Сборник материалов подготовлен под редакцией доктора химических наук, академика Кулажанова К. С. Редакционная коллегия


КҮРІШ ӨСІМДІГІНІҢ ӨСУІНЕ, ДАМУЫНА ЖƏНЕ ВЕГЕТАЦИЯЛЫҚ САЛМАҚТЫҢ



Pdf көрінісі
бет44/60
Дата03.03.2017
өлшемі7,74 Mb.
#6838
түріСборник
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   60

 

КҮРІШ ӨСІМДІГІНІҢ ӨСУІНЕ, ДАМУЫНА ЖƏНЕ ВЕГЕТАЦИЯЛЫҚ САЛМАҚТЫҢ  

ЖИНАЛУЫНА ТОПЫРАҚ ТҰЗДЫЛЫҒЫНЫҢ, АЗОТТЫ ЖƏНЕ ФОСФОРЛЫ 

ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ƏСЕРІН ЗЕРТТЕУ 

 

Үгіт Л., магистр. оқытушы, Рахметова А.М., студент 



Алматы технологиялық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail: Lazzat_12_18@mail.ru 

 

Күріш  –ежелден  келе  жатқан  мəдени  жəне  дəндақылдар    класына  жатады.  Оның  азық-түлiк 

құндылығы  өте  биiк.  орташа  сіңірімділігі 98% құрайды..  Күріш  шаруашылығын  қарқындату 

келешекте күріш өндірісін ұлғайту жəне саланың экономикалық тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік 

береді.  Қазақстанда  күріш  егу  жөнінен  дамыған  аудандар  көп.  Бірақ  егіс  аумағын  кеңейтуге 

топырақтың тұздылығы кедергі жасайды. Тұщы жерлерді игерудің бір жолы сол жерлерге күріш егіп 

минералды тыңайтқыштарды себу болып табылады[1]. 

Бір  авторлардың  мəліметтерінде  күріш  тұздың 0,8% концентрациясына  төзімді.  Басқалардың 

айтуы бойынша (Иконников С.) күріш тұздың шамамен 0,3% концентрациясына ғана төзімді. Ал 0,3-

0,4% хлормен тұздалған топырақтардың метрлік қабатында өнім алынбайды, ал 0,2-0,3% тұздылықты 

болар болмас өнім алынады[2]. Топырақтың 0,35% аспайтын тұздылығында дəн өсіп өнуі мүмкін. Ол 

1 литрге 10 грамм құрайтын топырақ суының минералдану дəрежесіне сəйкес келеді. Су алған кезде 

топырақтың  беткі  қабаты  тығыздалады,  сондықтан  күрішті  бастапқы  жоғары  тұздылықтада  өсіруге 

болады. Бірақ, бұршақтар пайда болғаннан кейін тамыр жүйесі максимальді таралған қабаттағы 10-20 

см  тұздылығы0,5-0,6%  немесе 15-16 г/л  аспауы  керек  (Жовтонг  жəне  т.б., 1981) Т.Н.Кириенко 

жасанды  жолмен  тұздау  кезінде  ерітіндінің  концентрациясы 5 г/л  болған  кезде  күріш  дəнінің  өнуі 

бірден төмендегенін байқаған [3,4 ]. 

Тұзды жердегі жəне тұздың жоғары концентрациясына үйренген өсімдіктерді  галофиттер (от 

греч. galos - тұз, phyton - өсімдік), деп аталады. Тұзды жерде өспейтін өсімдіктерді гликофиттер(греч. 

glycos - тəтті,  рhyton - өсімдік)  деп  атайды.  Ауыл  шаруашылық  өсімдіктер  көпшілігінде 

гликофиттерге тиісті. Тұздың  мөлшері көбейгенде егістің өнімі төмендейді. Галофиттер  қатты тұзды 

жерде  өседі.  Əдеттегі  галофиттерге  Chenopodiaceae,  Salicornia europaeа,  Косhia prostrata

Petrosimonia triandra  тұқымдастары  жəне  т.б.  тиісті.  Тұздың  көп  мөлшері  олардың  өсуін    ынталан-

дырады. Тұзды жерлерде гликофиттерде судың жəне инондардың гомеостазы  клетка жəне  өсімдік  

деңгейінде  бұзылады.  Ол  улы  əсер  етеді,  биополимерлерді  зақымдайды,  өсуін  баяулатады  [5,6,7 ]. 

