы 
байланыстарды өзгерту арқылы анықтау;
•
статистикалық материалдың үлкен көлемін талдау 
жолымен ғылыми фактілерді анықтау, білім берудің әртүрлі 
жүйелеріндегі маңызды өзгерістерді, заңдылықтарды 
анықтау. 
статистикалық 
өңдеу 
әдістері 
(сипаттама 
статистикасы, 
іріктеулер 
мен 
көрсеткіштер 
қатарын 
салыстыру, 
уақытша 
қатарларды 
талдау, 
әдістемелердің 
сенімділігін 
есептеу 
бағасы), 
корреляциялық 
талдау, факторлық 
талдау, 
дис-
криминанттық 
талдау, кластерлік 
талдау, моделдеу, 
тестілеу, 
сауалнама. 

Зерттеу әдістерін сапалы және сандық деп сұрақтардың басты тұжырымдары бойынша 
бөлуге болады. Сандық тәсіл зерттеушіні: «қанша?», «неше рет?», «қаншалықты жиі?» 
деген жауаптарды іздеуге— яғни, рейтингтер, коэффициенттер, пайыздық үлестер 
анықталатын, графиктер, диаграммалар және т. б. есептелетін деректерді жинауға 
бағыттайды. 
Сапалық әдістер «неге?», «не үшін?», «неге содан?», «қалайша?» деген сұрақтарға 
жауап береді - және себеп-салдарлық байланыстарға неғұрлым икемді талдау жасауға, 
зерттелетін нысанның (процестің) құрылымы мен компоненттерін белгілеуге мүмкіндік 
береді. Сапалық тәсіл кейбір жағдайларда статистикалық деректерге қарағанда анағұрлым 
маңызды болуы мүмкін жекелеген субъектілердің түйсігіне, пікіріне, ойларына негізделеді. 
Оның басты артықшылығы шынайылық пен дәлелдеме деп санайтын сандық тәсілді 
жақтаушылар субъективизм мен нәтижелердің төмен шынайылығы үшін сапалық әдістерді 
сынайды. Алайда белгілі американдық ғалым-әдістемеші Д.Кэмпбелл, олар қолданылатын 
әдістер мен тіркелетін эксперименттік әсерлердің сәйкестігін және тікелей байланысын 
қамтамасыз ететін валидизацияның ішкі механизмдеріне (валидтік - мақсатқа, ойға 
барабар) ие екендігіне тоқталды. Бұл осы әдістердің көмегімен дұрыс ақпарат алынуы 
мүмкін деп есептеуге негіз береді. Д.Кэмпбелл нақты тәжірибеде сандық нәтижелерді 
сапалық әдістермен қайта тексеруге де болатыны мүмкін екенін атап өтті (Кэмпбелл Д., 
1996, 327 б.). Сапалық бағалар сандық нәтижелерге қарама-қайшы келетін жерде, 
соңғылары алшақтық себептері тапқанға дейін күмәнді болуы керек. Сандық деректердің 
сәйкессіздігі тек сапалы білімнің арқасында ғана жиі анықталады. 
Бұдан басқа, сандық әдістердің тағы бір осал жеріне назар аудару керек. Статистикалық 
материалды (сандық деректерді) өңдеу негізінде алынған заңдылықтар барлық жүйенің 
(өлшеу қажетті сандық материал берген элементтер жиынтығы) мінез-құлқын (өзгерісін, 
динамикасын) сипаттай алады, бірақ олар нақты элементтің мінез-құлқын сипаттауға (егер 
бұл жеке индивидтің таңдауы болса), тіпті қорытындының дұрыстығы әртүрлі 
статистикалық критерийлермен расталған жағдайда да қолданылуы мүмкін емес (Дегтярев 
С.Н., 2013).