«Тұран» Университі
Детерминизм. Себеп пен салдар
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
| Детерминизм. Себеп пен салдар
Дүниедегі сан-қилы заттар мен құбылыстар бір-бірімен байланыста болып, бір-біріне өз әсерін тигізіп, өзара өзгеруде. Алайда, біз Дүниеде ретке келтірілген өзгерістерді, я болмаса тәртібі жоқ тұңғиықты байқаймыз ба? Бүгінгі таңдағы деректерге сүйенсек, Дүниеде бір жағынан өзіндік ұйымдасу, күрделену, тәртіпке келу үрдістері жүріп жатса, екінші жағынан құлағызу, ыдырау, термодинамикалық теңдікке жету өзгерістері де бар. Детерминизм (determіno,- латын сөзі,-анықтаймын) – Дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгілі бір заңдылықтардың негізіндегі байланыстары мен өзара тигізетін ықпалдарының арқасындағы өзгеріске түсуін зерттейтін ілім болып саналады. Дүниеде бірде-бір басқа заттармен байланысқа түспеген зат, я болмаса, құбылыс жоқ. Ал байланыс дегеніміздің өзі өзара іс-әрекетке әкелетіні де сөзсіз. Олай болса, затты қоршаған басқа заттар мен құбылыстар оған өз әсерін тигізіп, оның өмір сүруінің объективтік факторларын құрайды. Қайсыбір даму үрдісі уақыттың шеңберінде өткеннен кейін бір заттың орнына екінші зат келеді - әрбір өмірге келген нәрсенің өз себептері бар – Дүниеде себепсіз ешнәрсе жоқ, ең ақырғы күннің сәулесіне шалынған көзге әзер көрінетін шаңның өзінің себебі бар. Әдебиетте бейсебептіліктің негізінде пайда болатын детерминация болуы мүмкін ,- деген пікір бар (қараңыз: П.В.Алексеев, А.В.Панин. Философия., Проспект, 1998, стр.403). Алайда, мұндай пікірдің бізді мистикалық (құпиялық), иррационалдық (ақылға сыймайтын) бағытқа сілтейтін салдарын да ұмытпағанымыз жөн. Заттардың өзара әрекеті белгілі бір заңдылықтардың негізінде рет-ретімен іске асады – бұл да детерминацияның ерекшеліктерінің бірі. Детерминизмге қарсы тұрған бағыт – индетерминизм (іn,- қосымша, лат.,- теріс мағна береді), яғни болмыстың өз себептілігін мойындамайды. Екінші бағыт (Д.Юм, И.Кант) себептілік тек біздің Дүние қабылдауымыздың қасиеті ғана, ал шын өмірде ол жоқ деген пікір айтады. Үшінші бағыт (неокантиандық) табиғатта себептілік болуы мүмкін, бірақ адам ырқы оған көнбейді, өйткені, ол – саналы пәнде, оның еріктілігімен мен жауапкершілігі бар. Жалпы алғанда, рухтың дамуын себептілік арқылы түсіну мүмкін емес- деген ой айтады. Детерминизм категориясын толыққанды зерттеу – тек қана себептілікті талдаумен тең емес. Сонымен қатар, “заң”, “заңдылық”, “мүмкіндік пен шындық”, қажеттілік пен кездейсоқтық”, “еріктік пен тәуелділік” т.с.с. ұғымдарды пайдаланып қана оны жете түсінуге болады. Енді соған кірісейік. “Себеп пен салдар” –детерминизм категорияларының негізгілеріне жатады. Себеп деп зат, я болмаса құбылыстардың белгілі бір жағдайлардағы өзара әрекет негізіндегі қажетті түрде өзгеруі, я болмаса, екінші зат, құбылысты тудыруын айтамыз. Салдар деп белгілі бір себептердің негізінде пайда болған зат, я болмаса құбылысты айтамыз. Мысалы, студент пен оқытушының қарым-қатынасының негізінде тек қана студент емес, сонымен қатар, оқытушы да өзгереді. Микроәлемдегі электрон мен позитронның өзара байланысы екеуінің де жоғалып екі фотонға айналуына әкеледі. Себеп салдарды зат, энергия, информациялық ықпал арқылы іске асырады. Екінші бір ескеретін нәрсе, себеп пен салдар уақыттың шеңберінде болғаннан кейін олар бірбағыттылықтың негізінде жүреді, яғни салдар себептің алдына ешқашанда шығып кете алмайды, соңғы әрқашанда – алда. Сонымен қатар, бір құбылыстың артынан екіншінің келуі – себеп пен салдардың нәтижесінде болмауы да мүмкін. Мысалы, күн мен түннің алмасуы, судың көтерілуі мен кері кетуі, т.с.