Мақта,  жүгері,  күріш  өсімдіктерінің  өсу  деңгейі  төмендеген,  тұздaну – тұзғa  төзiмдi  жəнe ceзiмтaл 

өciмдiктeрдiң дe өcуiн тeжeйдi. Aлaйдa, oлaрдың aрacындaғы өcу жылдaмдығының aйырмaшылығын 

тұздaну  əceрi  бaйқaлғaннaн  кeйiн  бiрнeшe aптaдa  көруге  бoлaды [8]. Əдебеттер  көзіне  сүйенсек, 

өсімдіктердің тұзға төзімділігін физиологиялық əдістермен де жоғарылатуға болады. Сонымен қатар, 

өсімдіктерді NaCl 0,3% ерітіндісімен экстремальды тұздануға дайындау ұсынылады [9,10]. 

Зерттеу  жұмысында  зерттеу  əдістері  бойынша  күріш  дақылының  Қазақстандық  Чапсари, 

Мадина  күріш  сорттары  алынды.  Осы  аталған  сорттарды  бір  қанша  түрлі  концентрацияларында 

топрыққа отырғызып, өсу фазаларындағы көрсеткіштері анықталды . 

Топырақтың  хлорлы  тұздануы  күріш  өсімдігінің  өсуіне,  дамуына  жəне  вегетациялық 

салмағының  жиналуына  кері  əсер  етіп,  Минералды  тыңайтқыштар  қосқан  кезде  олардың  биіктігі, 

биосалмағы, əсіресе жанама өсінділердің саны артуы төзімді мадина сортында артқан. Мочевина қос 

суперфосфатқа  қарағанда  жақсы  əсер  берді,  ал  екеуін  бірге  қолданғанда  төзімді  мадина  сөртында 

көрсеткіштер,  сезімтал  сорт  Чапсариге  қарағанда  алде  қайда  жақсы  нəтиже  бергені  анықталды. 

Зерттеу мақсаты: күріштің сорттарының өнімділігіне топырақтың хлорлы тұздылығы мен минералды 

тыңайтқыштардың əсерін зерттеу, Күріштің тұзға төзімділігін интенсификациялау болды.  

Тəжірибе нəтижесінің мəліметтерінде келтірілген фенологиялық бақылаулардың мəліметтері күріш 

өсімдігінің өсіп дамуы өсіру жағдайына, əсіресе минералды тыңайтқыштарды беруге жəне топырақтың 

тұздылығына тəуелді екендігін көрсетеді. Бұтақтану фазасында бақылаушы нұсқадағы өсімдіктің биіктігі 

хлорлы тұздалған топырақтағыға қарағанда 1 см-ге биік болады. Мочевинаны енгізген кезде анық биіктігі 

3-8 см болады. Фосфорды қолданған кезде ол 26 см-ге, ал оларды бірге қолданғанда 41 см-ге тең болған. 

Мочевина  өсімдіктің  биіктігімен  қатар  күріштің  дамуына  да  жақсы  əсерін  тигізеді.  Қос 

суперфосфат жанама өсінділердің қалыптасуына ықпал етпегенімен, азот фонында олардың санының 


 

307 

 

көбеюіне  əсер  етті.  Бұтақтану  фазасынан  бастап  күріштің  қарқынды  өсуін  байқауға  болады. 



Бұтақтану  фазасынан  түтіктенуге  дейін  бақылаушы  өсімдіктің  биіктігі 23 см-ден 42-43 см-ге  дейін 

өзгерген.  Фондармен  салыстырғанда,  тыңайтылған  нұсқалардың  ішінде  азотты  жəне  азотты-

фосфорлы тыңайтқыштар өсуге жақсы əсер берген. Күріш өсімдігінің ең биік ұзындығы азотты жəне 

фосфорлы тыңайтқыштарды бірге қолданған кезде байқалады. 

Мочевина  мен  азотты-фосфорлы  тыңайтқыштарын  күрішке  берген  кезде  трубалану-гүлдену 

фазасына дейін жанама өсінділердің саны артқан (бір өсімдікке 3,5-4,0 дана) келтірілген мəліметтер 

көрсеткендей,  топырақтың  тұздануы  тек  өсуін  ғана  тежеп  қоймай,  күріш  өсімдігінің  вегетациялық 

салмағының  жиналуына  да  кедергі  жасайды.  Ол  бұтақтану  фазасынан  байқалады.  Сонымен, 

бақылаушы  нұсқада  бұл  фазада 10 шикі  өсімдіктің  салмағы 2,3 г  тең  болды,  топырақта 0,05% Cl

-

 



болған кезде 2,2 г тең болды. 

Тұзды  топырақта  минералды  тыңайтқышты  қолданған  кезде  күріш  өсімдігінің  вегетациялық 

салмағы  артады.  Оның  жиналуына  мочевина  жақсы  əсер  етеді,  хлорлы  тұздылық  кезінде 10 шикі 

өсімдіктің салмағы 14,5 г құрады. Азотқа қарағанда фосфор күріш өсімдігінің вегетациялық салмағын 

аздап  арттырады.  Мочевина  мен  қос  суперфосфатты  бірге  қолданған  кезде  өсімдік  көп  салмақ 

берді.Бұтақтану  фазасынан  трубалану  жəне  гүлдену  фазасына  ауған  кезде  күріш  өсімдігінің 

вегетациялық  салмағы  (интенсивті)  қарқынды  жиналғаны  байқалды.Гүлдену  фазасында  мочевина 

мен  азотты-фосфорлы  тыңайтқыш  енгізген  кезде 10 дана  күріш  өсімдігінің    шикі  вегетациялық 

салмағы сəйкесінше 156,5 жəне 167,7 г құрайды. 

Сонымен, топырақтың хлорлы тұздануы күріш өсімдігінің өсуіне, дамуына жəне вегетациялық 

салмағының  жиналуына  кері  əсер  етті.  Минералды  тыңайтқыштар  қосқан  кезде  олардың  биіктігі, 

биосалмағы,  əсіресе  жанама  өсінділердің  саны  артады.  Мочевина    қос  суперфосфаттан  гөрі  жақсы 

əсер береді, ал екеуін бірге қолданғанда əсер оданда жақсы болады. Яғни төзімді Мадина сортында  

көрсеткіштер ең жақсы көрсетілді. 

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 



1.

 

Иванов  Ю.В.,  Карташов  А.В.,  Савочкин  Ю.В.  Устойчивость  всходов Pinussilvestrisи Piceaabiesк 



солевому стрессу // Лесной вестник.- 2010. - № 3(72). - С.119–122.  

2.

 



Баят  Ф.,  Ширан  Б.,  Беляев  Д.В.  и  др.  Повышенная  устойчивость  к  засолению  растений  картофеля, 

трансформированных  геном  вакуолярного Na+/H+-антипортера  ячменя HvNHX2 // Физиология  растений.- 

2010.-Т. 57.- С. 744–755.  

3.

 



Demirae T., Turkan J. Exogenous  glycinebetaine affects growth and praline accumulation and regards  

senescence in two rice cultivars under NaCl stress // Environ. Exp. Bot. - 2006. - Vol.56, №1. - P.72-79. 

4.

 

Maggio A., Raimondi G. Salt stress  responce in tomato beyond the salinity tolerance threshold. // Environ. 



Exp. Bot. - 2007. – Vol. 59, № 3. - P. 276-282. 

5.

 



Якушкина Н.И., Бахтенко Е.Ю. Физиология растений. –Волода, 1993. – С.102- 112.  Гамбарова Н.Г.Влияние 

предобработки 0,3% раствором NaCl в устойчивости ячменя к последующему действию экстремального засоления // 

Актуальные проблемы биоэкологи. –М.:Ун-т Естеств.-экол. ин-т,- 2008. – C.100-102. 

6.

 



Полуэктов  Е.  В. - Солеустойчивость  растений / Е.  В.  Полуэктов,Н.  А.  Иванова - Мелиоративная 

энциклопедия  М. : 2004. – Т. 3. 197 б. 

7.

 

Su J., Chen P.L., Wu R. Trangene expression of mannitol-1phosphate dehydrogenase enchanced the salt stress 



tolerance of transgenic rice seedling // Sci.Agric. Sin.-1999.- Vol. 32, - P. 101-103. 