с. табиғи құбылыстар бір-бірін себептік байланыс арқылы тудырмайды – олардың бір-біріне өтуі жердің айналысы, айдың тартуымен байланысты құбылыстар. Қоғам өмірінде саналы адамдар іс-әрекет етіп шым-шытырық байланыстарға түскеннен кейін шынайы себеп астыртын түрде іске асып сылтау сияқты көрінуі мүмкін. Ол, әсіресе, халықаралық дипломатияда кеңінен кездесетін нәрсе. Мысалы, АҚШ “халықаралық терроризмге” қарсы күресеміз деп талай рет Ирак мемлекетін бомбалады – ол, әрине, сылтау. Шынайы себеп – сол аймақтағы мұнай байлығында, соған тартыста жатыр. Ал, халықаралық терроризмге келер болсақ, оның терең себептері – кедей елдердегі халықтардың дамыған елдердің дене ләззатына бағытталған “материалдық-сезімдік” құндылықтарына қарсылығы, соған қосылған жұмыссыздық, қайыршылық т.с.с. факторлар. Себеп пен салдар біртіндік және көптіндік даму жүйелерінде әр-түрлі болуы мүмкін. Біртіндік жүйелер өте сирек, тек қана “жабық жүйелерде” кездеседі. Оны былайша көрсетуге болады: …А¬Б¬С¬Д… яғни, А себеп ретінде Б-ні, Б - С-ні т.с.с.тудырады. Сонымен, әрбір құбылыс бір жағынан белгілі бір себептің салдары болса, екінші жағынан, келесі салдардың себебіне айналады. Ал, күрделі де ашық жүйелерге келсек, онда олардың көбі “кері байланыстың” негізінде өмір сүреді. Мысалы, қайсыбір машинаның моторы жұмыс істеген кезде, оның қызуына әкеледі, температура белгілі бір нүктеге жеткен кезде, вентилятор іске қосылып оның қызуын төмендетіп тоқтайды, мотор тағы да қызғанда, айтылған механизм тағы да іске қосылады... Мұндай жүйелер кері байланыстың үлкен рөлін көрсетеді. Философиялық әдебиетте, әсіресе, діни философияда “бірінші себеп” (causa prіma), “соңғы себеп” (causa fіnalіs) деген категориялар кездеседі. Дүние іш және сырт жағынан да шексіз болғаннан кейін “бірінші”,я “соңғы” себеп болуы мүмкін емес. Оны мойындау қажетті түрде осы Дүниені тудырған “Құдай идеясына” әкеледі. “Соңғы себеппен” байланысты телеологиялық (teleos,- грек сөзі, - мақсат-мұрат, logos,- ілім) детерминация болып табылады. Оны қолдайтын ойшылдар ерекше телеономдық себептер барын мойындайды. Ол “не үшін туды?”, “қандай мақсат үшін жаратылды?”,- деген сұрақтарға жауап береді. Яғни алдын-ала берілген мақсат (соңғы себеп) сол заттың дамуына себеп болады деген сөз. Мысалы, ХХ ғ. өмір сүрген ұлы діни философ Теяр де Шарден Дүниенің жаратылуы мен дамуында мақсатқа лайықтылықтың негізінде дамып жатқан рухани күш бар дейді. Физикалық энергия ыдырау үстінде болса, рухани күш Дүниені күрделентіп, жетілдіріп алдын-ала берілген “Омега нүктесіне” (Құдайға) жақындатуда. Әрине, әрбір тіршілік формасы өзінің іштей берілген “өмір бағдарламасының” негізінде дамиды. Ал тіршіліктің шындықты алдын-ала бейнелеу қасиетінің қалайша табиғи түрде пайда болғанын біз жоғарғы тарауда сөз қылғанбыз (қараңыз: осы кітап, 33-34 б.б.). Ал, қоғам өміріне келер болсақ, онда ғалымдар мен мамандар, саясаткерлер неше-түрлі бағдарламалар жасап, соларды іске асыруға тырысады. Мақсат-мұрат дегеніміз – ой елегінен өткізіліп болашаққа бағытталған идеалдық нәтиже. Бірақ, ешқандай бағдарламалар толығынан орындалмайды – себебі, оны іске асыру барысында неше-түрлі ескерілмеген жағдайлар пайда болып, көбінесе оның іске асуына өзінің теріс әсерін тигізеді. Ал, ол жағдайларды күні бұрын ешкім де біле алмайды. Дегенмен де, алға қойған үлкен мақсат зор күш-қуатты оятып, адамды үлкен белестерге көтеріп тастайды. Елдің Президентінің тікелей қатысуымен жасалған үлкен бағдарлама “Қазақстан – 2030” жаңа тәуелсіздігін алған халыққа зор рух беріп, оны үлкен белестерге көтеруде. “Генерал болам!”,- деп армандаған балауса сол жолда қажымай-талмай еңбек етсе - полковник дәрежесіне көтерілуі мүмкін, тіпті, одан да асып - маршал атағына ие болуы ғажап емес. Сондықтан, жас дос, өз алдыңа үлкен мақсаттар қойып, соны іске асыруға тырыссаң, өміріңнің мән-мағнасы сонда ғана ашылады. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|