 

 



 

ƏОЖ 663.262 



 

ШАРАП ӨНДІРІСІНІҢ ҚАЛДЫҚТАРЫНАН ШАРАП ҚЫШҚЫЛЫНЫҢ АМИНДІ 

ТУЫНДЫЛАРЫН СИНТЕЗДЕУ 

 

Жельдыбаева А.А., жет. х.ғ.к., Серикбаева А.Т., жет. Иргимбай Ж., студент 



Алматы технологиялық университеті, Алматы қ, Қазақстан Республикасы 

E-mail: runia_@mail.ru 

 

Қазіргі  кезде  ғылым  мен  техниканың,  шаруашылықтың  сан-саласына  қажетті  жаңа  пайдалы 



препараттар шығару жəне енгізудің түрлі жолдары іздестірілуде. Осыған орай, шарап қышқылы мен 

 

308 

 

оның    күрделі  эфирлерінің  əртүрлі  қосылу,  орынбасу  жəне  тұйықталу  кезіндегі  реакциялық 



қабілеттілігінің жоғарылығы үлкен қызығушылық тудыруда [1]. 

Органикалық  аминдер  көп  таралған  органикалық  қосылыстар.  Олар  табиғатта  да  көптеген 

заттардың  құрамына  кіреді.  Қазіргі  кезде  құрылысы,  құрамы  əртүрлі  органикалық  аминдер  дəрі-

дəрмектік,  пестицидтік  жəне  беттік  активті  препараттарды,  таттануды  реттеуіштер,  бояулар, 

ионалмастырғыш  шайырлар,  каучукты  вулкандануды  тездететін  қоспалар  жəне  т.б.  жағдайларда 

қолданатын  аралық  қосылыстар  ретінде  көп  сұраныс  табуда [2, 3]. Органикалық  аминдерді  алудың 

негізгі  жолдарының  қатарына  алкилгалогенидтердің  тікелей  аммиакпен  əрекеттесуі  жатады.  Шарап 

қышқылының  функционалды  жаңа  туындыларын  синтездеудің  ұтымды  жолдарын  жасау  жəне 

қосылыстардың  пайдалы  жақтарын  табу  мақсатымен D-шарап  қышқылының 1,4-ди(2-хлорэтил)эфирін 

(3.1)  екіншілік  аминдермен  (диэтил-,  дипропил-  жəне  дибутиламин)  пиперидин,  морфолин  жəне 

үшэтиламинмен  əрекеттесуін  зерттеп,  оларға  сəйкес 1,4-ди(2-диалкиламиноэтил)-D-тартраттарды (3.2-

3.6) жəне D-шарап қышқылының 1-(этил-үшэтил-аммонийхлорид)эфирін синтездедік.  

Реакцияны  ацетонды  ортада  поташ  қатысында 50-60 

о

С  температурада  шарап  қышқылының 



1,4-ди(2-хлорэтил)эфиріне диалкиламиндерді 1:2,5  қатынасында қосып жүргіздік. 

Реакцияның  бағытын  ЖҚХ  арқылы  бақыладық.  Ди(2-хлорэтил)-D-тартратын (2.3) бір  хлор 

атомын амин тобына алмастыру үшін реакцияны тартратпен (2.3) екіншілік диэтиламиндердің 1:2,5 

қатысында  жүргіздік.  Бірінші  жағдайда  реакция 7 сағатта  бітеді.  ЖҚХ  (силуфол,  элюент – 

гексан:ацетон (2:1)) реакциялық ортада бір заттың барын (R

 0,82) көрсетеді.  



1,4-ди(2-хлорэтилокси)шарап  қышқылындағы (3.1) екі  хлор  атомын  аминдеу  реакциясын 

тартрат (3.1) жəне аминнің 1:2,5 қатысында жоғарыда келтірілген жағдайда жүргіздік. Жұқа қабатты 

хроматография реакция нəтижесінде негізінен R

 0,82 заттың шығатынын көрсетті. Ал R



 0,80, яғни 

моноаминделген зат дағының ізі ғана көрінеді.  

1,4-ди(2-хлорэтилокси)шарап  қышқылындағы (3.1) екі  хлор  атомын  аминдеу  реакциясын 

тартрат (3.1) жəне аминнің 1:2,5 қатысында жоғарыда келтірілген жағдайда жүргіздік. Жұқа қабатты 

хроматография реакция нəтижесінде негізінен R

 0,82 заттың шығатынын көрсетті.  



 

 

 



Схема-1. D-Шарап қышқылының ди(2-аминоэтил)эфирінің синтезі 

 

1,4-ди(2-хлорэтилокси)шарап  қышқылындағы (3.1) екі  хлор  атомын  аминдеу  реакциясын 



тартрат (3.1) жəне аминнің 1:2,5 қатысында жоғарыда келтірілген жағдайда жүргіздік. Жұқа қабатты 

хроматография реакция нəтижесінде негізінен R

 0,82 заттың шығатынын көрсетті. Ал R



 0,80, яғни 

моноаминделген зат дағының ізі ғана көрінеді.  

Реакциялық  қоспаны  бағаналы  хроматографиялау  арқылы  таза  диаминдерді: 1,4-ди(2-

диэтиламиноэтил)-D-шарап  қышқылын  (3.2), 1,4-ди(2-дипропиламиноэтил)-D-шарап  қышқылын  

(3.3), 1,4-ди(2-дибутиламиноэтил)-D-шарап  қышқылын (3.4), 1,4-ди(2-пиперидилэтил)-D-шарап 

қышқылын  (3.5), 1,4-ди(2-морфолилэтил)-D-шарап қышқылдарын (3.6) бөліп алдық. Олардың кейбір 

физикалық жəне микроанализ көрсеткіш нəтижелері 1-кестеде келтірілген. 

 

Кесте-1. Синтезделген қосылыстардың (3.2-3.6) кейбір аналитикалық көрсеткіштері 



 

Қос. 


реті 

Шығ. 


t

балқу



  

o



R

f

 

Табылғаны, % 



Брутто 

формуласы

Есептелгені, % 

С 

Н Cl N 



C  H  Cl N 

 

309 

 

3.2 70 



май 0,82 

54,95 


9,06

- 7,99 


C

16

H



32

N

2



O

6

 55,15 9,26 



-  8,04 

3.3 75 


май 0,75 

58,99 


9,17

- 6,55 


C

20

H



40

N

2



O

6

 59,38 9,97 



-  6,92 

3.4 71 


май 0,80 

61,78 


10,10

- 6,76 


C

24

H



48

N

2



O

6

 62,58 10,50 



-  6,08 

3.5 70 


май 0,78 

57,98 


8,06

- 7,21 


C

18

H



32

N

2



O

6

58,05 8,66 



-  7,52 

3.6 69 


май 0,77 

50,95 


7,01

- 7,01 


C

16

H



28

N

2



O

8

 51,05 7,50 



-  7,44 

3.17 50 98  0,43 

46,01 

7,05


10,98 

4,02 


С

12

H



24

ClNO


6

45,93 7,71 11,30 4,46 

 

2  кестеде  алынған  қосылыстардың (3.2-3.6, 3.17) ПМР  жəне  ЯМР 



13

С  спектрлері  келтірілген. 

ПМР  спектрде  δ 4,14 м.ү.  шығатын  химиялық  ығысу  шыңы 3 сутектік  байланыстағы  -ОН  тобына 

жатады.  ЯМР 

13

С  спектріндегі  əлсіз  аймақтардағы  δ 172,8; 171,50; 75,45 м.ү.  шығатын  химиялық 



резонансты сигналдар екі C=C-O; НC-OН топтарындағы С атомына тəн. Ал қалған шыңдар бастапқы 

диэтилтартраттың ЯМР 

1

Н, 


13

С спектрлерінің резонансты сигналдарына ұқсас келеді [2, 3]. 

D-шарап  қышқылының  аминді  туындыларының  құрылысын  ЯМР   

1

Н  жəне 



13

С  спектрлері 

көмегімен анықтау ыңғайлы. 2-кестеден 1,4-ди(2- хлорэтил)эфирінің хлор атомдары реакцияға түсіп, 

оның  орнын  диаминдер  басқанын  көруге  болады.  Бұл  жерде  аминдердің  алкил  протондары  δ    CH

2

 

2,91; 2,97; 2,95; 2,96; 2,93; 2,45; 2,35; 2,36; 2,37; 2,31  м.ү. жəне СН



3

 1,18; 1,20; 1,28; 1,21; 1,15; 1,17; 

1,3  м.ү.,  СН-О-С 4,45; 4,55 м.ү.  резонансты  сигналдарының  шығуы  молекулаға  диамин  

фрагменттерінің енгенін көрсетеді.  

 

Кесте-2. Синтезделген қосылыстардың (3.2-3.6, 3.17) ЯМР 



1

Н жəне 


13

С спектрлері 

 

 

Зерттеу  жұмыстарын  жалғастыру  барысында D-шарап  қышқылының  моно-  жəне  диаминді 



туындыларының метилйодидпен əрекеттесу реакциясы жүргізіліп, нəтижесінде шарап қышқылының 

төртіншілік  йодметилаттары (3.7-3.16) синтезделді.  Алынған  қосылыстардың  (3.7-3.16) құрамы 

элементтік  микроанализ,  ал  құрылыстары  ИҚ,  ЯМР 

1

Н, 



13

С  спектрлері  көмегімен  анықталып 

дəлелденді (4-6 кестелер). 

Сондай-ақ  шарап  қышқылының  диаминдері  минералды  қышқылдармен  суда  жақсы  еритін  

гидрохлорид  тұздары  алынды (3.12-3.16). Алынған  тұздардың  құрамы  мен  құрылысы  элементтік 

микроанализ, ИҚ-, ПМР жəне ЯМР спектрлерінің көмегімен анықталды (7-9 кестелер).  

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 



1. Бегунова Р.Д., Химия вина. – М.: «Пищ. пром-сть», 1972. – 224 с. 

2. Спасская И.Ф., Этлис И.С. Взаимодействие дихлорпировиноградной кислоты с первичными аминами 

// ЖОХ. – 1960. – Т. 31, №7. – С. 2406-2410. 

3.  Гейн  В.Л.,  Касимова  Н.Н.,  Трехкомпонентная  реакция  эфиров  ацилпировиноградных  кислот  с 

ароматическими  альдегидами  и  этилендиамином.  Химические  свойства  полученных  соединений // ЖОХ. – 

2005. – Т. 75, №2. – С. 282-287. 

 

Қoс 


реті 

ПМР 


1

Н δ м.ү. 

ЯМР 

13

С м.ү. 



OH 

(O

H) 



HO

CH 


OC

H

2



 

CH

2



Cl 

(СН- 


О-С) 

NCH


2

 CH


2

 CH


3

 C=O  HC-

OH 

(HCO 


C) 

OC

2



 ClC

(СН-



О-С) 

NC 


H

2

 



CH

2

 CH



3

 

3.2 4,29 4,7



4,21 


4,58 

- 2,45 


3,01 

2,40 


 

1,21 171,1  75,98 65,00 

 

- 53,7 


49,2 

14,5 


3.3 4,36 4,7

4,25 



4,60 

- 2,35 


3,10 

2,36 


1,43 

1,15 172,50  75,97 63,69 

 

- 54,3 


21,4 

56,6 


13,2 

3.4 4,30 4,7

4,23 


4,50 

- 2,36 


3,05 

1,33 


1,39 

2,36 


1,17 171,25  76,30 64,65  -  55,8 20,4 

30,5 


54,1 

15,1 


3.5 4,26 4,7

4,22 



4,64 

- 2,37 


3,15 

1,40 


1,49 

2,42 


- 171,30 

76,45 


65,01  -  56,0 

25,8 


25,9 

54,3 


3.6 4,34 4,7

4,27 


4,39 

(4,45) 2,31 

3,08 

2,50 


3,56 

- 171,51 

77,02 

64,39 


(66,7) 

 

55,0 53,3  - 



3.17 4,40  12,

34 


4,55 3,52  3,28  -  1,3 170,08 

173,10 


77,60 64,80  -  55,5 59,0 12,5 

 

310 

 

УДК 665. 



 

ОСНОВНЫЕ ЦЕЛИ И ЗАДАЧИ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО МОНИТОРИНГА ПРЕДПРИЯТИЙ ПО 

ПЕРЕРАБОТКЕ УГЛЕВОДОРОДНОГО СЫРЬЯ. 

 

Мырзалиева С.К., нау. рук, д.х.н., проф, Молдоназарова К., студент, Кусанова Ш., студент 

Казахский Национальный Исследовательский Технический Университет имени К.И. Сатпаева 

 

Согласно статье 25 Закона Республики Казахстан «Об охране окружающей среды» разработана 

программа  производственного  мониторинга  окружающей  среды  на  объектах    нефтепереработки  и 

нефтехимии,  которая  направлена  на  организацию  наблюдений,  сбор  данных,  проведение  анализов, 

оценки воздействия в период эксплуатации магистрального нефтепровода на состояние окружающей 

среды,  с  целью  принятия  своевременных  мер  по  предотвращению,  сокращению  и  ликвидации 

загрязняющего  воздействия  на  природную  среду.  Для  выполнения  этой  задачи  организовано 

наблюдение за состоянием атмосферного воздуха, отбор и анализ проб грунтовых и сточных вод [1]. 

Мониторинг  является  важнейшей  частью  экологического  контроля,  который  осуществляет 

государство.  Главной  целью  мониторинга  является  наблюдение  за  состоянием  окружающей 

природной  среды  и  уровнем  ее  загрязнения,  а  также  информационное  обеспечение  управления 

природоохранной деятельностью и экологической безопасностью[2]. 

Необходимость и  значимость мониторинга воздушного бассейна предприятий по переработке 

углеводородных  систем  связаны  с  насыщенностью  источниками  выделения  и  опасностью 

выбрасываемых  в  атмосферу  вредных  веществ.  Напомним,  что  к  вредным  веществам  относят  те 

вещества,  которые  при  контакте  с  организмом  человека  вызывают  профессиональные  заболевания 

или отклонения в состоянии здоровья, обнаруживаемые современными методами. При этом учиты-

ваются воздействия этих веществ в отдаленные сроки жизни настоящего и последующих поколений.  

К основным целям мониторинга воздушного и водного бассейна следует отнести:  

- наблюдение за известными источниками поступления вредных веществ в воздушный бассейн; 

- выявление источников и факторов загрязнения, а также степени их воздействия; 

- оценку фактического состояния атмосферного воздуха; 

- прогноз загрязнения атмосферного воздуха и пути улучшения ситуации; 

- определение приоритетных загрязнителей воздушного бассейна с использованием результатов 

прошлых наблюдений и данных об уровнях фонового загрязнения. 

Данные  мониторинга,  полученные  в  результате  прямых  и  косвенных  (расчетные  методики) 

измерений, используются для решения таких задач, как:  

- проверка соответствия нормам экологического законодательства; 

- оценка эффективности технологических процессов; 

- экспертиза новых технологий контроля над загрязнением атмосферы и водного бассейна; 

- создание баз данных по выбросам всех типов технологических процессов; 

- установление коэффициентов эмиссии загрязнителей; 

- оценка влияния источника выброса на качество воздуха в регионе с использованием моделей 

рассеивания; 

- разработка целенаправленной экологической политики предприятия. 

На опасных объектах целесообразно использовать следующие способы получения результатов 

аналитических измерений о состоянии окружающей среды:  

- предварительный отбор проб в заранее определенных точках отбора с последующим анализом 

в лаборатории (лабораторная сеть наблюдений); 

- отбор проб и проведение анализа в точке отбора с помощью специально предназначенных для 

этого приборов (инструментальный контроль); 

-  отбор  проб,  проведение  анализа  на  стационарных  постах  и  передача  полученной  информации  в 

автоматическом режиме в центр сбора и обработки информации (автоматизированные системы мониторинга). 

В процессах переработки углеводородных систем в атмосферу выбрасывается более 1500 тыс. 

т/год вредных веществ. Из них (%): углеводородов — 78,8; оксидов серы — 15,5; оксидов азота — 

1,8;  оксидов  углерода — 17,46; твердых  веществ — 9,3. Выбросы  твердых  веществ,  диоксида  серы, 

оксида  углерода,  оксидов  азота  составляют  до 98% суммарных  выбросов  от  промышленных 

предприятий.  Как  показывает  анализ  состояния  атмосферы,  именно  выбросы  этих  веществ  в 

большинстве  промышленных  городов  создают  повышенный  фон  загрязнения.  Удельные  выбросы 


 

311 

 

токсичных  веществ  в  воздушный  бассейн  в  целом  по  заводам  данной  отрасли  составляют  (кг/т 



нефти): углеводороды — 3,83; оксиды серы — 0,79; оксиды азота — 0,09; оксиды углерода — 0,41. 

Выбросы  в  атмосферный  воздух  специфических  веществ  (аммиака,  ацетона,  фенола,  ксилола, 

толуола,  бензола)  составляют -2%. На  предприятиях  нефтепереработки  и  нефтехимии  улавливается 

около 46,2% от общего количества выбросов от всех стационарных источников выделения вредных 

веществ, причем, количество утилизируемых вредных веществ составляет 56,7% (от улавливаемых). 

Прежде  всего,  это  углеводороды (25-70%). В  табл.1  представлена  структура  выбрасываемых, 

улавливаемых и утилизируемых веществ предприятиями нефтепереработки и нефтехимии[3]. 

 

Таблица-1. 

Структура выбрасываемых, улавливаемых и утилизируемых веществ на предприятиях нефте-переработки и 

нефтехимии 

 

Вещество 



Структура  

выбросов, % 

Структура 

улавливаемых % 

Структура утили- 

улавливаемых 

веществ % 

Углеводороды 72,06  69,38 

63,04 

Диоксид серы 14,26  0,40 



0,03 

Оксид углерода 8,85 

3,40 

0,38 


Оксиды азота 1,58  0,31  0,34 

Сероводород 0,41  2,78  1,83 

Аммиак 0,47 

2,45 


Фенол 0,06 

0,01 

0,01 


Твердые вещества 0,90 

9,73 


15,15 

Прочие 1,41 

11,54 

10,05 


 

Величина  безвозвратных  потерь  для  отечественных  предприятий  составляет  в  среднем 1% от 

объема  переработанной  нефти.  Безвозвратные  потери  нефти  и  нефтепродуктов  по  различным 

источникам на заводах с глубокой переработкой нефти составляют (в %): 

-потери углеводородов (включая сернистые соединения) за счет испарения — 63, в том числе: 

из  резервуаров  и  емкостей  для  хранения    нефти  и  нефтепродуктов  (открытого  типа  с  шатровой 

крышей) — 40; с  поверхности  сточной  жидкости  в  нефтеловушках  и  различных  прудах,  с 

сооружений биологической очистки сточных вод, включая испарение из канализационных колодцев 

и  открытых  градирен — 19; при  наливе  в  цистерны  и  при  товарных  операциях  (на  эстакадах 

открытого  типа) — 1,3; прочие  источники  испарения,  утечки  через  не  плотности,  пропуски  через 

клапаны и воздушники на аппаратах, не подключенных к факельной линии и др. — 2,7; 

-потери на факелах (при отсутствии газгольдеров для улавливания факельного газа) — 17; 

-потери при сжигании кокса с катализаторов, от разливов и утечек в грунт, с газами разложения 

на АВТ и битумных установках, со шламами, глинами и т.д. — 19; 

-потери  со  сточными  водами  (до  биологической  очистки  при  содержании  в  них 75 мг/л 

нефтепродуктов) — 1. 

Приоритетный  перечень  вредных  веществ  для  конкретного  предприятия  может  отличаться  от 

отраслевого,  поэтому  при  разработке  природоохранных  мероприятий  необходимо  составление 

приоритетных  перечней  вредных  веществ  для  каждого  предприятия.  В  первую  очередь,  следует 

обращать  внимание  на  мероприятия  по  сокращению  и  обезвреживанию  выбросов  тех  вредных 

веществ, которые имеют приоритетный характер[4]. 

 

Таблица-2.

 

 


 

312 

 

Для  ликвидации  загрязнения  воздушного  бассейна  на  химических  и  нефтехимических 



предприятиях выбросы горючих и горюче-токсичных газов и паров, не поддающихся улавливанию и 

переработке,  сжигаются  на  факелах.  В  факельные  системы  обычно  отводят  разбавленные  смеси ( 

углеводородных  газов,  водорода,  окиси  углерода  и  др.),  получаемые  постоянно  при  нормальном 

технологическом  режиме,  которые  нецелесообразно  возвращать  в  процесс  и  перерабатывать  по 

технологическим или экономическим соображениям.[5] 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 



1. www.zakon.kz 

2. Абросимов А.А. Экология переработки углеводородных систем.  М.: Химия, 2002. 

3.  Карамов Л.М. «Нефть и здоровье. Ч.1», М., Химия, 2012 

4.  Котенев  Ю.А. «Экологические  аспекты  функционирования  нефтегазовых  техноприродных  систем», 

М., БИНОМ, 2007 

5. Бесчастнов М.В. «Предупреждение аварий в химическом производстве»,М., 2011 

 

 

 



УДК 504.16-336.77 

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   60




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет